7tepeklinik
Diş Hekimliği
Fakültesi Öğrencilerinin Beden ve Organ
Bağışına Bakışı
Attitudes of Dental
Students Towards Body and Organ Donation
Stj. Dt. İzem Mağazacı
İstanbul Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi 5. Sınıf Öğrencisi
Dr. Öğr. Gör. Mete Büyükertan
İstanbul Üniversitesi, Dişhekimliği Fakültesi, Anatomi BD, İstanbul
Ömer Uysal
Bezmialem Üniveristesi Tıp Fakültesi Bioistatistik A.D., İstanbul
Prof. Dr. Hüseyin Avni Balcıoğlu
Sağlık Bilimleri Üniversitesi, Tıp Fakültesi Anatomi A.D., İstanbul
Geliş tarihi: 19 Haziran 2017 Kabul tarihi: 26 Ocak 2018
doi: 10.5505/yeditepe.2018.35220
Yazışma adresi:
Prof. Dr. Hüseyin Avni Balcıoğlu
Sağlık Bilimleri Üniversitesi, Tıp Fakültesi Anatomi A.D., Üsküdar / İstanbul
Istanbul – Türkiye Tel: +902165423232 E-posta: h.avni@sbu.edu.tr
ÖZET
Amaç: Medikal teknolojinin sunduğu yüksek imkanlarla bir- likte tıbbi pratiğin geldiği aşamada artık kalp, akciğer, karaci- ğer, böbrek, barsaklar, pankreas gibi organların transplantas- yonu son derece yüksek bir başarıyla gerçekleştirilmektedir.
Bu yüksek başarı, doğal olarak artan bir talebi de beraberinde getirmektedir. Ancak talebe cevap verebilmek için öncelikli koşul yeterli bağışın sağlanabilmesidir. Bununla da bağlantı- lı olarak; yüksek donanımlı tıp fakültelerine ve donanımlı he- kimlere olan ihtiyaç da artmakta olup kaliteli eğitim için gerekli materyalin sağlanması zorunluluğu doğmaktadır. Kaliteli tıp eğitiminin en önemli eğitim materyallerinden kadavraya olan ihtiyaç son yıllarda iyice belirginleşmiştir. Toplumda, eğitimde kullanılmak üzere kadavra olarak bedenini ve transplantasyon için organlarını bağışlama düşüncelerini etkileyen birçok fak- tör vardır. Bu faktörler yaş, din, kültür, kişilik, eğitim seviyesi, ölüm görüşü, beden imajı, önceki bağış deneyimleri, insani endişeler, etik kriterler olarak sıralanabilir.
Gereç ve Yöntem:Bu çalışmada, İstanbul Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi öğrencilerinin organ bağışı ve kadavra ko- nularına yaklaşımı incelenmektedir. Anket sorularının cevap- lanmasında öğrencilerin edindikleri diş hekimliği eğitiminin belli bir farkındalık düzeyi oluşturup oluşturamadığına dair bir yorumlamayı mümkün kılabilmesi açısından katılımcıların ilk 2 sınıf ve son sınıf olarak gruplandırılması planlanmıştır.
Bulgular:Eğitim seviyesindeki artışın organ ve kadavra bağı- şının gerekliliğinin farkındalığı gözlenmiştir. Genel anlamda organ bağışına verilen destek yüksek oranda izlenmiştir.
Sonuç: Katılımcıların, kadavra kullanımının bilimsel araştırma- larda ve tıp eğitiminde gerekliliğine dair olumlu görüşlerine rağmen; beden bağışına verdikleri desteğin düşük oranda olduğu saptanmıştır.
Anahtar kelimeler: Diş hekimliği öğrencisi, kadavra bağışı, organ bağışı
SUMMARY
Aim: With the help of the current situation of medical prac- tice due to the advanced level of medical technology, the transplantation of organs such as heart, lungs, liver, kidneys, intestines, pancreas is performed with a very high success rate. This high success rate naturally results in increasing de- mand for operations. But sufficient donations are a prerequ- isite for meeting the demand. As a result of this the need for full-fledged medical schools and qualified doctors increase and the necessity of providing required equipment for high quality education arises. The need for cadaver as a training material for a high quality medical education has become evi- dent in the recent years. There are numerous factors affecting the society’s outlook on cadaver donations for educational use and organ donations for transplantation. These factors can be categorized as age, religious views, culture, persona- lity, level of education, views on death, body image, previous donation experiences, humanly worries, ethical criteria. This
7tepeklinik
study aims to discuss dental students’ outlook at Istanbul University on cadaver and organ donation.
Materials and Method:It is intended to classify the sur- vey participants as juniors and seniors in order to find out whether the dental education of students causes an awa- reness on the subject when answering the survey ques- tions
Results:It is observed that with the increase in level of education comes the increase in awareness of necessity of cadaver and organ donation. Support for organ donati- on on the average is observed at high rates.
