Rece ved / Gel ş: 23.10.2020 · Accepted / Kabul: 24.01.2021 · Publ shed / Yayın Tar h : 25.02.2021
Correspondence / Yazışma: Sabr ye Ercan · Süleyman Dem rel Ün vers tes , Tıp Fakültes , Spor Hek ml ğ Ana B l m Dalı, Isparta, Turkey · sabr yeercan@gma l.com
Research Art cle / Araştırma Makales
Evaluat ng the att tudes of nd v duals w th a h story of cancer towards exerc se us ng the transtheoret cal model
Kanser öyküsü olan b reyler n egzers ze yönel k tutumlarının transteoret k model le değerlend r lmes
Sabr ye Ercan1 , Ahsen Oğul2 , Esma Arslan1 , Murat Koçer3 , Ferd Başkurt4 , Cem Çet n1
1Sports Med c ne Department, Faculty of Med c ne, Süleyman Dem rel Un vers ty, Isparta, Turkey 2Sports Med c ne Sect on, Gaz Yaşarg l Tra n ng and Research Hosp tal, Un vers ty of Health Sc ences, D yarbakır, Turkey 3Department of Med cal Oncology, Antalya Tra n ng and Research Hosp tal, Un vers ty of Health Sc ences, Antalya, Turkey 4Department of Phys otherapy and Rehab l tat on, Faculty of Health Sc ences, Süleyman Dem rel Un vers ty, Isparta, Turkey
ABSTRACT
Object ve: The purpose of this study was to assess the attitudes and demands about exercise of individuals with a medical history of cancer.
Mater als and Methods: Regardless of the type of cancer, individuals with a history of cancer were included in the study. The sociodemographic cha‐
racteristics of the participants, smoking, comorbid diseases, their knowledge of cancer, and about exercise habits and demands were questioned with a questionnaire prepared by the researchers.
Results: A total of 131 participants (61.1% female, 38.9% male; average age 51.8±11.3 years) were included in the study. Average time elapsed since their diagnosis of cancer was 46.0±48.7 months. About 26.7% of the participants reported that they had been doing regular physical activity in the past. Physical activity level was determined as 796.9±944.5 MET/week. According to the stage of exercise behaviour change questionnaire, it was determined that the individuals participating in the study were at precontemplation (29.0%), contemplation (9.9%), preparation (17.6%), action (19.1%), and maintenance (24.4%) stages. Most participants (67.9%) wanted to get information about physical activity/exercise. Participants stated that they would request physicians (46.7%), physiotherapists (22.2%), and physicians and physiotherapists jointly (11.1%) as a source of infor‐
mation. They most frequently requested to receive information in a face-to-face environment. The most common exercise type was walking (43.5%). It was found that 32.8% of the participants thought they follow the suggested and explained/shown exercise program, the rate being higher in females.
The rate of those who stated that they wanted to follow their exercise program with an observer was 68.3%.
Conclus on: Assessing the conditions that prevent cancer patients from exercising, intervening in modifiable factors, and making exercise a part of the treatment process by considering their demands for physical activity may contribute to the health of patients.
Keywords: Cancer, exercise, physical activity ÖZ
Amaç: Bu çalışmanın amacı; özgeçmişinde kanser öyküsü olan bireylerin egzersize yönelik tutumlarını ve taleplerini incelemektir.
Gereç ve Yöntem: Araştırmaya kanserin tipi ayırt edilmeksizin özgeçmişinde kanser öyküsü olan bireyler dahil edildi. Araştırmacılarca hazırlanan anket formu ile katılımcıların sosyodemografik özellikleri, sigara kullanımı, komorbid hastalık varlığı, kanser tanısına yönelik bilgi düzeyleri, egzersiz alışkanlığı‐
na ve taleplerine yönelik bilgi düzeyleri sorgulandı.
Bulgular: Araştırmaya 131 kişi (%61.1 kadın, %38.9 erkek; yaş ortalaması 51.8 ± 11.3 yıl) dahil edildi. Katılımcılara kanser tanısı konulmasının üzerin‐
den geçen süre ortalama 46.0 ± 48.7 ay idi. Katılımcıların %26.7’sı geçmişte düzenli fiziksel aktivitede bulunduğunu bildirmişti. Fiziksel aktivite düzeyi 796.9 ± 944.5 MET/hafta olarak belirlendi. Egzersiz değişim basamağı anketine göre araştırmaya katılan bireylerin %29.0’unun eğilim öncesi, %9.9’unun eğilim, %17.6’sının hazırlık, %19.1’inin hareket ve %24.4’ünün devamlılık basamağında oldukları saptandı. Katılımcıların %67.9’u fiziksel aktivite/egzersiz ile ilgili bilgi almak istedi. Bilgi kaynağı olarak %46.7’si hekim, %22.2’si fizyoterapist ve %11.1’i hekim ile fizyoterapist birlikteliği‐
ni talep edeceklerini bildirdi. Bilgiyi en sık yüz yüze ortamda almak istediler. Egzersiz tipi olarak en sık yürüyüş (%43.5) tercih edildi. Katılımcıların
%32.8’i kendisine önerilen ve anlatılan/gösterilen egzersiz programını yapabileceğini belirtti; kadınların bu yöndeki beyanı erkeklerden daha yüksek oldu. Egzersiz programını gözetimli olarak sürdürmek istediğini bildirenlerin oranı %68.3 olarak saptandı.
Sonuç: Kanser hastalarının egzersiz yapmalarına engel olan durumların gözden geçirilerek değiştirilebilir faktörlere müdahalelerde bulunulması ve fizik‐
sel aktiviteye yönelik taleplerinin dikkate alınarak egzersizin tedavi sürecinin bir parçası haline getirilmesi hastaların sağlığına katkıda bulunabilecektir.
