and Society in the

Traditional Discourse

:

Individual

Ceı-ıtury Pre-Ottoman-Turkish Novels

and Society in the

early

XlXth

G Gonca

Gökalp-Alpaslan l33

Kavram Ve Anlam Boyutunda Al, Kırmızı Ve

Kızıl.

Nesrin Bayraktar

who _{Wrote and}

Translated

Mantiku't Tayr in

Turkish

Berrin Uyar Akalın

Bir ^Sa'lebi Çevirisi

(Kısas-ı Enbiy6: TDK ^Nüshası)

Emine

yılmaz

Hacettepe Üniversitesi, Ankara, Turkey Nurettin Demir

Başkent Üniversitesi, Ankara, Turkey

Peygamber(ler) hikayelerinin

.anlatıldığı Kısasu'l-Enbiy1

^veya

Kısas-ı Enbiy|ta,U

"",İ"Jİ ik orneklel_İ;";

^Arap edebiyatında, ^daha sonra da Fars

edebiy#;;';ilrtir. c"şitıi

donemlerde farklı ^eserlerden Türkçeye tekrar

";;';;,:*İoi ^yup,İ*ış

^olan

^bu

^eserlerde

yal,nızca peygamberl.rin

yuşu,llu}İ'u" *licadeleleri değil,

^evrenin

ve

^ınsanın yaratılışı.

,r,n. *,n,riİ"' y,lO,,lu,ın

harekeıle,1,

kokul",n,

hitkilerin, iur,o,n.

dokumacılığ,i,ut.,or,rr,

ç,ı.,şırr,

ıibi

dinsel veya din dışı ^pek

cok

^konu

,yn, oinr"ı,ırör*.

*o,ıirtiierek-arişı" gerçeğin

içiçe

^girmiş olduğu

bir ^dille ,nıri,ırrı..irj,i ^eu

^hikayeier

^soiıti

^ve

^yazılı

^gelenek

yoluyla yüzyıllarca

*""i, nlio

rıtlelerinin belleğinde yer etmiş, dünyayı boynuzlarınO" tuş,vJn

tllti,,

^ayın insanların işIediği günahlardan ^ötürü kızarmasr ^(uv

"'ul-u,;';;İ

^Oy*İ, hala yaygın ^biçİmde karşımıza çıkan

İ"l[

İr""rşİarına kaynak olmuşlardır,

Arap ve Fars

^{edebiyatı ge_leneei}

içinde

oluşturulan ^Kısas-ı

E nb

iy

alarınB.ı.i

e. "o;-i;rk;".

^;

9:i"i.i"ol

^{y a p} ılmış pek ç9k ^{ç eviri s i} olmakla birlikte çoğunun yazar|,çevireni ve Çogaltanı belli değildir'

Arap edebiyatında

Kısas,ı

E_r|,ı'.yazafl en önemli müelliflerden biri kısaca Sa,lebi

;ja.rXil;,l

put"İsı_"aı.

ihmed

bin Mubammed bin

i;;l;;.su,ı"ui"Tn]i;ill, jış^lli;ii"li'r,;l',"^r;:f"#:;i,

l937: ^591-593), Sa'lebi'nin ^{eserının orı,1}

f.| Kasasi,l_Enbi,yıf

di;;;; ;;;

Anadol,u kütüphanelerinde üç ^tane çevırı 'nüshası olduğu ^bil iıııııcklctliı,:

The

Poets Literature.

Şeyl,Ad Haırıza'ııın Bilinmeyen

Orhan

Tavukçu Bir Şiiri Münasebetiyle. . . . . l 8l

Manzum

Söz]üklerVeTuhfe-İAsim. ...lg7

Mehmet Dursun

A Study of the Proto-Turkic tor'general'

Choi Han-Woo

2l7

ıTr

Emine Yılmaz, Nurettin Demir Bir Sa'lebi Çevirisi (Kısas-ı ^Enbiya: TDK

Nüshası)

³

Tarihsel sözlüğü projesi çerçevesinde yazmadaki söz varlığının bir kısmı fişlenmiştir.

A.

Cevat F,mre ondördüncü Asır Betikleri ^{adlı eserinde (1942)}

bıı

nüshayı biraz tanltmlş Ve yazmanııı

bazı

bölümlerinden yazıçevrimli öınekler vermiştir. Ayrıca Yazmanıı-ı ^1_5

l,

^{54_ l} 09, l54_204, 203_260 ve 400_450.

sayfaları arasındaki yaklaşık 250 sayfalık

^{bölümünün}

yazıçevrimi ve sözlüğü Hacettepe Ülliversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk

Dili

ve Edebiyatı Bölümü'nde hazırlanınış olaı] beş tane yüksek lisans tezine konu olmuştur.

kısas_ı Enbiydnın TDk ııüshıısı lıarekeli çılırıakla

birlikte, harekenin her zaman gerçek ses değerlerini yansıtıp yansıtınadığı açık değildir. ÜnlUleri ^gösteren harflerin üzerinde de sık sık sükun kullaırılmış

olıİası

^yazmanın

iıgirç

yazıfi. özelliklerinden biridir.