Conclusion: Despite their positive outlook on the neces- sity of the use of cadaver in scientific researches and me- dical education, a low level of support for body donation is observed among the participants.
Key words: Dental student, cadaver donation, organ do- nation
GİRİŞ
Günümüzde organ bağışına olan talep, özellikle transplan- tasyon cerrahisinde kaydedilen başarılar ve ilerlemelerle beraber hızla artmaktadır. Buna karşın; söz konusu yüksek talebe cevap verebilecek faktörlerin oluşmasına dair aynı hızda bir artış izlenmemektedir. Bu faktörlerin başında potansiyel donör varlığı gelir. Takip eden majör faktörler, toplumsal farkındalık ve destek, transplantasyon altyapı- sı, yetişmiş sağlık ekibi, koordinasyon, kurumsallaşma ve bütçe olarak sayılabilir. Donör sayısında gerçekleşebile- cek bir artışın ancak toplumsal farkındalığın geliştirilme- siyle mümkün olabileceği bilinmektedir.
Anatomi eğitiminde kadavra olarak kullanılabilecek be- den bağışı için de benzer koşulların varlığından söz edi- lebilir. Organ bağışına olan talebin son derece yüksek bir ivmeyle artışında olduğu gibi hekim ihtiyacının ve açılan tıp fakültelerinin sayısının çoğalması ile kadavraya olan ih- tiyaç gün geçtikçe artmaktadır.
Organ ve beden bağışının önünde batıl inançlar, korkular/
fobiler, sosyal ve kültürel problemler, inanç sistemlerine ait fıkhi mevzuat, kavrayış ve bilinç yoksunluğu gibi en- geller bulunmaktadır. Literatürde bu türden engellerin de değerlendirilerek çeşitli insan topluluklarının ve alt grup- ların kadavra ve organ bağışına bakışları ile ilgili pek çok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmada, İstanbul Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi öğrencilerinin, organ ve kadavra olarak kullanılmak üzere beden bağışı konularına yaklaşı- mını incelenmektedir.
Amerika Birleşik Devletlerinde yılda yaklaşık 20 bin kadav- ra bağışı, 300 milyonu aşkın nüfusa oranla düşük olarak değerlendirilebilse de birçok ülkeye göre çok yukarıdadır;
ancak raporlar ihtiyacın bu rakamlarla dahi giderilemedi- ğini göstermektedir. Özellikle kadın ve genç yaştaki ka- davra bağışında mevcut talebin çok altında kalan bir tablo bulunmaktadır.1
Amerika’da ulusal çapta bir anket şirketinin yaptığı çalış- manın sonuçları, halkın %78’ inin organ bağışı konusunda olumlu bakış açısına sahip olduğunu göstermiştir. Söz ko- nusu %78’lik kitlenin %53’ünün de organ donör kartı sahi- bi olduğu ya da ehliyetlerinde organ donörü olduklarına dair tercihleri aynı çalışmada bildirilmektedir.2
Tıp fakültelerinde kadavra üzerinden eğitimin gerekliliği yadsınamaz. Kadavra; insan vücudunun yapısı ve fonksi- yonel ilişkilerinin kavranmasına dönük görsel donanımı sağlaması ve sadece basit teorik bilgi edinmek için değil, aynı zamanda hasta üstünde uygulanacak işlemler için beceri kazanmak ve klinik pratiği geliştirmek için de ge- reklidir.3 Buna rağmen günümüzde hiç kadavra görme- den mezun olan hekimler yetişmektedir. Anatomik numu- nelerin azlığı diseksiyonun tarihsel öncü rolünü üstlenmiş İtalya'da da tıp eğitimini tehdit etmektedir.1 Birçok üniver- sitenin tıp fakültelerinde kadavra kıtlığı sebebiyle insan vücudunu yalnızca bilgisayar programları veya anatomi atlaslarıyla çalışmak zorunda kalan öğrenciler ideal tıbbi bilimler eğitiminin uzağında kalmaktadır.