Anahtar Sözcükler: Kanser, egzersiz, fiziksel aktivite
GİRİŞ
Kanser hem madd hem de manev açıdan yükü fazla olan kron k b r hastalıktır. Dünya genel ne bakıldığında bulaşıcı olmayan hastalık ölümler arasında k nc sırada yer almak- tadır (1). Günümüzde kanser tarama programları le erken tanının yanı sıra, tedav dek gel şmeler sayes nde de sağ kalım arttırılab lmekted r. Bununla b rl kte; b rçok kan- ser hastası, hastalık ve/veya tedav kaynaklı yorgunluk, uyku bozukluğu, kron k ağrı, kas gücü ve dayanıklılığın azalması, f z ksel şlev kaybı, b l şsel şlevlerde bozulma, depresyon ve anks yete g b yaşam kal teler n olumsuz et- k leyen sorunlar yaşamaktadır (2-4). Yaşadıkları f z ksel ve ps kososyal sorunları yönetmeye ve yaşam kal tes n y leş- t rmeye yardımcı olmak ç n kanserl hastalara tedav n n b r parçası olarak egzers z öner lmekted r (5). Egzers z n ya- rarları arasında sağlığın ve f z ksel uygunluğun gel şt r lme- s , şlevsell ğ n ve yaşam kal tes n n arttırılması, yorgunlu- ğun ve depresyonun azaltılması yer almaktadır (6,7).
Pad lha ve ark.’nın 14 çalışmayı çeren meta-anal z nde; ne- oadjuvan veya adjuvan tedav alan kanser hastalarında d - renç egzers z n n alt ekstrem te kas kuvvet , yağsız vücut kütles ve vücut yağı üzer ndek etk ler ncelenm ş; kemo- terap gören hastalarda kuvvet egzers zler n n alt ekstrem - te kas gücünü ve şlev n y leşt rmen n yanı sıra yağsız vü- cut kütles n n kaybını önlemede etk l olduğu b ld r lm şt r (8). Çeş tl çalışmalar yüksek f z ksel akt v te düzeyler n n kansere bağlı mortal te ve morb d tede azalma le l şk l olduğunu göstermekted r (9,10). L teratür- de egzers z n olumlu etk ler ne da r kanıtlar bulunmasına rağmen, özgeçm ş nde kanser öyküsü bulunan hastaların çoğunun ha ada 150 dak kalık orta-ş ddetl aerob k f z ksel akt v te ve ha ada 2-3 gün kuvvet antrenmanı öner ler n karşılayamadığı bel rt lm şt r (11). Kanser tanılı hastalara f z ksel akt v tey arttırmak ç n genel öner lerde bulunulurken ve egzers z reçetes düzenlen r- ken, egzers z n olumlu etk ler nden güvenl b r şek lde ya- rarlanab lmek ç n b rçok faktörün d kkate alınması gerek- mekted r. Ayrıca, fonks yonel bozukluk ve engell l k yaşa- yan b reyler ç n spes f k b r terapöt k egzers z yaklaşımı öner lmekted r (12,13).
Onkoloj k tedav sürec nde b rey n sağlık durumu, kl n k geçm ş ve fonks yonel yetenekler egzers z programının be- l rlenmes le lg l zorluk oluşturab lmekte; egzers z reçete- s kanser tedav s planlamasında göz ardı ed leb lmekted r (14-16). Egzers ze uyumu arttırarak en üst düzeyde yarar sağlayab lmek ç n, hedef grubun özell kler n değerlend r- mek öneml d r. Ayrıca egzers z n yararlarını opt m ze etmek ç n bel rlenen egzers z türü, süres , sıklığı ve yoğunluğu-
nun hasta tarafından yeter nce
anlaşılması gerek r (17,18). Kanserl b reyler n f z ksel akt -
v teye katılımlarını etk leyen faktörler n bel rlenmes ve eg- zers z terc hler n n gözden geç r lmes le elde ed len b lg - ler ışığında, sağlık ek b n n destek ve eğ t m sunmasının, hastaların bu sorunları aşmalarına yardımcı olab leceğ dü- şünülmekted r (19).
Ülkem zde kanser hastalarının egzers z davranışlarını nce- leyen ve talepler n değerlend ren çalışma bulunmamakta- dır. Bu çalışmanın amacı; özgeçm ş nde kanser öyküsü olan b reyler n egzers ze yönel k tutumlarını ve talepler n
ncelemekt r.
GEREÇ ve YÖNTEM
Araştırma, 25.06.2019 tar hl ve 195 numaralı yerel et k ku- rul kararı le onaylanmıştır. Çalışmanın evren n ; kanser n t p ayırt ed lmeks z n özgeçm ş nde kanser öyküsü olan 18 yaşından büyük b reyler oluşturdu. Bu b reyler, araştırma- cılar tarafından l teratür taraması sonucu oluşturulan an- ket formunu yüz yüze ortamda doldurdular. Uygulama sıra- sında let ş m sorunu yaşanan b reyler (n=23, %15) çalışmadan çıkarıldı.
Metodolojik detaylar
Çalışmada kullanılan anket formu araştırıcılar tarafından l teratür taraması yapılarak oluşturulmuştur. Bu formda;
c ns yet, yaş, vücut kütle ndeks (VKİ), meden durum, yer- leş m yer , eğ t m durumu, s gara alışkanlığı, ek hastalık ve düzenl laç kullanım varlığı, kanser tanısına yönel k b lg - ler, egzers z alışkanlığına ve talepler ne yönel k sorular yer almıştır. Egzers z alışkanlığını değerlend rmek ç n Ulusla- rarası F z ksel Akt v te Anket (UFAA) kısa formu (20) ve Eg- zers z Davranışı Değ ş m Basamakları Anket (21) kullanılmıştır.
Uluslararası F z ksel Akt v te Anket (UFAA) Kısa Formu: Ankette, b reyler n son ha a akt v teler sorgulan- makta ve f z ksel akt v te düzey bu ankette ver len yanıtlar- la MET-dk/ha a olarak hesaplanmaktadır. Akt v te düzeyle- r 600 MET-dk/ha aaltındak puanlar sedanter-düşük f z k- sel akt f b rey, 600-3000 MET-dk/ha a aralığındak puanlar akt f b rey ve 3000 MET-dk/ha a üstündek puanlar yüksek f z ksel akt f b rey olarak üçe ayrılmaktadır (22).
