Eczacılıkta Bilgisayar Kullanımı

(1)

F ABAD Farın. Bil. Der.

10, 151 -156, 1985

FABAD J. Pharm. Sci.

10, 151 -156, 1985

lezaedtft

ıu (/Jifqi~lllJlll

Eczacılıkta Bilgisayar Kullanımı

BİLGİSAYAR NEDİR?

Bilgisayar, giriş verilerinin tür- lü yalın ya da karma·şık işlemler.

den sonra kullanıcının gereksindiği

biçimde çıkış bilgisi olarak s'.lğlan

dığı bir makinadır. En önemli ni- leli·kleri: a) Prngramlanabilmesi,

b) İşlr.ım yapabilmGsi, c) Belleği

nin bulunma.sı ve d) ÇO'k hızlı ve güvenilir olmasıdır. Bilgisayarın

mekanik kesimine «Donanımı> adı

verilir. Ana paırçaları: a) Giriş bi- r1mi, b) Bellek birimi, c) İşlem birimi ve d) Çık1ı5 birimidir. Pro:s- ram, akış şema.sı ve işletim yöner- gesi gibi, me•kanik özelli~i o~m:ı

yan ancalk makinaya yapılacak işi tanıımlayan kesime ise «Y'.lzılım»

denir(l).

Fizi•k yapılarından dolayı, bilgisayarlar günlük hayatta kullandı

ğımız 10 tabanlı sayı sistemi yerine

İsmail ÜSTEL('~)

2 tabanlı sayı. sistemini kullanırlar.

Bu sistemde sayıları yazarken kul-

lanılan rakamlara (yalnızca O ve 1) İngilizce «ikil:i rakamı> .anlamma gelen ({!Oinary digit» sözcükler'in'den türetilen «bit» adı verilir. Sekiz bH'- ten oluşan ve 1 kara.kterlik bilgiyi

(0-9 rakamlar, A-Z harfler, özel işa

reller) sa¹klayabilen bellek birimi- ne «Byte» den;.lmekteıdir. BHgisa-

yarların bellek kapasitesi K Byte (IKB = Ki'lo Byte

=

^1.000^{Byte) ve}

M Byte (MB = Mega Byte ·= 1.000.000 Byte) cinsinden ifade edL lir.

Bilgisayar kullanımına karar verilirlken gözönünde bulundurula- cak temel ölçüt, maliyet-yarar ana-

lizidiır. Diğer bir deyişle, biJ.gisaya-

rın ına'liyeti ( donanım, yazılım, ba·

kını-onarım) sağlayacağı yarar ile

karşılaşıt.ırılmahıdır.

(*) H.Ü. Eczacılık Fakültesi, Hacettepe. Ankara~

(2)

SERBEST ECZACILIK ve HASTANE ECZACILIGINDA

BiLGİSA YAR KULLANIMI 1. Yönetsel Uygulamalar

Genel muhasebe (faturalamı:ı,

stOik kontrol, senet izlenmesi v.s.),

yönetiım muıhasebesi (finansal am- liZJ.er v.s.), satın alma, talep analizi, personel yönetimi, işyükü dağılımı

analizi, ilaç utilizasyonuna (*) iliş

kin •bilgiler ve özet raporlar hazı:·.

lanması.

Çubulk kod sistemi (.bar cod- ing), serbest eczacılıkta bilgisayar kullanwını kolaylaştırmış~ır.

Bu sisıt.em, dikıc!Jörtgen biçimindeki bir alanda bu'lunan çubuklardan ve

aralarındaki boşluklardan oluşma~{

tadır. SF.stemde 3 ^değişken bulun-

maktadır: a) Çulbuk sayı,sı, b) Çu- buk kalınlığı ve c) Her çubuk çifti

arasında.ki boşlıuğun genişliği. Çu- buk kod sistemi bir «fotoelektrik~~l

göz)} tarafından algılanarak bilgisayar ortamına ak!tarılabilmektedir.