Organ ve beden bağışına dair toplumsal farkındalık, bu- nunla ilgili davranış biçimleri ve katılım birçok faktörle iliş- kilidir. İnanç sistemleri, bu faktörlerin arasında belirleyici role sahiptir. Dini kriterler ve dinsel aidiyetle ilgili yapılan çalışmalar, hemen hemen her inancın bu konuda nasıl bir yönelim projeksiyonu sunduğunu ortaya koymakta- dır.4,5,6,7,8,9
İslam’da canlı ya da ölü insanın bedenine zarar vermek yasaklanmıştır. Ancak fedakarlık da önemli bir prensiptir ve Kur'an'da hayat kurtarmaya çok yer verilmiştir: 'Kim bir kişinin hayatını kurtarırsa, tüm insanlığı kurtarmış gibi- dir' (Maide 32). Diyanet İşleri Başkanlığı’nın organ bağışı konusunda hazırladığı birçok bilgilendirme yazısı bu- lunmaktadır. Organ bağışını ve dolayısıyla organ naklini onaylayan Diyanet İşleri Başkanlığı, bu konuda Din İşleri Yüksek Kurulu’nun 03.03.1980 tarihli 13 numaralı kararına ve organ nakli için aşağıda belirtilen koşullara uyulması gerektiğine dikkat çekmektedir. 1996'da Birleşik Krallık İslam Hukuk Konseyi organ transplantasyonunun İslama uygunluğuna karar vermiştir.10 Buna göre, Birleşik Kral- lık'taki Müslümanlar donör kartları taşıyabilir olmuşlardır ve bağışta bulunmak erdemli bir davranış olarak görül- meye başlanmıştır. Öncesinde Suudi Arabistan'da ölü ve yaşayan kişiden transplantasyon 1988'de onaylanmıştır.
Benzer kurallar Mısır, İran, Pakistan'da da geçerlidir.11 Organ bağışı genellikle Musevi yasaları çerçevesinde ka- bul görmektedir. Buna karşılık kalp nakilleri aynı yorumla- mada onay görmemektedir.12 Musevi yasalarına göre, bir kişinin başka bir kişinin hayatını kurtarması için kaşer ol- mayan bir hayvandan yararlanmak da mümkündür. Hatta bir doktor tarafından bir kişinin hayatta kalması için gerek- li olarak görülüyorsa; o hayvan o kişi tarafından yenilebilir.
Bu bağlamda her ne kadar hayvanlara insancıl davranmak
7tepeklinik
bir Tora emri ise de, (Çıkış, 23:5 ve Sayılar, 22:4) Yahudi ge- leneğinde insan başta gelir ve onun iyiliği için hayvanlara cefa çektirmemek koşuluyla, hayvanlar üzerinde deneyler yapılabilir ve hayvanlardan organ nakledilebilir.13
Hristiyan inancında genel olarak transplantasyon destek- lenmektedir. Çoğu katolik, anglikan ve protestan bilgini organ bağışının öz verili bir davranış olduğu konusunda ortak bir tutum sergilemiş ve destek vermiştir.9 Papa Be- nedict XVI organ bağışına çağrı yapmış ve organ bağışı kartı edinmiştir. İngiltere Kilisesi de organ bağışını bir Hristiyanlık görevi olarak görmüştür.11 Ölümden sonraki yaşama inanan Hristiyanlar için ölüm için hazırlıklı olmak bir korku kaynağı değildir. Buna göre, ölümden önce veya sonra insan bedeninde meydana gelen herhangi bir deği- şiklik, insanların Tanrı ile olan ilişkisini etkileyemez.
Budist inancında organ ve doku bağışı bireysel bir vic- dan meselesi olarak görülmekte ve merhamet ile yapılan eylemlere büyük önem verilmektedir.14 İnanışa göre vücut ve ruh arasındaki ilişki göz önüne alındığında ölüm ön- cesinde ve sonrasında organ bağışı bir cömertlik olarak nitelendirilmekte ve Nirvana’ya ulaşmada bir aşama ola- rak değerlendirilmektedir. Açıkça organ bağışına yönelik olumlu veya olumsuz bir emir içermese de ve genel olarak organ bağışını bireysel koşullara bağlı olarak değerlendir- se de, Budizm bir insanın hayatının başka bir insanın or- ganları sayesinde kurtarılmasını önemsemekte ve onayla- maktadır.4
Geleneksel Taoizm’de organ bağışı, doğal süreçlere ay- kırı bir eylem olarak yorumlanabilmektedir. Modern Tao- izm’de ise bedeni değiştirmeye yönelik bir eylem gerçek anlamda hayatın özünü değiştirmemektedir; böylelikle organ bağışı onaylanmaktadır.15
GEREÇ ve YÖNTEM
Anket formunun İstanbul Üniversitesi Diş Hekimliği Fa- kültesi öğrencilerinden gönüllü olanlarca doldurulması istendi. Anket sorularının genelde evet - hayır şeklinde ol- ması nedeniyle %50 sıklık ve %10 hata ile %95 güven dü- zeyi ve %80 power için minimum 190 öğrenci hedeflendi.
Gönüllülerden 152 kadın 80 erkek olmak üzere toplam 232 katılımcı sayısına ulaşıldı. Katılımcıların 99' u 1. sınıf, 81' i 2. sınıf ve 52' si 5. sınıf öğrencisiydi. Yaş ortalaması ve standart sapması belirlendi. Katılımcıların en büyüğü 27, en küçüğü 18 yaşında olmak üzere yaş ortalaması 20,13 olarak saptandı. Anketteki tüm sorular kategorik olup kategorik veriler ki kare veya fisher’sexact test ile değer- lendirilip yüzde olarak sunuldu. Anlamlılık seviyesi 0.05 olarak kabul edildi.