Egzers z Davranışı Değ ş m Basamakları Anket : Bu anket, sağlık eğ t mler konusunda (alkol ve s gara bağımlılığı te- dav s vb.) etk l bulunan ve egzers z davranışını değerlen- d rmek ç n uyarlaması yapılmış transteoret k modele göre gel şt r lm şt r ve dört sorudan oluşmaktadır. Katılımcılar evet/hayır yanıtlarına göre beş ayrı egzers z davranışı basa- mağından b r nde yer alırlar. Bu basamaklar, eğ l m önces (1. ve 2. soru: hayır), eğ l m (1. soru: hayır, 2. soru: evet), ha- zırlık (1. soru: evet, 3. soru: hayır), hareket (1. ve 3. soru:
evet, 4. soru: hayır) veya devamlılık (1., 3. ve 4. soru: evet) olarak tanımlanır (21).
İstatistiksel analiz
Anal zler ç n SPSS v23 paket programı kullanıldı. Ver ler n normal dağılıma uygunluğu Shap ro W lks test yle ncelen- d . Ver ler, tanımlayıcı stat st ksel yöntemler kullanılarak değerlend r ld . C ns yet alt grupları bağımsız gruplarda t test ve k -kare test le; hastalığın bulunduğu per yoda (yen tanılılar, akt f tedav dönem nde olanlar, te- dav sonrası tak p dönem nde bulunanlar) göre ayrılan alt gruplar Monte Carlo düzeltmel Kruskal-Wall s H test ve k - kare test le karşılaştırıldı. İstat st ksel anlamlılık düzey p<0.05 olarak kabul ed ld . Ver ler; n,
% ve ortalama ± standart sapma olarak sunuldu.
RESULTS
Araştırmaya 80’ (%61.1) kadın, 51’ (%38.9) erkek toplam 131 b rey alındı. Ortalama yaşları 51.8 ± 11.3 yıl, VKİ 26.4 ± 5.4 kg/m2 ve kanser tanısı sonrası geçen süreler 46.0 ± 48.7 aydı. C ns yet d kkate alındığında VKİ dışındak özell kler- de fark saptanmadı (Tablo 1).
Tablo 1. Katılımcıların fiziksel ve sosyodemografik özellikleri Parametre Kadın(n=80) Erkek(n=51) p
Yaş (yıl) 51.3 ± 10.3 52.6 ± 12.8 0.52
VKİ (kg/m2) 27.6 ± 5.9 24.4 ± 3.8 0.001*
Tanı süresi (ay) 51.8 ± 47.7 37.1 ± 49.4 0.09
Medeni durum 0.28
Evli 72.5 (58) 82.4 (42)
Bekar 27.5 (22) 17.6 (9)
Eğitim durumu 0.23
İlköğretim 72.5 (58) 54.9 (28)
Lise 15.0 (12) 23.5 (12)
Yüksekokul/Üniversite 11.3 (9) 19.6 (10)
Yüksek Lisans/Doktora 1.2 (1) 2.0 (1)
İkamet yeri 0.50
Köy 7.5 (6) 7.8 (4)
İlçe 32.5 (26) 37.3 (19)
İl merkezi/Büyükşehir 60.0 (48) 54.9 (28)
*: p<0.05; birimi verilmeyenler % (n) olarak
Katılımcıların kanser tanısına ve sağlık durumlarına yöne- l k b lg ler
Çalışmaya katılan hastaların %44.3’ü (n=58) meme, %9.2’s (n=12) m de, %7.6’sı (n=10) kolon, %6.1’ (n=8) akc ğer,
%4.6’sı (n=6) endometr um, %4.6’sı (n=6) prostat, %23.6’sı se d ğer (sırasıyla; t ro d, over, lenf s stem , pankreas, rek- tum, bey n, RES, nöroendokr n s stem, test s, mesane, özo- fagus, serv ks, yumuşak doku) kanser tanısı almışlardı. Ol- guların %7.0’s (n=9) yen tanılı, %52.7’s (n=69) tedav aşa- masında olan, %40.3’ü (n=53) se tedav s n tamamlayıp düzenl tak p dönem nde bulunan b reylerden oluşmaktaydı.
Tüm katılımcıların %67.9’unun (n=89) b l nen ek hastalığı ve %99.2’s n n (n=130) devamlı kullandığı lacı yoktu. Yaşa-
mı boyunca s gara kullanmayanların oranı %62.6 (n=82) olarak bel rlend . Sağlıkla lg l ncelenen özell klerde c ns - yete göre fark saptanmadı (Tablo 2).
Tablo 2. Katılımcıların sağlık özellikleri
Parametre Kadın(n=80) Erkek(n=51) p
Tanı anındaki kanser evresi 0.15
Bilinmeyen 25.0 (20) 35.3 (18)
Evre 1 12.5 (10) 15.7 (8)
Evre 2 40.0 (32) 21.6 (11)
Evre 3 16.3 (13) 13.7 (7)
Evre 4 6.3 (5) 13.7 (7)
Bilinen ek hastalık 0.09
Hayır 61.3 (49) 78.4 (40)
Evet 38.8 (31) 21.6 (11)
Devamlı kullanılan ilaç 1.00
Hayır 98.8 (79) 100 (51)
Evet 1.25 (1) 0 (0)
Sigara alışkanlığı 0.07
Halen içen 5.0 (4) 15.7 (8)
Bırakan 26.3 (21) 31.4 (16)
Hiç içmeyen 68.8 (55) 52.9 (27)
Değerler % (n) olarak
Katılımcıların f z ksel akt v teye yönel k tutumları
Geçm şte düzenl f z ksel akt v teye/egzers ze katıldığı b r dönem olduğunu b ld renler n oranı %26.7 (n=35)’d r. Er- kekler n katılım oranı kadınlara kıyasla (Erkek, n=19,
%37.2; kadın, n=16, %20.0) yüksekt (p=0.03). Son ha a f - z ksel akt v te düzey n n değerlend r ld ğ UFAA sonucu 796.9 ± 944.5 MET/ha a olarak bel rlend . C ns yete (p=0.14) ve hastalığın bulunduğu per yoda (p=0.87) göre farklılık yoktu. Egzers z Değ ş m Basamağı anket sonuçla- rına göre b reyler n %29’u(n=38) eğ l m önces , %9.9’u (n=13) eğ l m, %17.6’sı (n=23) hazırlık, %19.1’ (n=25) hare- ket ve %24.4’ü (n=32) devamlılık basamağındaydı. Anket sonuçlarında c ns yete (p=0.40) ve hastalığın bulunduğu per yoda göre fark bel rlenmed (p=0.09), (Tablo 3).
