1.
Bölüm
25.
FİİLLERDE OLUMSUZLUK, FİİLLERDE ANLAM KAYMASI BölümKazanım
Kazanım Pekiştirme-1
Aşağıdaki cümlelerdeki fiilleri belirleyip fiillerin anlam özelliklerini örnekteki gibi karşılarına yazınız.
Bahçedeki ağaçların yaprakları sararmış. sararmış → Oluş fiilidir.
Vapurlar bir bir gidiyor.
Eşyaları onuncu kata vinçle taşıdılar.
Lütfen sessizce oturunuz.
Dedem her sabah düzenli yürür.
Poşette unuttuğumuz ekmekler küflenmiş.
Bahçemizdeki şeftaliler iyice olgunlaştı.
O, gerektiği gibi çalışmadı.
Saatlerdir seni bekledik parkta.
Anlamına Göre Fiiller
Fiiller anlattıkları hareketlerin niteliğine göre kılış, durum, oluş fiilleri olarak sınıflandırılır.
1) Kılış (İş) fiilleri: Bir nesne üzerinde gerçekleşen (bir nesneyi olumlu ya da olumsuz yönde etkileyen) işi bildiren fiillerdir.
Örnek
“Döşe-, taşı-, yırt-, temizle-” fiilleri birer iş / kılış fiilidir.
“Valizi sen taşı.” (Neyi taşı?)
İş (kılış) fiilleri “Ne, Neyi, Kimi?” sorularına ya- nıt verir.
“Sinemada Ece’yi gördüm.” (Kimi gördün?)
2) Durum fiilleri: Öznenin içinde bulunduğu belli bir sü- reçteki durumu gösteren fiillerdir.
Örnek
“Uyu-, otur-, koş-, gül-” fiilleri, durum fiilleridir.
“Bebek uyuyor.” (“Neyi / Kimi?” sorularına yanıt alama- yız. Durum fiilleri, nesneleri etkilemez.)
3) Oluş fiilleri: Bir nitelik değişikliği bildiren fiillerdir. Bu nitelik değişikliği, irademiz dışında gerçekleşir.
Örnek
“Uza-, bayatla-, eri-” fiilleri oluş fiilleridir.
“Boyun uzamış.” Bu cümledeki “uzamak” fiili, irade dı- şında gerçekleşir. Yani “uzamak”, biz istesek de istemesek de süreç içinde kendiliğinden gerçekleşen bir fiildir.
143
Anlamlarına Göre Fiiller, Fiillerde Şahıs, Fiillerde Kip, Fiillerde Olumsuzluk, Fiillerde Anlam Kayması
Kazanım
Kazanım Pekiştirme-2
Metindeki altı çizili sözcüklerin türlerini ilgili kutucuklara yazınız.
Amerikalı yazar Mark Twain, bir konferans vermek için küçük bir kente gitmişti. Kaldığı otelin berberine gitti, tıraş olmak istediğini söyledi. Berber bu kişiyi ilk kez görüyordu. Mark Twain’e,
–Bu kente ilk kez geliyorsunuz değil mi, diye sordu.
Mark Twain,
–Evet, ilk kez geliyorum, dedi.
Berber,
–Tam zamanında geldiniz kentimize. Çünkü bu akşam ünlü yazarımız Mark Twain burada bir konferans verecek, hiç kuş- kum yok siz de gidersiniz bu konferansa, dedi.
Mark Twain,
–Hiç merak etmeyin, kesinlikle gideceğim.
Berber,
–Madem kesinlikle gideceksiniz, o hâlde bilet bulabilen şanslı kişilerdensiniz. Çünkü çok kişi bilet bulamadı.
Mark Twain,
–Hayır, bilet almadım. Ama kesinlikle gideceğim o konferansa.
Berber, biraz da acıyarak baktı yabancı müşterisine, –Korkarım konferans boyunca ayakta kalacaksınız.
Mark Twain, bu durumu önemsemedi, dudaklarını büktü:
–Benim için yeni bir durum değil bu. Mark Twain’in bugüne kadar hiçbir konferansımda oturmadım, hep ayakta kaldım zaten.
İsim ya da isim soylu sözcüklerle fiiller arasındaki fark- lar:
Adlar (isimler) evrendeki canlı, cansız tüm varlıkları ve so- yut kavramları bildiren sözcüklerdir.
Örnek
“Taş, kapı, köpek, araba; akıl, özgürlük, sevgi, nefret...”
Fiiller (Eylemler) ise iş, oluş, durum bildiren; kişi, zaman, dilek kavramı veren sözcüklerdir.
Örnek
Okuyorum, yaşlanmış, korktum, atlayacak, koşar, baka- lım, almalı, bitse...
Fiiller tek başına cümle oluşturabilir:
Oturuyorum.
Adlar ek fiil almadan tek başına cümle oluşturamaz:
Çocuk
Bazı sözcükler hem isim hem de fiil köküdür.
Bu sözcüklerin isim mi, fiil mi olduğunu cümle içinde kullanılışından anlarız.