Anket soruları, katılımcıların görüşünü organ ve kadavra bağışı üzerine birlikte değerlendirecek şekilde, Science- Citation Index ve ScienceCitation Index-Expanded dizin- lerinde yer alan, alanlarında kabul görmüş ve öncü ko- numundaki dergilerde yayımlanan benzer çalışmalardaki
soruların derlenip değerlendirilerek modifiye edilmesiyle düzenlendi.
Bu araştırma, İstanbul Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Klinik Araştırmalar Etik Kurulu’nun16.02.2017 tarihli izni ile gerçekleştirilmiştir.
Anket formu içerik olarak iki ana bölümden oluşmaktadır.
Birinci bölümde anketin amacını ve uygulanma nedenini açıklayan, araştırmacıların bilgilerinin de yer aldığı bilgi- lendirici bir kısım ve katılımcıların demografik verilerinin işlenebileceği bir giriş bölümü bulunmaktadır. İkinci bö- lümde katılımcıların kadavra ve organ bağışına bakış açı- larını ve konu hakkındaki bilgilerini ortaya koyabilmelerini sağlayacak olan ve araştırmanın esasını teşkil eden soru- lar yer almaktadır. Anketler yüz yüze görüşme yöntemiyle uygulanmıştır.
BULGULAR
Genel anlamda organ bağışına verilen destekle ilgili, evet ve hayır olmak üzere iki seçenekle cevaplanabilen soruya 6 kişi hayır (% 2,4) 226 kişi evet (% 97,4) cevabı verdi.
Tablo1. Anket soru ve bulgular
Evet ve hayır seçeneklerinin detaylı bir analizinin yapıla- bilmesi amacıyla katılımcıların cevaplara ilişkin gerekçe belirtmelerine imkan sağlayan alt seçenekler oluşturuldu.
Buna göre; organ bağışını destekleyen 226 kişiden 96’sı (%41,1) hayat kurtarmanın önemli bir sorumluluk oldu- ğunu düşündükleri için; 48’i (%20,7) organ bağışının bir insanlık görevi olduğunu düşündükleri için, 75’i (%32,3) kendisinin ya da sevdiklerinin bir gün organ bağışına ih- tiyaç duyabileceklerini düşündükleri için, 2’si (%0,9) men- subu olduğu inanç sistemi organ bağışlamayı gerektirdiği için ilk soruya evet demiştir.
Anketin 2. sorusunda (Organ/organlarınızı bağışlar mısı- nız?) 131 kişi (%56,5) organlarını öldükten sonra, 78 kişi (%33,6) aile ya da yakınları için, 21 kişi (%9,1) alıcının öne- mi olmaksızın organlarını bağışlayabileceklerini belirten seçeneği işaretlemiştir. Hiçbir zaman bağışlamam seçe- neğini 2 kişi (%9) işaretlemiştir.
7tepeklinik
Tablo 2. Anket soru ve bulgular
3. soru (aileniz organ bağışını destekliyor mu?) için, katı- lımcıların 191’i (%84,9) evet, 3’ü (%15,1) hayır cevabını ver- miştir, 7 kişi ise bu soruyu boş bırakmıştır.
Katılımcıların 154’ü (%67,2) bedenini bilimsel araştırmalar ya da anatomi eğitimi için bağışlamaya olumsuz cevap vermiştir. Olumsuz yanıt veren katılımcıların 71’i (%30,6) bedenlerinin muhtemel kötü muamelelere ve suistimalle- re maruz kalabileceğini, 25’i (%10,8) bedeninin bir emanet olduğunu,18’i (%7,8) ülkedeki kadavra bağışının mües- seseleşmemiş olduğunu, 12’si (%5,2) dini inancı gereği, 12’si (%5,2) vicdani, etik vb. nedenlerle kadavra üzerinde çalışmalar yapılmasını doğru bulmadığını ifade eden se- çeneği işaretlemiştir.
Tablo 3. Anket soru ve bulgular
Kadavra kullanımının bilimsel araştırmalarda ve tıp eği- timinde gerekliliğine dair 216 kişi (%94,7) olumlu cevap vermiştir.
Tablo 4. Anket soru ve bulgular
Organ bağışı hakkında konuşurken ya da düşünürken rahatsız olanlar katılımcıların yüzde 12,9'unu; insan bede- ninin kadavra olarak bağışlanması hakkında konuşurken ya da düşünürken rahatsız olanlar ise katılımcıların yüzde 34,1' ini oluşturmuştur.
