DEĞERLER EĞİTİMİ
Kemal Özcan
Değer Eğitimi Yaklaşımları
Değer Eğitimi Yaklaşımları
•Günümüzde değerlerin tutarlı ve uygulamalı bir şekilde nasıl kazandırılması gerektiği ile ilgili birçok eğitim yaklaşımlarından söz edilmektedir.
Değer Eğitimi Yaklaşımları
• Bu yaklaşımlardan başlıcaları;
• değerlerin gizli öğretimi (örtük program) yaklaşımı,
• değer Açıklama (değer belirginleştirme) yaklaşımı,
• değer analizi yaklaşımı,
• ahlaki muhakeme (ahlaki ikilem/ahlaki gelişim) yaklaşımı,
• Kolhberg’in adil topluluk okulları yaklaşımı,
• eylem ve gözlem yoluyla değer eğitimi yaklaşımıdır
(Kim Suh ve Traiger, 1999; Huitt, 2004; Lovat, 2006; Doğanay, 2007).
1.Değerlerin Gizli Öğretimi Yaklaşımı (Örtük Program)
•Örtük programlar; içeriği açıkça belirtilmeyen programlar, içeriği çok geniş olan, ders dışı etkinlikleri de kapsayan, yazılı olmayan, sosyolojik bir kavramdır.
1.Değerlerin Gizli Öğretimi Yaklaşımı (Örtük Program)
•Öğrencilerin resmi programda belirtilen kazanımların yanında bu programda belirtilmemiş farklı bilgi, beceri, davranış, tutum, değer vb. kazanımları da edindikleri görülmektedir. Öğrenciler bu süreçte olumlu kazanımlar edindikleri gibi olumsuz kazanımlar da edinebilmektedirler. (Tahiroğlu, 2014, s.341; Tezcan, 2003;Yüksel, 2004).
1.Değerlerin Gizli Öğretimi Yaklaşımı (Örtük Program)
•Öğretmen öğrencilerinin demokratik topluma etkili bir şekilde katılmalarını istiyor ancak sınıfında otoriter bir tutum sergiliyor ve ortam oluşturuyorsa, örtük programın amaçlarından çok öğretmen kendi tutum, değer ve inançlarını ortaya koymaktadır. Bu şekilde demokratik, katılımcı bireylerin yetiştirilmesi düşünülemez (Jickling, 2003).
2.Değerlerin Doğrudan Öğretimi Yaklaşımı (Değer Aktarma-Telkin)
•
Öğretmenler söyledikleriyle, yaptıklarıyla,
verdikleri ödüller, cezalar, gülümsemeleri,
kızmaları ile önem verdikleri değerlere işaret
ederler.
2.Değerlerin Doğrudan Öğretimi Yaklaşımı (Değer Aktarma-Telkin)
•
Neticede öğretmenler, öğrencilerin inançları,
tutumları ve davranışları üzerinde güçlü bir
etkiye sahiptirler ve birçok öğretmen değer
aktarıcı rolünü yansıtmaktadır.
2.Değerlerin Doğrudan Öğretimi Yaklaşımı (Değer Aktarma-Telkin)
•Telkin yaklaşımı uygulamalarında ilham verici hikâyelerin okunması, anlatılan ahlaki durumların dinlenmesi, törenlere katılma, yemin ederek okula bağlılığın gösterilmesi gibi yöntemler kullanılabilir (Akbaş, 2008; Aktepe, 2010; İşcan Demirhan, 2007, Seefeldt, 2004).
2.Değerlerin Doğrudan Öğretimi Yaklaşımı (Değer Aktarma-Telkin)
•Bu yaklaşımda aileler, öğretmenler, akran çevreleri, siyasiler, din adamları, basın yayın kuruluşları vb. diğer ilgili kişiler doğru ve gerekli olarak düşündükleri değerleri telkin ederek, nasihat vererek, vaat ederek;
günah, sevap, ceza, ödül vb. araçları kullanarak kazandırmaya çalışırlar.
2.Değerlerin Doğrudan Öğretimi Yaklaşımı (Değer Aktarma-Telkin)
•Bu yaklaşım, değerleri edinen kişinin istekleriyle uyumlu olduğunda etkili olabilir. Ancak özellikle günümüz şartlarında bu yöntemin pek çok sakıncalarının olduğu savunulmaktadır (Tahiroğlu, 2014, 342).
3. Değer Açıklama Yaklaşımı (Değer Belirginleştirme)
•Değer Açıklama yaklaşımın temeli; bireylerin kendi yaşamlarında neyin önemli olduğunu nasıl belirlediklerine dayanmaktadır.
•Doğrudan yaklaşımların tersine bu yaklaşımda bireyin neye değer verip vermeyeceğine başkalarının telkini ile değil, alternatifler ve olası doğurgularını inceledikten sonra, özgürce kendisinin karar vermesi esastır (Doğanay, 2007: 268-269).