Bu

durumda L§f

}Js-

^(31-13),

LLi!

^(2-5),

L)]jl

Q4-1),

}üü

^{(31-6,9) vb. gibi} yazılışları tafrrıy ögüben, iyman-tman, oldıy, eyitdiy biçimlerinde mi okuyacağımız

açık değildir.

iyman_lm5n

gibi örneklerde durumu

uzunluktaır kaynaklanan

bir

diftongun gösterimi olarak açıklamak müınkünse ^de diğer ömekler için ^bu yazılışın neyi ifade ettiği belli değildir.

Çok seyrek de olsa kök hecedeki ünlünün hem üstün hem de esre

ile yazıldığı

durumların

(eL§

47,4) Nehcü'l-

Fera]is'te

olduğu ^gibi birincil bir kapalı e ünlüsünü gösteriyor olması da mümkündür. Ancak, karşılaştırmalı ses

bilgisi

yoluyla kapalı

e ile

kurulduğunu bildiğimiz

kökler, çoğu

^durumda,

diğer Eski Anadolu Türkçesi ile

yazılmış metinlerde olduğu gibi ^e veya l ile gösterilmiştir.

Morfofonemik ^açı dan bakıldı ğında önlük_artlık uyumunun .Türkiye Türkçesine

göre daha ileri

düzeyde

olduğu

söylenebilir. Öıneğin, bulunma eki -da+aitlik eki durumunda 954 sayfalık metinde ^{sadece beş} kez -da+ki biçimi belirlenmiştir. Bulunma ekinin ^art ünlülü olduğu diğer tüm durumlarda aitlik eki -ğz olarak gelmiştir: mağrıb-dağz (95-8) vb.

Arapça_Farsça kelimelere eklenen

Türkçe eklerin

önlük_artlık uyumu açısından gösterdiği kararsızlık

ise

[ör: mağrıb-dağz (95-8)

- L Bursa

Ulucami Nüshası:

2474

numara

ile

kayıtl

ı olan

459

sayfalık bıı yazmanın 1a-50b sayfaları arası N. Hacıeminoglu tarafindan kısa bir gramer çalışmasına konu edilmiştir ( 196l _).

93b-103a sayfaları araslnın

(Kabil

_{ve Habil}

Kıssası)

yazıçevrimi Fahir

lz

tarafindan yapılmış olan (1964) yazma, ayr|ca

've.iç'otİ",

tarafindan

doktora tezi olarak hazırlanip İstanbul

Üniversitesi'ne sunulmuştur (2002).

2. Yozg.at Macırif lVüshosı:378 numara ile kayıtlı olan bu yazma,

çanakkale Üniversitesi öğretim

üyelerinden

Dr. _Nesrin

_Bayraktar

tarafindan yayıma hazırlanınaktadır.

A. Ateş'in

verdiği bilgilere göre (l958: _{3) bu} nüsha,75.

yizyıl

osmanlı

bilgİnlerind"r"oıroİbu'|-Fü1

Müsa tarafından Türkçeye çevrilmiştir.

yazmabezkaplıbir

cilt içinde ve 297 varaktır. 24.1x15.8 cm.

(l8.5xl l)

boyutlarındi

ve

17 satırlı olan

yazma harekeli nestalikle yazılmıştır; bölüm _başları

_kırmızı

mürekkeplidir; baş u"-._o, kısımları düşmüş, sonradan tamamlanmıştır;

arada yenilenmiş yapraklar vardır.

3. Türk

Dil

Kurumu Nüshası: Üzerinde çalışmakta olduğumuz 954 sayfalık yazma

Al45

_.numara

_ile

kayıtlıdır.

üevcrt

çerri.ile.- içinde en

hacimli

olanıdır.

Aydınoğlu Mehmlt Bey'in isteği ile 14. fizyılda

tercüme edilmiştir.

İlk

sayfası eksiktir. Harekeli n-esihle, esmer abadi kağıda yazılmıştır. Bölüın başları ve cedveller kırmızıdır.