Organ bağış kartı ile ilgili sorulara verilen cevaplardan katılımcıların 6’sının (%2,6) bu karta sahip olduğu görül- mektedir. Katılımcılardan 152’si (%67,9) organ bağışı kartı imzalamayı düşünmektedir. İmzalamayı düşünen katılım- cıların %71,7 si kadın iken anlamlı derecede cinsiyet farkı bulunmuştur (p anlamlılık değeri 0,005 hesaplanmıştır).
Tablo 5. Anket soru ve bulgular
22 kişi (%7,5) transplantasyon ameliyatlarının başarısız ol- duğunu düşünmektedir.
Katılımcıların 167’si (%72) medyadan, 39’u (%16,8) çev- reden,25’ i (%10,8) okuldan organ bağışı ile ilgili bilgileri öğrendiklerini belirtmiştir.
''Aile/yasal sorumlu mental engellinin verici olma kararını verebilir mi?'' sorusuna evet yanıtını verenler131 kişi ile ka- tılımcıların yüzde 57,7'sini; hayır cevabını verenler 96 kişi ile yüzde 42,3' ünü oluşturmuştur. 5 kişi ise soruyu yanıt- landırmamıştır.
''Beyin ölümü gerçekleşmiş kişinin organı bağışlanabilir mi?'' sorusuna 181 kişi ile katılımcıların yüzde 81,3' ü evet cevabı verirken; 43 kişi yani katılımcıların yüzde 18,7' si hayır cevabı vermiştir.
''Bağışlanan organlar para ile satılabilir mi?'' sorusuna 208 kişi yani katılımcıların yüzde 90,8'i hayır cevabı verirken;
21 kişi yani katılımcıların yüzde 9,2' si evet cevabı vermiş- tir.
7tepeklinik
TARTIŞMA
Anket sorularının cevaplanmasında öğrencilerin edin- dikleri diş hekimliği eğitiminin belli bir farkındalık düzeyi oluşturup oluşturamadığına dair bir yorumlamayı müm- kün kılabilmesi açısından katılımcıların ilk 2 sınıf ve son sınıf olarak gruplandırılması planlandı.
Sonuçlar yorumlandığında, toplam 232 katılımcıdan yal- nızca 6 sının organ bağışını desteklemediği görülmekte- dir. Bu sonuç organ bağışına pozitif bakışın anlamlı gös- tergesi olarak değerlendirilebilir. Olumsuz cevaplayan 6 öğrencinin tümünün erkek olmasının, toplumsal psikoloji ve moral değerlerin sağlık etiği bakımından değerlendiril- mesi gereken bir olgu olduğunu düşünmekteyiz.
Ankete göre organ bağışını desteklemeyen 6 kişiden 4’ü mensubu olduğu dinin bunu yasakladığını, 2’si din dışı batıl inançları olduğunu ifade etmiştir. Ancak bu 6 kişinin tamamı; söz konusu aileleri, yakınları, sevdikleri olduğun- da negatif olan düşüncelerinin değişebileceğini belirten alt seçeneği işaretlemişlerdir.
Organ bağışı konusunda Pakistanlı 158 tıp öğrencisi
%81,6 oranında olumlu bakış açısına sahiptir. Aynı çalış- mada öğrencilerin %71,2 oranında organ bağışının bir in- sanlık görevi olduğunu düşündükleri için organ bağışını desteklediği, %0,5 oranında ise organ bağışına şiddetle karşı oldukları saptanmıştır.16 Anketimizi cevaplayan ka- tılımcıların %41,4’ü hayat kurtarmanın önemli bir sorum- luluk olduğunu düşünmesi sebebiyle organ bağışını desteklemektedir. Hırvatistan’daki öğrenciler arasında ya- pılan bir çalışma katılımcıların bu ifadeyi çok yüksek oran- da benimsediğini göstermektedir.17
Hekimler arasında yapılan benzer çalışmalar organ bağışı ile ilgili olumlu bakışın ya da desteğin farklı ülkelerde farklı boyutları olduğunu göstermektedir. Almanya’da hekim- lerin %84’ünün öldükten sonra organlarını bağışlamayı kabul ettikleri, Türkiye’de hekimlerin yalnızca %23’ünün organ donör kartına sahip oldukları bildirilmektedir. Hin- distan’da bu oran %22 olup, Türkiye ile birlikte alt sırada yer alan ülkeler arasındadır.18
Yaptığımız anketin sonucunda katılımcıların %97,4' ünün organ bağışını desteklediğini gördük. Ancak kendi organ- larını bağışlama konusunda daha çekingen olduklarını belirledik. Düşüncede çoğu katılımcı organ transplantas- yonlarının başarılarının farkında olup bağışları destekler- ken, çoğu henüz bunun için bir adım atmamıştır. Çalışma- mızda organ bağışı kartı olan sadece 6 katılımcı saptandı.