Örnek
Küçükken benim de oyuncak ayım varmış.”
isim
Halam, saat 9.15’te İzmir’e varmış. (“Ulaşmak”
fiil
anlamında)
Fiiller İsimler veya İsim Soylu Sözcükler
Fiili gerçekleştiren öznelere “fiilin şahsı” denir. Fiilin şah- sı, fiile getirilen şahıs ekleriyle gösterilir.
Bir fiil, bir insan tarafından gerçekleştirilebildiği gibi insan dışı herhangi bir varlık ya da kavram tarafından da gerçek- leştirilebilir.
Örnek
Geminin kaptanı, kafasını hayır anlamında iki yana sal- ladı. “Bilmiyorum. Biz her yıl geçeriz buradan. Bu adam her geçişimizde böyle yapar. Biz de bir anlam veremeyiz, acıyarak seyrederiz onu buradan.” dedi.
Yukarıdaki parçada “geçeriz, veremeyiz, seyrederiz” fiil- lerini gerçekleştiren şahıs “biz” öznesidir ve bu fiillere getiri- len “-iz” eki, fiillerin şahsını belirtmiştir.
Türkçede fiil çekiminde üç tekil (ben, sen, o), üç de çoğul şahıs (biz, siz, onlar) kullanılmaktadır. Her şahsın çekimlere göre değişen, kendine göre bir şahıs eki vardır. Fiillerin şa- hıslara göre çekimlenişi aşağıdaki gibi yapılmaktadır.
Örnek
1. tekil kişi (Ben) yaz – dı – m 2. tekil kişi (Sen) yaz – dı – n
3. tekil kişi (O) yaz – dı – (3. tekil kişi eki yoktur.) 1. çoğul kişi (Biz) yaz – dı – k
2. çoğul kişi (Siz) yaz – dı – nız 3. çoğul kişi (Onlar) yaz – dı – lar
1. tekil kişi (Ben) otur – (u) yor – um 2. tekil kişi (Sen) otur – (u) yor – sun
3. tekil kişi (O) otur – (u) yor – (3. tekil kişi eki yoktur.) 1. çoğul kişi (Biz) otur – (u) yor – uz
2. çoğul kişi (Siz) otur – (u) yor – sunuz 3. çoğul kişi (Onlar) otur – (u) yor – lar
Fiillerin şahısları; söz söyleyen (1. şahıslar), kendisine söz söylenilen (2. şahıslar), sözü edilen (3. şahıslar) olarak da ifade edilebilir.
Ben yazdım. (Söz söyleyen)
Sen yazdın. (Kendisine söz söylenen) O yazdı. (Sözü edilen)
3. tekil kişiler emir kipi dışında kişi eki almaz.
Emir Kipi
1. tekil kişi (Ben) ––– (Çekim yoktur.) 2. tekil kişi (Sen) yaz – (Şahıs eki kullanıl- maz.)
3. tekil kişi (O) yaz – sın
1. çoğul kişi (Biz) ––– (Çekim yoktur.) 2. çoğul kişi (Siz) yaz – ın / yaz – ınız 3. çoğul kişi (Onlar) yaz – sınlar
Kazanım
Kazanım Pekiştirme-3
Aşağıdaki metinde yer alan fiilleri bulup bu fiillerin şahıslarını tespit ediniz.
Yolda gördüğümüz adam oradan oraya koşuyor, çılgın
Fiiller Şahıslar
145
Anlamlarına Göre Fiiller, Fiillerde Şahıs, Fiillerde Kip, Fiillerde Olumsuzluk, Fiillerde Anlam Kayması Kazanım
Kazanım Pekiştirme-4
Aşağıdaki cümlelerde geçen altı çizili sözcükleri tür- lerine göre uygun kutucuklara yerleştiriniz.
Şiir okumayı seviyorum.
Müzeleri gezmekten vazgeçmem.
Okulların açılışı ertelenmiş.
Yazlığa gitmeyi düşünüyoruz.
Masanın üstünde kalem var.
Çok yorucu ve yoğun bir yoldu.
Bankta oturmaktan sıkıldım.
Adlar
Eylemler
Kazanım
Kazanım Pekiştirme-5
“Abla gelmiyor musun, su çok güzel. Beraber yüzelim. Eve sonra gideriz. Ben annemle konuştum. İki saat daha izin ver- di.” Bu cümlelerdeki fiillerle ilgili aşağıda verilen bilgileri doldurunuz.
Fiiller Şahıslar
Kazanım
Kazanım Pekiştirme-6
Aşağıdaki tabloyu örnekteki gibi doldurunuz.
Cümleler Fiilin Anlamına Göre Türü Fiilin Kişisi
Bebeğin saçları uzamış. Oluş fiili 3. tekil kişi (O)
Yolda arkadaşımı gördüm.
Niçin burada oturuyorsun?
Dedem iyice yaşlanmış.
Dakikalardır bize bakıyorlar.
Daha erken uyanmalısınız.