özel donanım kullanılarak daıktilo

ve kaısanın bil'gis&yar ile bütünleş

tirilmesi son·ucu aynı anda: a) Ge.

rekli uyarıları da içeren ilaç etiketinin hazırlanması, b) Hastanın

i'laç prof'ilinin hazırlanması ya da

yenilenmesi, c) tıacı.n stoktan dü·

şülmesi, d) Programlanan taram::ı

ların (ilaç etkileşmeleri v.s.) yapıl

ması ve e) İlaç utilizasyonu bil- gilerinin kayıtlanması gerçekleşti

rilebilmektedir (2).

2. Klinik Uygulamalar

a) İlaç Bilgi Danışma ve Ze- hirlenme Konıtrol Hizm•)t- J'eri

Bilimsel çalışmaların ürünü O'lan bilgi her yıl % 13 oranında ar- tarak 5.5 yılda bir katıanmaıktadtr. Yaıkın bir gelecekte, bilginin her

yıl % 40 oranında artacağı ve 20 ayda bir katlanacağı düşünülmek.

tedir (3). Tıp ve eczacılık alanında

da bu bilgi patlaması yaşanmak

tadır. İlaçlara ilişkin bilgilerin

(faıımasötik, terapötik ve toksiko- lojilk) toplanması, değerlendirilme

si ve gereğince düzenlenmesi gü- nümüzde ancak biJ.gisayar kulb·

nımı ile olasıdır. Ki.5isel bilgisayarlar, bu sürecin serbest eczanelerde de gerçekleşmesine olanak tanımış

tır.

Bilgi·sayar erişimli ilaç bilgi da·

nışma ve zehirlenme k-0ntrol pr05-

ramları arasında, A.B.D. Ulusal Tıp

Kütüphanesi tarafından hazırlanan

MEDLINE ve TOXLINE en bilinen- ler arasındadır ( 4). K:işisel bilgi- sayarlara uygun olarak da hazırla.

nan programlardan en yaygını, Mic- romedex firması (A.B.D.) tarafın

dan hazırlanan DRUGDEX ve POI- SINDEX'tir. Bu si&temde bilgHar

mikrofiş, disk ve manyetik şeritte bulunma'ktadır (5).

b) İlaç Etkileşmelerinin Taranması

İıJaç-ilıaç, -ilaç-laboratuvar testleri ve ilaç-diyet etıkileşmeleri tanı-

(*) «Drug Utilimt'iıom>, ilaç kullanımının önceden belirlenmiş sl.andartlarla

karşıl'a.ştlrılarak analizi ve yorumlanmasıdır.

(3)

nın doğruluğunu ve ilaç tedavisinin

etkinliık ve emniyetini önemli ölçü- de etıkilemekıtedir. Sayıları binler- le ifade edilen bu etkileşmelerin ta-

ranma·sında bilgisayar kullanımı,

sonucun hızlı ve doğru biçi.mic

alınmasını, sağlamaktadır. Kişisel

bilgi'sayarlar için geli~tirilen pabt programlar, bu taramaların serbest eczanelerd.e de sürdürülmesine o·a-

naık tan1m1şür.

Bilgisayar programlarından ba-

zııları yalnızca ilaç-ilaç et'ki~eş.mele

rini tararken (6), bunun ^yanısıra

ilaç-laboratuv::ır testleri etkileşma

lerinin de (7) ve her ikisinin ^yanı

sıra ilaç-diyet etkileşmelerinin de (8) tarandığı programlar bulu~

ma•k'tadır.

c) İl~ların İstenmeyen Etıkile·rinin İzlenmesi

Bir ilaç pazarlanmadan önce,

etlkin'Iiğinin yanısıra emniyetinin de

kantıtlanması amacııyla yoğun ldi- nik öncesi ve klinik araştırmalar

dan .geçer. Buna karşın, ilaçların is- tenmeyen etkileri bu aşamada çe-

şitli nedenlerle (örneğin, genetik ya

da idiyosen'kratik bir faktöre bağ

lı ·Olarak nadiren görülmesi) tam olarak değerlendirilemez. Bu ne- denije, ilaçların pazarlaıma oonra-

sınd·a izlenıınesin'in bir amacı da i'S-

tenımeyen etkilerin izlenmesidir.