Organlarınızı bağışlar mısınız sorusuna %56,5 ile çoğun- luk öldükten sonra bağışlayacağını belirtmiştir. Bunun se- bebi yaşarken verecekleri organa ihtiyaç duyma ihtimalle- ri, ameliyat korkusu, bedenlerinde oluşacak deformiteler, batıl inançlar gibi birçok neden olabilir.
Pakistan'daki bir üniversitede yapılan çalışmaya göre tıp fakültesi öğrencilerinin organ bağışına bakışı %45 oranın- da pozitifken, Pakistan'da genel popülasyonda yapılan bir
çalışmaya göre katılımcıların organ bağışına bakışı %62 oranında pozitif olduğu bildirilmiştir. Aynı çalışmadaka- tılımcıların %81,6'sı etik ve manevi olarak organ bağışını desteklerken, söz konusu kendi organlarını bağışlamak olduğunda bu oran yarı yarıya düşmüştür.17
Zagreb Üniversitesi'nde yapılan çalışmada ileri sınıftaki öğrencilerin organ bağışını daha yüksek oranda destek- ledikleri bildirilmiştir.18 Bizim çalışmamızda ise ileri sınıftaki öğrencilerin beden bağışını daha yüksek oranda destek- ledikleri gözlenmiştir.
Artan organ ihtiyacına karşı farkındalığı küçük yaştan iti- baren aile bireye empoze edebilir. Bu bağlamda ailenin görüşünü bilmek önemlidir. Çalışmamızda ailesinin organ bağışı hakkındaki görüşünü bilmeyen 7 kişi saptanmış- tır. Anket çalışmamızın sonuçları katılımcıların ailelerinin
%15,1’inin organ bağışına karşı iken organ bağışını redde- den öğrencilerin yüzdesinin yalnızca 2,4 olması İstanbul Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi öğrencilerinin konu ile ilgili duyarlılıklarının ailelerine oranla daha yüksek oldu- ğunu ortaya koymuştur. Göz ve arkadaşları ailelerin organ bağışına olumsuz bakışının oranını %0,4 olarak bildirmiş- tir.19
Bütün dünyada kadavra ihtiyacı gün geçtikçe artmakta- dır. Organ bağışına kıyasla beden bağışına isteklilik çok daha azdır. Çalışmamızda bedenlerini bağışlayanların sa- yısı organlarını bağışlayanların sayısından yarı yarıya az çıkmıştır. Tıp fakültelerinde kadavra üzerinden eğitimin gerekliliği yadsınamaz. Kadavra; insan hakkında sadece basit teorik bilgi edinmek için değil, aynı zamanda hasta üstünde beceri kazanmak ve klinik pratiğini geliştirmek için şarttır.4
Eğitim seviyesindeki artışın organ ve kadavra bağışının gerekliliğinin farkındalığını arttırdığını çoğu çalışma gös- teriyor; bizim çalışmamızda da bedenini bilimsel çalışma- lara ve anatomi eğitimine bağışlamaya istekli olan katı- lımcılardan 5. sınıftaki öğrenciler anlamlı derecede fazla çıkmıştır.
İranlı tıp öğrencileri arasında yapılan bir çalışmada katı- lımcıların %25’inin vücutlarını kadavra olarak bağışlama- ya dair olumlu düşünceleri olduğu gösterilmiştir.20 308 kişiden oluşan Avustralyalı bir öğrenci grubunda kadavra olarak kullanılmak üzere beden bağışı konusunda yüksek bir oranda olumlu sonuç bildirilmiştir.21
Eğitim seviyesindeki artış ile organ ve kadavra bağışının gerekliliğinin farkındalığındaki ilerleme arasında pozitif bir korelasyon bulunmaktadır. Organ bağışı ile kurtarılabile- cek hayatlar yadsınamaz düzeyde fazladır.
4. soruda ''Bedenimin maruz kalabileceği muhtemel kötü muamelelerden ve suistimallerden endişeliyim'' seçene- ğini işaretleyenlerin yüzde 78,9' u kadın olduğundan ya- nıtlarda anlamlı derecede cinsiyet farkı söz konusudur (p anlamlılık değeri 0,004 bulunup, 0,05' in altında kalmıştır).
''Korku, anksiyete vb. psikolojik sebeplerim var'' seçeneği
7tepeklinik
ni işaretleyenlerin yüzde 93,8' i kadın olduğundan bu se- çenekte de anlamlı derecede cinsiyet farkı bulunmuştur (p anlamlılık değeri 0,14 olarak hesaplanmıştır). Beden- lerini bağışlamayı düşünenler ise 75 kişi ile katılımcıların yüzde 32,8' ini oluşturmuşlardır. ''Bilimsel araştırmalara katkıda bulunmak isterim'' seçeneğini işaretleyenlerden 14' ü 5. sınıf öğrencisi olup; ankete katılan 5. sınıf öğrenci- lerinin yüzde 41,2' sini oluşturmuşlardır ve sonuca anlamlı derecede katkı sağlamışlardır (p anlamlılık değeri 0,012 hesaplanmıştır).