Ö*i.iv,

^yapan

ve

istinsah edeııle

ilgili bir

kayıt yoktıır. siyah

pandizot'kafıı uir

ciıt içerisindedir- 20x30 ebadında olan yazmanın metin alanı l5x20 cın'dir.

yazıIar

|4 veya

kırınızı

l6 satırlı

_çerçeve sayfalara içindedir. Her

da

rastianmıştır. sayfada genellikle

ciltlenirken

15 satır varsa dasayfaları karışmış olan yazmanın^bu sorunu, yayıma hazırlanırken giderilmeye

çalışılmıştır. TDk

tarafından

yayımlanınış olan Tırk dil

kurumu kütüphanesi ytızma verilmektedir

(TDK

1999: |24).Eserler kataloğu'nda _{298 numarada} kayıt bilgileri

Türk Dil kurumu'nca

yayımlanmış

olan Tarama sözlüğüve yine

Türk Dil kurumu

tarafından yürütülırıekte

olan

Türkiye T|ürkçesinin

,l

_{l ııııııc} Yı|ıılıız, _Nurettin Demir

ııııı,ı',ı,ıl) ,lı,l,ı (

|i

rı1| |ı11 kopya kelimelerin Türkçeye uyarlanma sürecinin l)iü ıi()ııı|(,|| tılıılıiliı,. _BLı ffi;-kelim;l",

uuşıurau'r"ri.i'Jiıa"tinden

_farklı

ı ı lıı ı,iı

k

l iıı |i ç,e iiıı ^l ü uyumla"nu juırr' çok

rr,ru

"ğiül.il"yken,

^Arapça

l:],|,';i,,li,,.;lil1:"

^paralel

"ı".t,v.i,", ;İ,; ;ffi ,İ'İTÜ,,,",

_baskın

Aynı

_şekilde

düzlük-pvarlaklık

uyumu açısından

da bir

geçiş döneıni olduğu

açıkça ,l"n"Uiİ,.'- İyr,

.ut,rda

bile ikili

biçimlere rastlamak mümkündür:.uy6?

-

uyuro-i+o4-8). Metinde sıkça rastlanan ilginç bir harekeleme.sistemi, uyni *"ir,,on gösterimi için hem

ötre

hem

"Jr'İr"ö'JT;Tj: o' ikili

biçimleii

v-.,i,vo.

oıma]ıdır:

br.,

^_.

1ı

^{sorup _}

kef

yerine nun

yazılşı

_bir müstensih hatası değilse, metinde az da

?}k!ir'.ru;r;lr;;

^*o.u'orcü

.övl*.b-it _yoı,r

_(240-5,7) <yalıİi _{, buna_}

yazmanın bazl bölüm]eri orhan Duru taraflndan yapılmış popüler

bir

yayında sadeleştirilmjş'i.

rıqi;j. lçgçu _soz

_{ediimemiş olmakla}

birlikte, 14, y,,zyıld,a Aydınoğlu ırz"n,"",

P.ü'i, !-rvrus, ile

^çevrilmiş, yazarl belli olmayan bir eserdin

,i*"ti".

alındığı (1978:7) ifadesi

TDK

nüshasından söz edildiğini

gör,"..;kİ"dir.

orırun Duru bu yazmadanbazı bölümleri _seçmiş,

s<ızaiziiini r"rrv"."\ söz varlığını

güncelleştirme yoluna gitmiştir. Yazar, _önsözde,

"n çot, ar*ur'l?ri'ff;,

_nitelik,

degin, kez, yöre, nite, kaygı, yoİur,- İJrn",..onuü*ak, muştuluk, _tcınık, konuk, binit, kutlu

ırO:İ::İ 7İ'giİi"

kelimelerin

varlığını

_{şaşlrtıcı} bu,duğunu belirtmistir (1978:

8). Çiur,

_şaşırtan

_{bu gibi}

_örnekler

bugünkü canlılıklarının _yanısıra

Eski

Anado.ir'

rmç"Jd';,

_varlığı

içinde de

_Tqrqma sözlüğü'nd,e

kolayca

tanıklanabilen

ve _{şu ana kadar} ,ı-Jı".ai..

yayımlanmış

_ov."- r,ri'-) Eski

Anadolu

urbrrr,

Türkçesi _metin

ve scız,tiklerinJ":y;;;;ryan, _çok a2

rastlanan veya yazmadaki

fonetik

yapüsı

ile iıt t., turş,iuşt,g,;;';;Ğ"leriyle,

Türkçenin

söz

varlığma katkıda

buiuniuil.".t _en

_{önemli eserlerden} biridir, _Yazma, uyr,rZ-.ıs4.rvrri,ı.