3. Değer Açıklama Yaklaşımı (Değer Belirginleştirme)
•Bu yaklaşım, değer aktarımı metotlarını beyin yıkama olarak görür. Zira gençlere hiçbir zaman gerçekten kendi değer yönelimlerini kendileri kurma ve böylece kendi duyguları, düşünceleri ve eylemlerini uyumlulaştırma özgürlüğü verilmemektedir.
•Değerlerin açıklığa kavuşturulmasının ana hedefi bu durumu değiştirmektir. Değerler ve normların kalitesi bireyin kendisi tarafından belirlenir (Ziebertz, 2007: 461- 462).
3. Değer Açıklama Yaklaşımı (Değer Belirginleştirme)
Raths, Harmin ve Simon (1978), değerlerin açıklanması yaklaşımını üç işlem üzerine kurmuştur:
1) Seçme,
2) Taktir etme, 3) Davranma.
Bu işlemler de aşağıda verilen yedi kriterin gerçekleşmesi sonucunda ortaya çıkar (p. 28):
3. Değer Açıklama Yaklaşımı (Değer Belirginleştirme)
Seçme:
1) Serbestçe,
2) Alternatifler arasından,
3) Her alternatifin sonucunun dikkatlice düşünülmesinden sonra,
3. Değer Açıklama Yaklaşımı (Değer Belirginleştirme)
Takdir etme:
4)Değer vermek, seçimden mutlu olmak, 5)Seçimi çevreye tasdik ettirmeye isteklilik
3. Değer Açıklama Yaklaşımı (Değer Belirginleştirme)
Davranma:
6) Seçim doğrultusunda bir eylemde bulunmak, 7) Tekrarlayarak, hayattaki bazı örneklerde.
3. Değer Açıklama Yaklaşımı (Değer Belirginleştirme)
Bu yaklaşımı benimseyen öğretmenler; özgür
düşünceye saygı gösterir, grupla çalışmaya
önem verir, belli değerleri empoze etmeden,
öğrencilerin kendi değerlerini açığa
vurmalarını teşvik ederler..
3. Değer Açıklama Yaklaşımı (Değer Belirginleştirme)
Yaklaşıma göre, öğrencilere kişisel davranış örüntülerini incelemede ve kendi değerlerini belirginleştirip gerçekleştirmede hem mantıklı düşünme hem de duygusal farkındalığı kullanmak için yardım edilir.
Öğrenciler; değerleri ve değerleri arasındaki ilişkinin farkına varıp tanımlama, kişisel değer çatışmalarını ortaya koyup çözme, diğer insanlarla değerlerini paylaşma ve değerlerine uygun olarak davranma konularında cesaretlendirilirler. (Doğanay, 2007; İşcan Demirhan, 2007).
3. Değer Açıklama Yaklaşımı (Değer Belirginleştirme)
Yaklaşıma göre, öğrencilere kişisel davranış örüntülerini incelemede ve kendi değerlerini belirginleştirip gerçekleştirmede hem mantıklı düşünme hem de duygusal farkındalığı kullanmak için yardım edilir.
Öğrenciler; değerleri ve değerleri arasındaki ilişkinin farkına varıp tanımlama, kişisel değer çatışmalarını ortaya koyup çözme, diğer insanlarla değerlerini paylaşma ve değerlerine uygun olarak davranma konularında cesaretlendirilirler. (Doğanay, 2007; İşcan Demirhan, 2007).
4. Değer Analizi Yaklaşımı
Değer analizi yaklaşımında, sosyal problemleri içeren olaylar doğrudan ya da hikâyeler yoluyla ele alınarak incelenir. Neden-niçin-nasıl sorularının cevapları alınır, sosyal olaydaki benzerlikler ve farklılıklar analiz edilir.
4. Değer Analizi Yaklaşımı
Hikâyede geçen olaylar mantıklı, sistemli bir şekilde incelenir. Verilecek olan yargılarda kanıtlar gösterilerek sağlıklı değerlere ulaşılmaya çalışılır. Değer analizi yaklaşımı, öğrencilere mantıksal / rasyonel ve bilimsel düşünme ile değer konusunda karşılaşılan sorunlara çözüm üretmeyi içerir.
4. Değer Analizi Yaklaşımı
Konuları mantıksal ölçüde analiz ederek hüküm vermeyi sağlar ve öncelikle sosyal değerlerle ilgilenir. Bilimsel problem çözme yöntemini sosyal problemlere uygulamayı öğrenirler.
4. Değer Analizi Yaklaşımı
Değer analizi yaklaşımı, öğrencilerin değer kazanımları ile ilgili yeteneklerini geliştirmede yardım eder. Örnek olaylarla ve öykülerle ahlaki düşünme becerisi kazanırlar (Akbaş, 2008; Aktepe ve Aktepe, 2009, s.200-201; Ryan, 1991).
4. Değer Analizi Yaklaşımı
Değerlerin analizi sürecinde, öğrencilerin karşılaştıkları değerlerle ilgili neyin iyi veya kötü, doğru veya yanlış olduğu, beklenen sonuçların veya durumların ne kadar ihtimalle meydana gelebileceği, avantaj veya dezavantajları üzerine ahlaki bir akıl yürütmeye yardımcı olunması amaçlanır.