Buradaki amaç, önceden biUnm?yen bu tür etıkilerin belirlenmesi ve bi- linenlerin görülme srklığının ortaya

konulmasıdır. Bu amaçla gerek hastane eczanelerinde gerekse serbe~t

eczanelerde verilerin toplanması,

düzenlenmesi ve değerlendirilerek

yorumianmasında bilgisayarl::ırd:ın yararlanılmaktadır(9, 10).

Buraya kadar sıralanan bil~i

sayar uygulamaları, serbest eczJ.-

cılı:k ve hastane eczacılığı için or-

taldtır. Bazı bi1gisayar uygulamala-

rı ise, hastane eczacılığına özeldir (11, 1'2)

d) Yatan Hasl¹alara !!aç SaJ-

lanmasımia Kullanılan İlaç

Dağıtım Sistemleri

Bu alanda biJ.gisayarlardan gc:- nellikle birim d:oz ilaç ^dağıtımsis- temi'nde yararlanılmakla bera-ber,

diğer ilaç dağıtım sistemlerinde ne

(ilaçların serviste depolanması,

ilaçların eczaneden her servis has-

tasına tek tek gönderilmesi ve karma sistem) kullanımı söz.konusu- dur. İlaç dağıtım sisteminde bilgi- saya-rdan yararlanılan hastanelerde genellikle haıstanenin merkezi bil-

gisayarı kullanılmakta ve eczane ^ya da şuıbe eczanede bulunan termin:ıl yard~mııyla ilişki kurulmaktadır.

Bazı hastanelerde ise, yalnızca eczane ya da şu'be eczaneye hizm9t veren bir bilgisayar kullanılmakta

dır.

Yataın hastalara ilaç sağlanma

sında kullanılan ilaç dağıtım sistemlerinde bilgisayardan yararlanı

lan blr alıtsistem, denetimli ilaçlar-

dır. Bunlar, tılJbi amaçlar dışında kullanım potansiyeli bulunan nar- lmtik'ler ve hipnotik-sedaüflerd ir.

Denetimli ^ilaçlarınhastanedeki ha-

rı~ketinin her aşamasında (satın alındığı andan hastaya uygulan-

masına ya da ^imhasınakadar) bilgisayarlardan yararlanılmaktadır.

(4)

e) Geniş Hacimli i.v. Sıvıl::<ra Kaıtıkılar

Pratik nedenlerle, geniş hacimli i.v. sırvılara çeşitli ilaçlar katıl

maktadır. Bu alandaki başlıca bilgi.sayar uygulamaları: i) Katılan

ilaçlar arasındaki ve katıl:ln ilaç- lar ile geniş hacimli i.v. sıvı ara-

sındaki ·geçimsizliklerin taranması,

i:i) Katılaca!k do~un hes¹a.planma<>ı., i.fi) Katkılı i.v. sııvının çe.5itli sakla- ma koşullarındaki stabilitesinin dö- kümü, i·v) Total parenteral be1ıe-·.1-

me çöze! tilerinde, hastanın swı kaylbı ve serum biycıklimyasma dayanılarak sıvı hacmi, prote.in, kal¹or.i ve i.v. yıağ gere.JQsin'iminin bel'irlemnesi ve v) Hek:im ve hem- şire açl'sından gerekli uyarıları ta-

şıyan i.v. katkı etiketinin hazırla'.1-

ması.

f) Farmako'kinetik

Uygulamaılar

Bu alanda bilgi.sayar kullanı

mı, özellikle son ıo yıldır yaygınlaş

mıştır. Başlıca uygulamalar: i) Ki- netiık mo:lel kuruiması, ii) tıaç doz rejiminin ilacın emilim, dağılım,

plazma düzeyi, metabolizma ve atıl

ma özelliklerine göre düzenlenmesi ve iii) Hasıtanın böbrek ve karar.i-

ğer forı:ksiynnlarının izlenmesi ve ilaç dozunun buna göre ayarlanma·

sıdır.

Bi!ıgisayardan yararlanılan

farmakckinetik uy.gulamalara ko-

nıı olan ilar:Ja·r arasında digoksin, teofilin, fenitoin ve aminıoglikozid

grubu anUbiyotikler sayılaıbilir.

g) Eczane ve Tedavi Kuruiu Eczacı, hekim, hemşire ve yö- neticiden oluşan bu kurul, ilaçla-

rın hastanede etkinlik, emniyet ve

maliıye't bakımından rasyonel bi·

çimde !kullanımından sorumludur.