ırr.r'i'..

_{neredeyse ıek} başına Eski Anadol u Türkçesin i n söz varl ıgın ı lç.rİv"ı" lrı.umdadır.

Bir Sa'lebi Çevirisi (Kısas-ı ^Enbiyd: TDK

Nüshası)

⁵

Aşağıda,

bu tip söz varlığını

örneklemek üzere seçilmiş bazı kelimeler yer almaktadır. Eski Anadolu Türkçesinin (kaynakçada ayrlca belirtilmesine

gerek

görülmemiş)

temel sözlükleri Ve

^{bugüne clcl<}

yapılmış bütün metin yayımları

ile

karşılaştırılmaya çalışılarak verilllliş olan bu örnekler, kısas-ı

Enbiyırun

ilginç söz varlığı içinde çok ktiçtil<

bir bölümü oluşturmaktadır:

1. yatsun 'yatsr'

ya'ni dün içinde

atalarına gelüp aglaşdılar yat,ıuıı ._ı^,+ ııellil, ağlaşdukları oldı kim (235-13)

Ts,deki kayıtlara göre, bu fonetik yapl ve anlam ilc sııtleçc lıiı, lrcz

(Muham. XV. 530.)

belgelenmiş

olan bu keliıııcııiıı

liııyııııltlııı,t|ıı kullanılmış olan yaygın biçimi yatsu'dur.

2. yoğnal-'kalınlaşmak'

ne kadar ol oglan böyüyüp yigit oldııkçıı

ııl

l,ıııılıılı tlııJı tıile uzarıdı yoğnalurdı

;"ffi

^(Zz+-l)

TS,de ve bilinen

EAT

metin yayııılııı,ıııt|;ı lıcliı,lcyemediğimiz ^btı kelime başka

bir

Türkçeye, Harezın'|'İiı,kl,t,siıle

ııit

olan

bir

Kı"rı"ii'l Enbiy a çevirisinde ^bu biçim ve anlaıııla ^{lııı l ıııı ıı yı ıı, (} Ata ¹ 997),

3. binü ^'binek hayvanı' ^(359-6)

ve

bir

binüye

L!

binllp vıırtlı

l,iııı

ııltılukda ve görktlc lı,1' ;ıtlt'ııı oğlanı binüsine fi,"1,,6gl2grngzicli (.] ]rı- l )

Fir'avn binüsin ı..ı"_ı+biııtiı,vı.,

l'iı'ııvıı

^{donın giyerdi ( l5() (ı)}

TS,de binü ,biııış. lıiıııııc, vc ^lliııtilü

^,...e

biııııliş,

lıiııcği...olan,

biçimleriyle

belirleı,ııiş

tıltltığıııııtız

^l,ıtı

kelime 1ıiııii 'lııııtli

_hayvanı'

anlamıyla başka bir kayıı a It t ıı [,ıc ^l ge ^l cııcııremiştir.

4. [a[şat- '(scs çıl<artıııık içiıı) ^|ıareket

ettirıııç,L"

l"ılı,ştıt-

Emine Yılmaz, _Nurettin Demir

bu [albalları fuığşadıcakJ+rj§r adem oglın ırlar (56-14)

TS'de

ve

pek

ı9k

^klvn_akta ka\şat- biçimi bulunmasına karşın,

§ı]mel1n ^{söz başında}

!-, i d"ğiş;Ğ;;teren

_{bu biçimi ya7nız Kısas-ı}

En b iy d' da bulunmaktadır.

5. doz 'kulağın arkasındaki tümsek'

bunca meşakkatıla _{başum eti ve} kulağım

dozlarıJj\

gifti (326-5)

*r:rP:9j:]lanıldığını_bildiğimiz bu ^kelime hiç bir

metin

I,Hl}lt?"

^r,1:*T:o,

f1,

_?1i,

! ^:, ?:; y ^{;;, ü;',}

^o,,,İl, _"l,, ^o

^j''',:::

}iHir,."jy,o" ^{anlamına gelen} ı,,i,iiJi'"- ;;;k"İlrİij]',ffi

geçmektedir.

6. keÇ'çok,

iyi'

,^^

-

^{,?i, bafra buşuyıla ked}

^ıS

korku görmedin _benden yüz döndürdüffüz (325-4)

Yazmadabir kez kullanılmış olan ve söz sonunda ,ko.ryyun bu kelime, bu fonetik yup,.,

il" naTO"

Ouştu belirlenememiştir.