Tablo 3. Fiziksel aktivite düzeyi ve egzersiz değişim basamağı an- keti sonuçları
Kadın(n=80) Erkek(n=51) p
UFAA (MET/ha a) 700.9 ± 835.4 947.6 ± 1085.7 0.14
Egzersiz değişim basamağı 0.40
Eğilim öncesi 26.3 (21) 33.3 (17)
Eğilim 7.5 (6) 13.7 (7)
Hazırlık 16.3 (13) 19.6 (10)
Hareket 22.5 (18) 13.7 (7)
Devamlılık 27.5 (22) 19.6 (10)
UFAA: Uluslararası Fiziksel Aktivite Anketi-kısa form; MET: metabolik eşdeğer;*:
p<0.05; değerler % (n) olarak
Katılımcılarda egzers ze katılımın önündek engeller Kanser tanılı b reylerde egzers ze katılıma engel oluşturdu- ğu b l nen yorgunluk durumu (23) ncelend ğ nde; %66.4 (n=71) le en sık f z ksel ve duygusal yorgunluğun b rl ktel - ğ saptandı. Salt f z ksel yorgunluk %24.3 (n=26) oranında, duygusal yorgunluk %9.3 (n=10) oranında bulundu. Yor- gunluğun sıklığı ha ada 1-3 gün olarak en çok şaretlenen (%30.5, n=40) seçenekt . Yorgunluk durumu ve sıklığı açı- sından, kadın le erkek arasında ve hastalığın bulunduğu
per yoda göre fark yoktu (sırasıyla p=0.22, p=0.78; p=0.82, p=0.89).
B reyler n düzenl f z ksel akt v te yapmalarını engelleyen etkenler ncelend ğ nde; enerj eks kl ğ (%32.1), f z ksel (ağrı, bulantı, kusma vb.) bel rt ler (%15.3), f z ksel akt v te yapmayı özend recek ortam eks kl ğ (%8.4) ve f z ksel akt - v te hakkında b lg sah b olmama (%5.3) başlıkları öne çık- tı. F z ksel akt v te yapmanın önündek engeller c ns yete ve hastalığın bulunduğu per yoda göre farklılık göstermed (sı- rasıyla p=0.66 ve p=0.89).
Katılımcıların egzers ze yönel k talepler
Katılımcıların %40.5’ (n=53) tedav ye başlamadan önce ya da tedav s sırasında f z ksel akt v te/egzers z le lg l b lg - lend r ld ğ n beyan ett . Egzers z konusunda b lg alan k ş - ler n %79.6’ (n=43) hek m, %5.4’ü (n=3) a le/arkadaş çev- res , %3.7’s (n=2) hemş re ve %3.7’s (n=2) f zyoterap st ta- rafından b lg lend r lm şt (Şek l 1). B lg lend rme konusun- da c ns yete ve hastalığın bulunduğu per yoda göre fark yoktu (sırasıyla p=0.52, p=0.48).
Şekil 1. Egzersiz konusunda bilgilenme kaynağı
'F z ksel akt v te/egzers z le lg l b lg almak ster m s n z?'' sorusuna %67.9 (n=89) oranında “evet” yanıtı ve- r ld . B lg alma steğ , kadınlar le erkekler arasında ve has- talık per yoduna göre fark göstermed (sırasıyla p=0.53, p=0.09). Katılımcılar, b lg kaynağı olarak %46.7 hek m (hek mler arasında %66.2 le en sık onkoloj uzmanını),
%22.2 f zyoterap st ve %11.1 hek m le f zyoterap st b rl kte- l ğ n talep etmekteyd (Şek l 2).
Şekil 2. Egzersiz konusunda bilgilenmek istenilen kaynak
Egzers z programı hakkındak b lg ; %55.6 (n=55) yüz yüze,
%7.1 (n=7) telefonla, %6.1 (n=6) yüz yüze ve eğ t m sem ne- r yle, %6.1 (n=6) yüz yüze ve egzers z broşürü b rl ktel ğ yle
alınmak sten yordu. Egzers z programı hakkında b lg len- d rme zamanı; %40.8 (n=40) tedav ye başlamadan önce,
%34.7 (n=34) tedav sırasında ve %12.2 (n=12) tedav b t m sonrası olarak seç ld . Kadınlar b lg lend rme zamanı ola- rak tedav b t m nden 3-6 ay sonrayı erkeklere kıyasla daha fazla terc h ed yordu (p=0.01). Hastalığın bulunduğu per - yoda göre egzers z programı hakkında b lg lend rme zama- nı terc h fark oluşturmadı (p=0.07).
Katılımcılar egzers z programını %35.9 (n=37) evde, %35.0 (n=36) açık alanda veya doğada ve %11.7 (n=12) hastanede uygulamak sted kler n b ld rd . Katılımcıların
%31.7’s (n=32) egzers z sırasında
a le b reyler yle %30.7’s (n=31) benzer hastalığa sah p k ş - lerle b r arada olmak sted kler n b ld r rken,
%23.8’ (n=24) yalnız egzers z yapmak stemekteyd . Erkek- ler n egzers z a le b reyler le b rl kte yapma steğ (%51.0), kadınlara (%20.0) göre daha yüksek bulundu (p=0.02).
Hastalığın bulunduğu per yoda göre hastaların egzers z programını b rl kte sürdürmek sted kler k ş ler fark oluş- turmadı (p=0.39).
Egzers z uygulama sıklığı olarak %30.6 (n=30) ha anın tüm günler n , %28.6 (n=28) ha ada üç günü, %21.4 (n=21) ha a sonunu terc h etmekteyd . Egzers z programının aynı kalmasını steyenler n oranı %39.8 (n=39) ken, zaman zaman değ şt r lmes n steyenler %60.2 (n=59) le çoğun- luktaydı. Egzers z t p olarak en sık yürüyüş (%43.5), yüzme (%11.5), yoga/p lates (%9.2) ve b s klet (%6.1) terc h ed l- mekteyd . Egzers z t p , sıklığı ve çeş tl l ğ konusunda c n- s yete ve hastalığın bulunduğu per yoda özgü fark saptan- madı (sırasıyla p=0.77, p=0.22, p=0.54; p=0.56, p=0.73 ve p=0.54).