İlaç utNizasyonuna ilişkin bilgilerin toplanması, analizi ve sonuçla-

rın kullanılmasında (örneğin, hastane foıımüler.inin hazırlanımasın

da) bilgisayarlardan yararlanılmak

tadır.

İLAÇ ENDÜSTRİSİNDE BİLGİSAYAR KULLANIMI

1. Yönetsel Uygulamalar

İlaç emiüstrLsinde bilgisayarlar üretim yönetimi, pazarlama yöne.ti- mi, personel yönetimi, finansman ve muha'S'ebe, ara.5't1rma - geliştir

me ve yöneylem araştırmalarında geniş ölçüde kullanılmaktadır.

2. İlaç Geliştirilmesi

BHgisayarlar kullanılarak, ge-

liŞtirilen ilaçların molekül grafik- leri çizilebilmekte ve yapı..aktiv'ite ilişkileri nicel biçimde ortaya ko- nulabilmektedir (13). Ayrıca, bilgisayar yardımıyla ilaç-reseptör et-

kileşmeleri aydınlatılabilmektedir (14).

3. Klinik İlaç Araştırmaları

Bilgisayarlar klini·k ilaç ~!aş

tırmalarında verilerin toplanması, düzenlenımesi ve analizi aıınacwıa kullanılmaktadır (15). Bilgisayarlar

yardı,mıyla, birden çok merkezde yürütülen klinik araştırmalardan

(5)

sağlanan bi]4iler arasında eşgüdüm sağlanabilmektedir (16).

4. Üretim ve Ralite Kontrol

Bi¹lgisayarın bu alandaki kuL

lanırriına örnek olarak: a) FormJl

geliştirme, b) İlaç ta:~ayıcı sistem- lerin seçimi, c) üretim sürecinin

(örneğ-in, ta:blet basımının ya 2a otoklav sterilizasyonunun) kontr:>:- lü, d) Kalite kontrolü ve e) Sta- bil1te ralışmal:ırı verilebilir (17).

Eczacılııkta bilgisayar kullanı

mı konusundaki bu yazıda, uygulama alanları genel ha tlanyla ele alınmıştır. Bu dizide, gelece! sayı

larda herıbir uygulama alanı ay-

rmtılı biç1mdo in'.:elenecektir.

KAYNAKLAR

1. «Bilgisayarlar», _Yanmağan,_A.

Ü., Forfran iV Programlama Dili, 3. ·basıkı, s. 1-9, Ankara, 1975.

2. «Cu·rrent and Future Devclop-

me:ıts in Pha;rmacy arrd Healıtb

Care», Smith, H.A., Principlcs and Methods of Plıarmacy M'.ı

nagement, s. 313-29, Leaand Fe- biger, Philadelphi'l, U.S.A., 19'l5.

3. Lutz, L ... «Oomputers and Healfö Care», American Pharmacy, NS

24 (10). 54~60, 1984..

4. «Resources BeV'ond the Locql Library», Sewell, W, Guide to Drug Informatio.n, s. 156-63, Drug Intefügenc13 Publications,

Inc., Illinıois, U.S.A., 1976.

5. Honigman, B. et al., «A Com- puterized Clinica1 Information System for Physici9.n:s, Pharma-

cl'3Us and Nurses», Cohen, G.S.

(ed), The Eighth Annual Sym.

p::dum on Cc::nputer Applic!\- tions in Medical Care, s. 308-13, November 4-7, rn84, Washingıton,

D.C., U.S.A.

6. Tatro, D.S. et al., «Online Dnıg

Interaction Surveillance», Amer.

J. Hosp. Pharm., 32, 417-20, 1975.

7. We:·:.ı]::nan, A. M. et al., «Ccm- puter Suıpport of Pharmaceuti- cal Scrvic::s for Aınbulatory Pa- tients», Amer. J. Hosp. Pharm., 33, 1171-75,. 1976.

8. Hu1'se, R K. et al., «Computeri- zed Mcdication Monitoring

Sy:ıtemıı, Amer. J. Hosp. Phann., 33, 1061-64, 19·76.