İrlandalı tıp öğrencileri arasında yapılan bir çalışmada 212 öğrencinin 9 haftalık anatomi eğitimi sonrası organ bağı- şına desteği oldukça düştüğü bildirilmiştir. Aynı çalışmaya göre öldükten sonra organlarını bağışlamayı düşünen öğ- rencilerin oranı %63, organlarını bağışlamayı düşünme- yen öğrencilerin oranı ise %7. Türk medikal öğrencilerinin organ bağışına bakışı %6 oranında pozitifken; Canada'da bu oran %30, Ohio'da %50 dir.22
Araştırmaların sonucunda, Asya halklarının ölümden son- ra organlarından ayrılmak istemedikleri bildirilmektedir.23 Türkiye’de yapılan birçok çalışma çeşitli dini grupların ya da dini hassasiyet belirten kişilerin organ bağışı ile ilgili yüksek oranda olumlu bakış gösterdiğini ortaya koymak- tadır.16
Göz ve arkadaşlarının tıp, diş hekimliği ve sağlık bilimleri öğrencilerinin organ bağışına bakışını değerlendirdikleri çalışmalarında dini nedenlerle olumsuz yaklaşanların ka- tılımcıların yalnızca %1,4’ünü, kötü muamele ve suistimal endişesiyle olumsuz olanların %2,4’ünü oluşturduğu gö- rülmektedir.19 Bir grup Türk tıp öğrencisinin organ bağışı- na dini bakışını değerlendiren bir çalışmada öğrencilerin yaklaşık %53’ünün dini inançlarının organ bağışına engel olan bir durumun söz konusu olmadığını belirttikleri bil- dirilmektedir. Bizim çalışmamızda bu oran dini gerekçeler için %1,7 olarak belirlenmiştir. Hırvat tıp öğrencilerinin dini inançların organ bağışına engel olmadığını düşündükleri gösterilmiştir.16 Yunan toplumunda yapılan 1700 kişilik bir çalışmada kuvvetli dini inanca sahip insanların vücutları- nı kadavra olarak bağışlama konusunda isteksiz olduğu gösterilmiştir. Aynı çalışmada vücutlarını bağışlayanların daha az dindar olduğu algısı bulunduğundan bahsedil- mektedir.24 Söz konusu çalışma tıbbi hikayesinde mor- bidite olanların vücutlarını kadavra olarak bağışlamaya daha az eğilimli oldukları sonucuna varmıştır. Literatürde de, dini inançlar, anlayışlar ya da yaklaşımlar ile organ ya da vücudun bağışlanması arasında herhangi bir ilişki bu- lunmadığını gösteren çalışmalar vardır.25
Hindistanlı diş hekimliği öğrencileri arasında organ ba- ğışına dair bakışı değerlendiren bir çalışmada kadınların erkeklere oranla anlamlı derecede organ bağışı konusun- da olumlu oldukları ve bununla paralel olarak erkeklere oranla daha fazla organ bağışı kartına sahip oldukları gös- terilmiştir.25 Bu çalışmanın sonuçları bizim bulgularımızla
uyuşmamaktadır. Hırvatistan’daki öğrenciler arasında ya- pılan çalışmada organ bağışı kartına sahip olma oranı son sınıf öğrencilerinde %15, ilk sınıf öğrencilerinde %25 ola- rak belirtilmektedir. Bizim bulgularımız bu sonuçla uyum- luluk göstermemektedir. 232 diş hekimliği öğrencisinin yalnızca 6’sında (%2,5) organ bağış kartı bulunmaktadır.
Özellikle organ bağışı konusunda farkındalığı arttırmak, gelecekteki organ ve kadavra tedariğini optimum koşul- lara taşımak için anatomistlerin, tüm hekimlerin, devletin ilgili kurumlarının, yasama organlarının, kanaat önderleri- nin koordineli olarak çalışması gerekmektedir. Sanatçılar, dini ve politik karakterler bağışa pozitif bakış sağlamada önemli rol sahibi olabilirler. Medyanın toplum üzerinde aydınlatıcı ve öğretici rolünün de devreye sokulmasıyla önemli adımlar atmak mümkün gözükmektedir. Ülkemi- zin birçok alanda olduğu gibi organ bağışı konusunda da tüm dünyaya örnek olup öncülük edecek şekilde yapılan- maya, artan bir ivmeyle devam etmesi önem arz etmekte- dir.