Katılımcıların %35.9’u (n=47) öner len ve anlatılan/göster - len programı yapamayacağını, %32.8’ (n=43) yapab leceğ - n , %31.3’ü (n=41) belk yapab leceğ n düşünüyordu. Ka- dınların öner len egzers z programını yapab lme yönünde- k beyanları erkeklerden daha yüksekt (p=0.04). Hastalı- ğın evres d kkate alındığında ‘S ze öner len ve anlatılan/göster len egzers z programını yapab leceğ n z düşünüyor musunuz?’ sorusuna ‘evet’ yanıtı oranları akt f tedav dönem nde olan b reylerde (%23.5) tak p dönem n- de olanlardan (%46.2) daha düşük ken, ‘belk ’ yanıtı oran- ları (%32.4) tak p dönem nde olanlardan (%26.9) daha yüksekt (p=0.03).
Egzers z programını gözet ml sürdürmek sted ğ n b ld - renler n oranı %68.3’dü (n=69). Bu b reyler; %35.7 (n=25) hek m, %30 (n=21) f zyoterap st, %10 (n=7) hek m ve f zyo- terap st b rl kte gözet m n talep etmekteyd . Hastalardan;
%30.5’ (n=40) egzers z programlarının yanı sıra beslenme öner ler ne, %18.3’ü (n=24) destek gruplarına,
%11.5’ (n=15) şe ger dönüş öner ler ne l şk n b lg lend r l‑
mek st yordu. Bu konuda c ns yete özgü fark yoktu (p=0.49). Hastalığın bulunduğu per yod d kkate alındığında yen tanılı b reyler n egzers z programlarının yanı sıra destek gruplarına l şk n b lg almak
sted kler saptandı (p=0.04).
TARTIŞMA
Kanser hastalarının f z ksel akt v teye katılımlarının arttırılması le tedav ve sonrasında yan etk ler n azaltılması ve yaşam kal te- s n n arttırılması arasında güçlü l şk saptanmıştır. F z ksel akt v - ten n prognoza güçlü katkılar sağladığı da b l nmekted r (24). Bu b lg ler doğrultusunda ülkem zde kanser hastalarının f z ksel akt - v te tutum ve talepler n değerlend rmek ç n yaptığımız çalışma- da katılımcıların %26.7’s n n geçm şte düzenl f z ksel akt v te ka- tılımı gösterd kler ve bu oranın erkeklerde anlamlı şek lde yüksek olduğu saptandı. Katılımcılar UFAA f z ksel akt v te değerlend r- mes ne göre akt f b rey grubunda yer aldılar.
Egzers ze engel durumları araştıran çalışmaları nceleyen Cl ord ve ark.nın derlemeler nde, egzers z n önündek temel engeller te- dav ye bağlı yan etk ler, zaman eks kl ğ ve yorgunluk olarak bel r- lenm şt r (19). Romero ve ark.na göre hastaların f z ksel olarak ak- t f olmasının önündek en öneml engeller yorgunluk, ağrı, mot - vasyon zorluğu ve d s pl nl kalmada güçlüktür (23). Höh ve ark., bu engeller rade eks kl ğ , zaman eks kl ğ veya çok meşgul olma, zayı ık, öz d s pl ns zl k ve egzers z öncel k hal ne get rme- me olarak sıralamışlardır (25). Benzer şek lde; çalışmamızda f z k- sel akt v te yapmayı engelleyen etkenler; enerj eks kl ğ , ağrı, bu- lantı, kusma g b f z ksel bel rt ler, f z ksel akt v te yapmayı özen- d recek ortam eks kl ğ ve f z ksel akt v te hakkında b lg sah b olmama olarak bel rlend . Kanser hastalarına egzers z yapab le- cekler ortamlar hazırlayarak ve egzers z n sağlıklarına etk ler ve yapab lecekler egzers zlere l şk n b lg düzeyler n arttırmaya yö- nel k çalışmalar yaparak hastaların f z ksel akt v teye katılımları- nın arttırılab leceğ söyleneb l r.
Yorgunluk, kanser tedav s n n en sık b ld r len yan etk ler nden b r d r ve sıklıkla egzers z yapmaya engel olan b r durumdur (26).
Öte yandan, k ş ler n egzers ze katılımının arttırılması le kanser ve tedav s ne l şk n gel şen yorgunlukta azalma sağlanab leceğ b ld r lm şt r (27). Araştırmamıza katılanlarda, en sık f z ksel ve duygusal yorgunluğun b rl kte görüldüğü saptandı. Bu durum yor- gunluğun salt f z ksel kökenl olmadığını, hastalığın ps ş k yönü d kkate alınarak egzers z n duygudurum üzer nde poz t f etk de bulunab leceğ n düşündürmekted r.
Blaney ve ark. hastaların egzers ze katılımının önünde yorgunluk, kuvvets zl k, tedav ye bağlı yan etk ler n yanı sıra yapab lecekler egzers zler hakkında b lg sah b olmamalarının da engel oluştur- duğunu bel rtm şlerd r (28). Fernandez ve ark. kanser hastalarının
%66’sının f z ksel akt v te hakkında b lg lend r lmed kler n sap- tamışlardır (29). Çalışmamızda hastaların %40.5’ n n tedav ye baş- lamadan ya da tedav sırasında b lg lend r ld ğ ve egzers z b lg s - n n %76.9 oranındahek m tarafından sağlandığı bel rlenm şt r.
Hastalarımızın ‘egzers zle lg l b lg almak ster m s n z?’ sorusu- na %67.9 oranında ‘evet’ yanıtı verm ş olmaları ve f zyoterap st le hemş relerden b lg almak steyenler n de bulunması, kanser has- talarının tedav ek b nde yer alan yardımcı sağlık personel n n de
egzers z b lg lend rmes sürec ne akt f katılımlarının beklend ğ - n n gösterges d r.