9. Jicık, H., «Introduction», Miller, R.R., Greenblatt, D.J. (eds), Drug Effects in Hospitaliz~tı

Pa.tients, s. 2-~-.. John Wiley and Son:<>, Inc., New York, U.S.A., 1976.

10. Ohaplin, S... Smith, J. M., ~A

Microcomputer Database for Ad.

verse Drug Reactions Reportsıı, Pha.mı. J. 2'34, 312-13, March 9, 1985.

11. Knight, J.R., Conrad, W.F., «R-J- view of CO'rnputer Applicatiorıs

in Hospital Pharmaıcy Practi-

ceıı, Amer. J. Hosp. Pharm., J2, 165-73, 1975.

12. Burleson. K.W, ((Review '."f Computer A!Jplications in Ins-

titut:ionaı Pharmacy - 1975 - 1981», Amer. J. Hosp. Pharm., 39, 53-70, 1982.

13. Hopfinger, A.J., «Coımput·ati'o¹:ı

al Cheınrstry, Molecular Gra?- hics and Drug Design», Phar-

(6)

ınacy lnternalional, 5, 224-28, 1984.

14. Cramer III, R.D., «Computer

Gnı.phics in Drug Design», Pharmacy International, 4, 105 -7, 1983.

15. Baz3Jo. G., «A System.s Appro- a.ch to the Desi~n and Anal-

ysiıs of CHn:ical Studies», Drug Inf. J., 11 (2L 70-4, April/ June 1977.

16. Bem, J.L .. Challoner .. T., «Mic- rocomputel's and Viewdata in Clinical Research», Pharm. J., 234. 306-7, March 9, 1985.

17. «Computers in Drug Manufac·

tuı-e» ( contributed), Pharm. J., 234, 180-81, March 9, 1985.

OKUNMASI ÖNERİLEN DİGER KAYNAKLAR

1. Sourcebo::ık on Conıputen in PhaTmacy, American Society of Hn~pital Pharmaci11ts, U.S.A., 1978.

2. Computers for Pharmacy-A Gui- de to Their Sclection and U:oc in Community Practice, AmcrL can Pharmaceutical Ass.ociatirn.

U.S.A., 1978.

3. Gouveia, W.A .. «Computer Uti- lization in In~titutional Phar- macy Practice», Smith, M C.,

Brown, T.R. (eds), Handbo'J!{

of Institutional Pharmacy Prac-

tice, s. 166-73, Williams and Wilkins Co., Baltimore, U.S.A.,

1979.

4. Stewart, R.B ... Cluff, LE, Phi:p, J.R., «Coımp.uter Systems», Drug Monitoring : A Requirement for

Rc~ponsible Drug Uı;e, s. 172- 200, Williams an:i Wilkins Co ..

Baltimore, U.S A., 1!>77.

5. Gouveia, W.A., «Compu.lcrs ·n Clinical Practice», Blissitt. C.

W., Webb,

o.

L., Stana.SZl3k,

w.

F. (ejs), Clinical Pharmacy Practice, s. 423-53, Le' and Fe- biger, Philadelphia, U.S.A, 1972.

G. M:ıclaytcn, D.W., «The Appli- cation of Compute; TechnoloJy in Clinical Phal'macy Prog-

r~ms», Wal'ker, C.A., Foxx, J.R.

(eis), Practical Clinioıı Phar- macy, s. 119-22, Symposia Spe-

c\alis~s Medic'll E::1k⁰, Miami.

U.S.A., 1977.

7. Gouveia, W.A., «Compuler ApplL cations in Drug Contr-ol», Dur- gin. J. M... Ha nan, Z. ! .. Warj, C. O. (e::ls), Pharmacy Techni- c!ans' l\fanual, s. 68-79, C.V.

M-rlby Co .. Saint Loui~. U.S.A., 1978.

8. Sandws, P G.. «Compu·te,. Sci- ence», Osol, A. (ed), Reming-

ton'~ Phanrııceııtical Scicnces, 16. baskı. s. 137-47, Mack Publish-

ing Co .. Easton, U.S.A., 1980.