KAYNAKLAR
1. Gunderman R, Giving our selves: the ethics of anatomi- cal donation. Anat Sci Ed 2008; 1:217-219.
2. Gallup Organization. National survey of organ and tis- sue donation attitudes and behaviors; 2005.
3. Aybar L, Lopez J, Moxham B. Anatomists views on hu- man body dissection and donation. Annals of Anatomy 196 2014; 376-386.
4. Campbell CS. 1998. Religion and the body in medical research. Kennedy InstEthics J 8: 275-305.
5. Daar AS. The body, the soul and organ donation beliefs of the major World religions. Nefrologia 1994; 14: 78-81.
6. Gillman J. 1999. Religious perspectives on organ dona- tion. Crit Care Nurs Q 22: 19-29.
7. Hobeika M, Simon R, Malik R, Patchter L, Frangos S, Bholat O, Teperman S, Teperman L. U.S. Surgeon and me- dical student attitudes toward organ donation. The Jour- nal of Trauma Injury, Infection, and Critical Care August 2009; Volume 67, Number 2.
8. NHS Blood and Transplant: Hindu Dharma and Organ Donation http://www.organdonation.nhs.uk/ıkt/how_
to_become_a_donor/religious_perspectives/leaflets/
hindu_dharma_and_organ_donation. Jsp (30 July 2010, datelastaccessed)
9. Organ Donation a Chiristian Duty. Church of England, 2007; http://www.cofe.anglican.org/news/pr9607.html 10. Hassaballah AM. Definition of death, organ dona- tion and interruption of treatment in Islam. Nphrol Dial Transplant 1996; 11: 964-965
11. Oliver M, Ahmed A, Woywodt A. Donating in good fa- ith or gettingin to trouble? Religion and organ donation revisited. World J Transplant 2012; 2(5):69-73.
7tepeklinik
12. Boggiuı, Vistoli F, Chiaro MD et al. Kidney and panc- reas transplants in jehovah’s witnesses: ethical and pra- ctical implications. TransplantProc 2004; 36: 601-602.
13. Notzer N, Zisenwine D, Oz L, RakY. Overcoming the tension between scientific and religious views in teaching anatomical dissection: the Israeli experience. Clinical ana- tomy 2006; 19:442-447.
14. Berkwitz SC. 2006. Buddhism in Sri Lanka: Practice, protest, and preservation. In: Berkwitz SC. Buddhism in Sri Lanka. Buddhism in World Cultures: comparative Pers- pectives. 1st Ed. Santa Barbara, CA: ABE-CLIO Inc. P 45- 72.
15. Chung CK, Ng CW, Li JY et al. Attitudes, knowledge, and actions with regard to organ donation among Hong Kong Med J 2008; 14: 278-285.
16. Tontus H, Karabey M, Gurdal N. Survey of medicalstu- dents attitudes, religious beliefs, and knowledge of organ donation. Organs, Tissues anda Cells 2011;(14) 203-206.
17. Ali NF, Qureshi A, Jilani BN, Zehra N. Knowledge and ethical perception regarding organ donation among me- dical students. BMC Medical Ethics. 2013; 14: 38.
18. Ballala K, shetty A, Malpe SB. 2011. Knowledge, attitu- de, and practices regarding whole body donation among medical professionals in a hospital in India. Anat Sci Educ 4:142-150
19. Goz F, Goz M, Erkan M. Knowledge and attitudes of medical, nursing, dentistry and health technician stu- dents towards organ donation: a pilot study. Journal of Clinical Nursing 2006; 15: 1371-1375.
20. Asi J, Nikzad H, Taherian A, Atlasi M, Naderian H, Mousavi G, Kashani M, Omidi A. Cultural Acceptability and personal willingness of Iranian students toward cada- veric donation. Anat Sci Educ 2016.
21. Alexander M, Marten M, Steward E, Serafin S, Strkalj G.
Attitudes of Australian chiropratic students toward whole body donation. Anat Sci Educ 2014; 7:117-123.
22. Cahill K, Ettarh R. Attitudes to cadaveric organ dona- tion in Irish preclinical medical students. Anat Sci Educ 2011; 4:195-199.
23. Woo K.T. Social and cultural aspects of organ donati- on in Asia. Ann Acad Med Singapore 1992; 421-427.
24. Halou H, Chalkias A, Mystrioti D. Evaluation of the wil- lingness for cadaveric donatiom in Greece: a population- basedstudy. AnatSciEduc 2013; 6:48-55.
25. Chakradhar K, Doshi D, Reddy B, Kulkarni S, Reddy M, Reddy S. Knowledge, attitude and practice regarding organ donation among Indian dental students. Intena- tional Journal of Organ Transplantation Medicine 2016;
Vol.7(1).,