7. üyer- 'üstün tutmak, seçmek, tercih etmek' (223-14) _d,

Ya'küb

anı

seldiqin

ve kalan oğlanları üzere yigleyüp üyerdügi

4i:f eyleyidikim(2B-l4) l '-

-D-J bİr ulu iş üçün seni üyerdüm fe3: (Oqs-o)

TS'de ayru anlam ile,

üyürtlemek, üvürtlemek, _ügürtlemek biçimleri bulunan bu kelime,

itir"1 i,"""je

dıiz

tinlti"-

"ui.ğ"rıik

^eki

al mamış yapı sıyla y alnız kı s a s - ı a n ı iy

i İu

ıelirlenmi _şti r.

birincil -d sesini hiç bir kaynakta

Bir Sa'lebi Çevirisi (Kısas-ı ^Enbiya: TDK Nüshası)

8. doku- 'şimşek çakmak'

iki gözi _şimşek do/<ur i;Ö gibi balkırıdı ^(370-9)

Kaynaklarda farklı anlamlarla belgelenmiş olan bu kelime çakmak' anlamıyla yalnız Kısas-ı

Enbiyi

^da belirlenmiştir.

9.

arur-'yormak'

anufl yöresinde durufl ve anı arurmafi"eJ»rl (23|-4) işbu kul ^beni yavlak arurdı 6ı";'1| (332-|2)

'şimşek

TS'de ar- 'yorulmak' ve arğur-'yorulınak; yorınak' biçimleri bulunan kelime

-ur

^{eItirgen çatı} eki ile yalnız ^{bu metinde} belirlenmiştir.

l0.

biter'bitki'

yimişleri ve yaşıl biterler

J_»

yise boğazı döşinden ve ^gögsinden anufl yaşıllığı afllanurdı (222-15)

Kelimenin en yakın anlamlısı DS'de biter ^'tohum'

^olarak

bulunuyor. TS'de ve başka kaynaklarda ^ise

biten'bitki'

ve biterli

'bitki

biten yer' verileri varsa da

biter'bitki'

^yoktur

l 1. setgünleri/setkünleri

yillendi

anı oğlanlarına eydivirdi pes bularufl ^s etgünleri/s etkünleri yillendi

csı]]

&

-,]",-.ı§; ve Yusufa kakımakdan derileri ditrerdi (226-8)

Metinde bir kez ^geçen ve deyim olduğu anlaşılan bu öbeğin anlamr btiytik olasılıkla ,öfkelenmek (?),tir, ancak hiç bir yerde benzer bir biçim belirlenememiştir.

Bu kısa yazl çerçevesinde kısaca tanıttığımız kısas_ı enbiy5hacmi vc nlensur olması, çok farklı ^metin türlerini içinde barındırması nedeniyle 'l'i.irk

dili

tarihinin çok önemli eserlerinden birisi durumundadır. Yazma,

Emine Yı|maz, Nurettin Demir

çeviri izleri

de taşımaktadır.

önemli

eserlerinden birisi

ilerledikçe yazmanın

_Türk anlaşılacaktır.

Ama

buna rağmen yazıldığı yüzyıhn en

olduğuna şüphe

dili tarihi açısından yoktur. önemi daha

Çalışmalarımızivi

KAYNAKÇA

ATA,

Aysu (1997), Kı"aoii'l-Enbiyd II, Dizin,

TDK

681-2, Ankara.

ATEŞ,

Ahmet (l958), "Anadolu Küttiphanelerindeki Bazı Mühim E|Yazma|arı'', İÜ, TDED, c.

VI[.

BROCKELMANN, C. (1937), Geschichte der

arabischen Literatur, Leiden.

CEMİLOĞLU,

İlmgt (Igg4), 14. Yüzyıla

Ait Bir

Kısas-ı Enbiyd Nüshası üzerinde Sentaks inc'uıem"ii,

ın«soa, d;;;. ^-'--"

DURU, Orhan (1978), Kısas-ı Enbiya, Ada yayınları, _İstanbul.

EMRE, A. C. (1942), Ondördünca'Asır Betİklİri, _Ankara.

HACIEMİNOĞLU, .Necmeddin (l96l),''Salebi'nin

_Kısasü'-

Enbiy5sı'nın

_Tercümesi

üzerine Bir cru-"i »"n"-.ri]], i.tururı

Universitesi, TDED, c. XI, 47-66.

İZ,Fahir (1964), Eski Türk Edebiyatında _{Nesir, İstanbul.}

?,g:ry" Sözlüğü (1963-1977,2. baskı 1,,6),I-VIII,

ıni,

arkuru.

TDK

(1999),

Türk Dil Kurumu

Kütüp,hanesr

Yazmİ

Eserler Kataloğu, no. 7 24, Ankara.