Bluethmann ve ark.na göre egzers z davranışlarında en büyük de- ğ ş kl k, yüz yüze danışmanlık h zmet ver lmes ve egzers z h z- metler n n denet m le ortaya çıkmaktadır (30). Çalışmamızda eg- zers z programını gözet ml olarak sürdürmek sted ğ n b ld ren- ler n oranı %68.3 d . Egzers z danışmanlığı h zmetler ne er ş m n hastanelerde sınırlı ölçüde mevcut olduğu b ld r lm ş (31), meme kanserl gruplarda egzers z etk s n n ncelend ğ makaleler n meta-anal z nde, daha az mal yetl ve uygulanab l r b r alternat f olarak telefon veya e-posta danışmanlık h zmetler n n etk s üze- r nde durulmuştur (30). Öte yandan, egzers z n sosyal yararı göz önüne alındığında, denet ml grup egzers zler n n kanser hastala- rında sağlıklı egzers z alışkanlıklarını kolaylaştırab leceğ öne sü- rülmüştür (19). Bu çalışmalardan yola çıkarak, kanser hastalarına yönel k egzers z h zmetler n n yeterl olmadığı ve hastalara sağla- dığı yararların kanıtlanmış olmasına rağmen göz ardı ed ld ğ be- l rt leb l r. Hastaların gözet ml egzers z programı stemler doğrul- tusunda f z b l te çalışmaları yapılması gerekt ğ n düşünmekte- y z. Ayrıca bu gözet m n hek m, f zyoterap st veya b rl ktel kler n- den talep ed lm ş olması neden yle, egzers z programlarının oluş- turulması ve zlenmes nde görevl doktor ve f zyoterap stler n ka- tılımlarının tedav de yarar sağlayab leceğ n söyleyeb l r z.
Mot vasyon, egzers z programlarına katılımda sürekl l ğ sağlaya- b lmek ç n k l t b r tet kley c d r. Berkman ve ark.na göre; kanser hastalarının uzun vadede daha fazla f z ksel akt v teye katılımları ç n en etk l stratej ler arasında mot ve ed c konuşma, koçluk ve sosyo-b l şsel öğrenme teor s ne göre öğren- me bulunmaktadır (32). Ungar ve ark. b l şsel faktörler n yanı sıra f z ksel akt v teden zevk alma g b duygusal faktörler n kanser hastalarının f z ksel akt v te düzey üzer nde olumlu etk ler olab - leceğ n bel rtm şlerd r (33). Stonerock ve ark.na göre mot vasyo- nel görüşme, zaman yönet m g b yaşam tarzına l şk n engeller n aşılmasında rol oynayab lmekte ve egzers z uyumunu arttırab l- mekted r (34). Felser ve ark. egzers z mot vasyonunu tanımlamak ç n transteoret k modele uygun gel şt r lm ş beş davranış değ ş m basamağına dayalı kes tsel çalışmalarında, egzers z deney m olanların daha yüksek mot vasyon gösterd ğ n saptamışlardır. Bu durum, egzers z n olumlu etk ler hakkındak b lg n n yanı sıra deney m n önem n de ortaya çıkarmaktadır (35). Çalışmamıza ka- tılanların öneml b r kısmının egzers z programını yapamayacağı- nı veya egzers z konusunda kararsız olduğunu bel rtmes ve geç- m şte düzenl f z ksel akt v teye/egzers ze katılım oranının düşük saptanması, mot vasyon açısından destek sağlanması gerekt ğ n düşündürmekted r.
Felser ve ark. hastaların %59’unun egzers z grubuna katılmayı dü- şündükler n saptamışlar; hastalık önces f z ksel akt v teye katıl- mış olanların sağlıklı b rey egzers z gruplarını terc h ederken, bu konuda deney ms z hastaların se özel kanser egzers z gruplarını terc h ett kler n bel rlem şlerd r (35). Çalışmamızda katılımcıların
%31.7’s a le b reyler yle, %30.7’s se benzer hastalığı olanlarla eg- zers z yapmayı terc h etmekted r.
Cl ord ve ark. katılımcıların egzers ze l şk n öner ler yüz yüze ortamda almayı sted kler n , egzers z terc hler ne bakıldığında se en çok tedav y tamamladıktan hemen sonra veya 3-6 ay sonra başlayan orta yoğunlukta yürüyüş egzers z n terc h et‑
t kler n bel rtm şlerd r (19). Çalışmamızda da benzer şek lde, b lg almak ç n yüz yüze ortam terc h ed lm ş; b lg lend rme zamanı olarak katılımcıların büyük çoğunluğu tedav ye başlamadan önce ve tedav dönem n , %12.2’s tedav b t m nden hemen sonrasını terc h etm şt r. Tedav b t m nden 3-6 ay sonra b lg lend rme steğ
se erkeklere kıyasla kadınlarda öne çıkmaktadır.
Katılımcıların egzers z davranışlarına bakıldığında egzers z değ - ş m basamağı anket ne göre b reyler n %29’luk b r oranla en çok eğ l m önces aşamasında olmaları, egzers ze teşv k ç n müdaha- le gerekl l ğ n düşündürmekted r. Geçm şte f z ksel akt v teye ka- tılım oranı %26.7 olup egzers z değ ş m basamakları değerlend r- d ğ nde egzers ze devamlılık oranı se %24.4 olarak bulunmuştur.
Buentzel ve ark. 155 hasta le yaptıkları çalışmada; kanser tanısı önces nde b reyler n %71’ n n akt f olduğunu saptamışlar ve teda- v dönem nde oranın %45’e ger led ğ n bel rlem şlerd r (36). Ça- lışmamızda hastaların sağlıklıyken f z ksel akt v teye katılımları da, devamlılık aşamasında egzers z bırakanların sayısı da daha az bulundu. Buna göre ülkem zde her yaş ve koşulda f z ksel akt - v ten n arttırılması ve ‘sağlık ç n hareket et’ kavramının yerleşt - r lmes gerekt ğ yorumu yapılab l r.
Çeş tl çalışmalarda, kontrend kasyon yoksa kanser hastalarının olab ld ğ nce erken egzers z programına başlaması- nın f z ksel ve z h nsel b leşenler korumada yarar sağladığı, dü- zenl egzers z yapma mot vasyonunun hastalık önces ve tedav sırasında f z ksel akt v te deney m ne bağlı olduğu ve egzers z ko- nusunda deney ms z hastalara özel kanser egzers z grupları oluş- turulmasının yarar sağlayab leceğ bel rt lm şt r (25,35).
Çalışmanın kes tsel n tel k taşıması, f z ksel akt v te düzey sapta- nırken son ha a ver ler n n kullanılmış olması ve düzenl laç kul- lanım oranlarının beklenenden daha düşük oranda bulunması kı- sıtlılıkları oluşturmaktadır. Ayrıca hastaların %32.1’ n n b l nen ek hastalığı bulunup, bu durumun hastaların f z ksel akt v teye katı- lımlarını veya davranış basamaklarını etk ley p etk lemed ğ n n b l nmemes b r d ğer kısıtlılıktır.
Sonuç olarak; çalışmamızda kanser hastalarının egzers z davra- nışları, egzers z yapılmasının önündek engeller ve f z ksel akt v - teye katılımın artması ç n talepler n neler olduğunun saptanma- sı hede enm şt r. Hastaların stekler doğrultusunda, gerekl b lg - lend rmeler n yapılarak f z ksel akt v teye katılımın arttırılması ç n desteklenmeler gerekt ğ çıkarımı yapılmıştır. Kanser hastala- rının egzers z yapmalarına engel durumların gözden geç r lerek değ şt r leb l r faktörlere müdahale ed lmes ve f z ksel akt v teye yönel k talepler n n d kkate alınarak egzers z n tedav sürec n n b r parçası hal ne get r lmes hastaların sağlığına katkıda buluna- caktır. Hastaların tedav ler nde yer alan a le b reyler , doktorlar, f zyoterap stler ve destek gruplarının sürece dah l ed lerek b lg ve yardım sağlamada bütüncül b r yaklaşım serg lenmes öneml d r.
Ülkem zde b reyler n gereks n m ve talepler göz önüne alınarak yapılandırılmış, sağlık ek b tarafından onaylanmış, b reyselleşt - r lm ş ve değ ş kl klerle hasta mot vasyonuna katkı sağlayacak eg- zers z programlarının oluşturulması hastaların f z ksel akt v teye katılım ve devam ett rme oranlarını arttıracaktır.
Acknowledgments / Teşekkür
Bu çalışmada b zden desteğ n es rgemeyen başta Cemal ye Bardakçı, Nurcan Anakurt ve Hal l Tanrıverd olmak üzere Isparta Kansev Derneğ
çalışanları le N hal Akar ve S bel Akar başta olmak üzere Sakarya Kanser- der Derneğ çalışanlarına katkılarından dolayı teşekkür eder z.
Conflict of Interest / Çıkar Çatışması
The authors declared no con cts of nterest w th respect to authorsh p and/or publ cat on of the art cle.
Financial Disclosure / Finansal Destek
The authors rece ved no f nanc al support for the research and/or publ - cat on of th s art cle.
REFERENCES
Bayrak E. Bulaşıcı olmayan hastalıklarda k ş ye özgü r sk değerlend rmeler ve kanser taramala- rı. Sağlık ve Toplum.2020;30(2):29-45.
Torre LA, S egel RL, Ward EM, Jemal A. Global cancer nc dence and mortal ty rates and trends - an update. Cancer Ep dem ol B omarkers Prev. 2016;25(1):16-27.
Ferlay J, Soerjomataram I, D ksh t R, Eser S, Mathers C, Rebelo M, et al. Cancer nc dence and mortal ty worldw de: sources, methods and major patterns n GLOBOCAN 2012. Int J Can- cer. 2015;136(5):E359-86.
Hash m D, Bo etta P, La Vecch a C, Rota M, Bertucc o P, Malvezz M, et al. The global decrease n cancer mortal ty: trends and d spar t es. Ann Oncol. 2016;27(5):926-33.
Rock CL, Doyle C, Demark-Wahnefr ed W, Meyerhardt J, Courneya KS, Schwartz AL, et al. Nutr - t on and phys cal act v ty gu del nes for cancer surv vors. CA Cancer J Cl n. 2012;62(4):243-74.
Bu art LM, Galvão DA, Brug J, Ch napaw MJM, Newton RU. Ev dence-based phys cal act v ty gu del nes for cancer surv vors: current gu del nes, knowledge gaps and ture research d rect - ons. Cancer Treat Rev. 2014;40(2):327-40.
M dtgaard J, Hammer NM, Andersen C, Larsen A, Bruun DM, Jarden M. Cancer surv vors’ expe- r ence of exerc se-based cancer rehab l tat on - a meta-synthes s of qual tat ve research. Acta Oncol. 2015;54(5):609-17.
Pad lha CS, Mar nello PC, Galvão DA, Newton RU, Borges FH, Frajacomo F, et al. Evaluat on of res stance tra n ng to mprove muscular strength and body compos t on n cancer pat ents un- dergo ng neoadjuvant and adjuvant therapy: a meta-analys s. J Cancer Surv v. 2017;11(3):339-49.
Borch KB, Braaten T, Lund E, We derpass E. Phys cal act v ty before and a er breast cancer d - agnos s and surv val - the Norweg an women and cancer cohort study. BMC Cancer. 2015; 15:967. do : 10.1186/s12885-015-1971-9.
Wang A, Q n FF, Hedl n H, Desa M, Chlebowsk R, Gomez S, et al. Phys cal act v ty and seden- tary behav or n relat on to lung cancer nc dence and mortal ty n older women: The Women’s Health In t at ve. Int J Cancer. 2016;139(10):2178-92.
Tarasenko Y, Chen C, Schoenberg N. Self-reported phys cal act v ty levels of older cancer surv - vors: results from the 2014 Nat onal Health Interv ew Survey. J Am Ger atr Soc. 2017;65(2):e39-44.
Demark-Wahnefr ed W, Rogers LQ, Alfano CM, Thomson CA, Courneya KS, Meyerhardt JA, et al. Pract cal cl n cal ntervent ons for d et, phys cal act v ty, and we ght control n cancer surv - vors. CA Cancer J Cl n. 2015;65(3):167-89.
Moore SC, Lee IM, We derpass E, Campbell PT, Sampson JN, K tahara CM, et al. Assoc at on of le sure-t me phys cal act v ty w th r sk of 26 types of cancer n 1.44 m ll on adults. JAMA In- tern Med. 2016;176(6):816-25.
Chev lle AL, Must an K, W nters-Stone K, Zucker DS, Gamble GL, Alfano CM. Cancer rehab l ta- t on: an overv ew of current need, del very models, and levels of care. Phys Med Rehab l Cl n N Am. 2017;28(1):1-17.
MacAuley D, Bauman A, Frémont P. Exerc se: not a m racle cure, just good med c ne. Br J Sports Med. 2016;50(18):1107-8.
Smaradott r A, Sm th AL, Borgert AJ, Oettel KR. Are we on the same page? Pat ent and prov der percept ons about exerc se n cancer care: a focus group study. J Natl Compr Cancer Netw. 2017;15(5):588-94.
Bu art LM, Newton RU, Ch napaw MJ, Taa e DR, Spry NA, Denham JW, et al. The e ect, mode- rators, and med ators of res stance and aerob c exerc se on health-related qual ty of l fe n older long-term surv vors of prostate cancer. Cancer. 2015;121(16):2821-30.
Kalter J, Bu art LM, Korstjens I, van Weert E, Brug J, Verdonck-de Leeuw IM, et al. Moderators of the e ects of group-based phys cal exerc se on cancer surv vors’ qual ty of l fe. Support Care Cancer. 2015;23(9):2623-31.
Cl ord BK, M zrah D, Sandler CX, Barry BK, S mar D, Wakef eld CE, et al. Barr ers and fac l ta- tors of exerc se exper enced by cancer surv vors: a m xed methods systemat c rev ew. Sup- port Care Cancer. 2018;26(3):685-700.
Saglam M, Ar kan H, Savc S, Inal-Ince D, Bosnak-Guclu M, Karabulut E, et al. Internat onal phy- s cal act v ty quest onna re: Rel ab l ty and val d ty of the Turk sh vers on. Percept Mot 1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
Sk lls. 2010;111(1):278-84.
Ceng z C, Aşçı F, İnce ML. Egzers z davranışı değ ş m basamakları anket . Geçerl k ve güven rl k çalışması. Türk ye Kl n kler Spor B l Derg. 2010;2(1):32-7.
Elbasan B, Düzgün İ. F z ksel akt v te skalaları-kanıta dayalı f z ksel akt v te. Türk ye Kl n k- ler J Phys other Rehab l-Spec al Top cs. 2016;2(1):36-9.
Romero SAD, Brown JC, Bauml JM, Hay JL, L QS, Cohen RB, et al. Barr ers to phys cal act v ty:
a study of academ c and commun ty cancer surv vors w th pa n. J Cancer Surv v. 2018;12(6):744-52.
Hv d T, L ndegaard B, W nd ng K, Iversen P, Brasso K, Solomon TPJ. E ect of a 2-year home- based endurance tra n ng ntervent on on phys olog cal nct on and PSA doubl ng t me n pros- tate cancer pat ents. Cancer Causes Control. 2016;27(2):165-74.
Höh JC, Schm dt T, Hübner J. Phys cal act v ty among cancer surv vors-what s the r percept on and exper ence? Support Care Cancer. 2018;26(5):1471-8.
Sandler CX, Goldste n D, Horsf eld S, Bennett BK, Fr edlander M, Bast ck PA, et al. Random zed evaluat on of cogn t ve-behav oral therapy and graded exerc se therapy for post-cancer fat gue. J Pa n Symptom Manage. 2017;54(1):74-84.
Canár o ACG, Cabral PUL, de Pa va LC, Florenc o GLD, Spyr des MH, da S lver a Gonçalves AK. Phys cal act v ty, fat gue and qual ty of l fe n breast cancer pat ents. Rev Assoc Méd Bras (1992). 2016;62(1):38-44.
Blaney JM, Lowe‐Strong A, Rank n‐Watt J, Campbell A, Gracey JH. Cancer surv vors' exerc se barr ers, fac l tators and preferences n the context of fat gue, qual ty of l fe and phys cal act v ty part c pat on: a quest onna re-survey. Psychooncology. 2013;22(1):186-94.
Fernandez S, Frankl n J, Amlan N, DeM lleV lle C, Lawson D, Sm th J. Phys cal act v ty and can- cer: A cross-sect onal study on the barr ers and fac l tators to exerc se dur ng cancer
y g
treatment. Can Oncol Nurs J. 2015:25(1):37-48.
Bluethmann SM, Vernon SW, Gabr el KP, Murphy CC, Bartholomew LK. Tak ng the next step: a systemat c rev ew and meta-analys s of phys cal act v ty and behav or change ntervent ons n recent post-treatment breast cancer surv vors. Breast Cancer Res Treat. 2015;149(2):331-42.
Sm th L, Croker H, F sher A, W ll ams K, Wardle J, Beeken RJ. Cancer surv vors’ att tudes to- wards and knowledge of phys cal act v ty, sources of nformat on, and barr ers and fac l tators of engagement: a qual tat ve study. Eur J Cancer Care (Engl).2017;26(4). do : 10.1111/ecc.12641.
Berkman AM, G lchr st SC. Behav oral change strateg es to mprove phys cal act v ty a er can- cer treatment. Rehab l Oncol. 2018;36(3):152-60.
Ungar N, W skemann J, S everd ng M. Phys cal act v ty enjoyment and self-e cacy as pred c- tors of cancer pat ents’ phys cal act v ty level. Front Psychol. 2016;7:898. do : 10.3389/fpsyg.2016.00898.
Stonerock GL, Blumenthal JA. Role of counsel ng to promote adherence n healthy l festyle me- d c ne: strateg es to mprove exerc se adherence and enhance phys cal act v ty. Prog Card - ovasc D s. 2017;59(5):455-62.
Felser S, Behrens M, Lampe H, Henze L, Grosse-Th e C, Murua Escobar H, et al. Mot vat on and preferences of cancer pat ents to perform phys cal tra n ng. Eur J Cancer Care (Engl). 2020; 29(4):e13246. do : 10.1111/ecc.13246.
Büntzel J, Kusterer I, Rudolph Y, Kub n T, M cke O, Hübner J. Cancer pat ents' knowledge and acceptance of phys cal act v t es for rehab l tat on. In v vo. 2017:31(6):1187-92.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