4. Değer Analizi Yaklaşımı
Bu amacın gerçekleştirilmesi için adım adım ilerleyen bir süreç kullanılır. Bu adımlarda öncelikle verilecek değerle ilgili bir durum belirlenir. Daha sonra bu durum üzerine analizler yapılır, alternatifler belirlenir, araştırmalar, tartışmalar yapılır ve sonuçlar değerlendirildikten sonra karar verilir (Lickona, 1977; Tahiroğlu, 2014, s.343).
5.Ahlaki Muhakeme Yaklaşımı (Ahlaki İkilem)
Ahlaki ikilem, iki farklı değer ilkesinin çatıştığı gerçek yaşam problemleridir. Bu problemler, öğrencilerin kendi yaşam konularına uygun konulardan seçilmekle birlikte, tarihi olaylarla ilgili problemlerden de oluşabilir. Burada, öğrencilerden kendileri için uygun gördükleri davranışı seçmeleri ve nedenlerini belirtmeleri istenmektedir.
Fenton’a göre iyi bir ikilem şu özellikleri taşımalıdır (Oliner, 1976; Akt. Doğanay, 2007: 275):
5.Ahlaki Muhakeme Yaklaşımı (Ahlaki İkilem)
•
İkilem derste ele alınan Sosyal Bilgiler dersi konularıyla ilişkili olmalıdır.
•
İkilem mümkün
olduğunca basit olmalıdır.
5.Ahlaki Muhakeme Yaklaşımı (Ahlaki İkilem)
•İkilem açıkça belirgin tek bir yanıt yerine, farklı yanıt seçeneklerini içerecek şekilde açık uçlu olmalıdır. Burada amaç öğrenciler arasında bilişsel çatışma, tartışma ve akıl yürütmeyi sağmaktır.
•İkilem öğrencilerin olgusal bilgileri üzerine değil, çatışmanın akıl yürütme boyutu üzerine odaklanmasına yardımcı olmalıdır.
• İkilemler öğrencilerin düzeylerine uygun olmalıdır.
5.Ahlaki Muhakeme Yaklaşımı (Ahlaki İkilem)
•
Ahlaki muhakeme yaklaşımı, öğrencilere örnek
olay verilerek, grup çalışması yapılır, ahlaki
ikilemler oluşturulur ve öğrenciler bu çerçevede
düşünür, tartışır ve verilen yargıda sağlıklı bir
değere varmaya çalışır.
5.Ahlaki Muhakeme Yaklaşımı (Ahlaki İkilem)
•
Burada önemli olan değerle ilgili verilen karar
değil, karara varıncaya kadar geçirilen sürede
neleri düşündüğü ve konuştuğudur. Verilecek
değer öykülerle öğretilebilir. Öykünün
sonunda öğrencilerin görüşleri alınır. Burada
öğrencinin çözümü önemli değildir. Önemli
olan, çözüme ulaşırken kullandığı akıl
yürütme ve neden o çözüme ulaştığıdır.
5.Ahlaki Muhakeme Yaklaşımı (Ahlaki İkilem)
•
Bu yaklaşımda gerçek yaşam problemleri, öğrencilerin kendi yaşam konularına uygun konulardan seçilmekle birlikte, tarihi olaylarla ilgili problemlerden de oluşabilir (Doğanay, 2007; Akbaş, 2008;
Aktepe ve Aktepe, 2009, s.202).
Tramvay İkilemi
Durum 1: 5 kişi mi 1 kişi mi?
Durum 2: Sevdiğiniz biri?
Durum 3 : Bir suçlu?
Durum 4 : Siz tek kişisiniz ve kolu tutana ne derdiniz?
5.Ahlaki Muhakeme Yaklaşımı (Ahlaki İkilem)
•
Öğrencilere ahlaki ikilem içeren hikâyeler verilerek onların ahlaki yargıları ortaya çıkarılabilir. Öğrencilerin cevaplara ulaşırken akıl yürütme, sorgulama, empati kurma vb.
becerileri kullanmaları bu yaklaşımla
sağlanabilir.
5.Ahlaki Muhakeme Yaklaşımı (Ahlaki İkilem)
•
Öğretmen aldığı cevaplar doğrultusunda
öğrencinin gelişim düzeyini de belirleyerek
bir üst düzeye çıkması için gerekli etkinlikleri
yaptırabilir ancak ahlaki tartışmalar için
belirlenecek ikilemlerin yaş ve düşünme
düzeylerinin dikkate alınarak seçilmesi
gerekir (Kohlberg, 1985; Uygun ve Dönmez,
2009).
6. Bütüncül Yaklaşım (Adil Topluluk Okulları)
•
Felsefi olarak adil bir topluluk oluşturma, katılımcı demokrasinin sağlanması ile olur.
Kohlberg’in Adil Topluluk Okulları Yaklaşımı,
öğretmenlerin demokratik bir ortam
oluşturması ve katılımcı demokrasinin
sağlanması temeline dayanmaktadır.
6. Bütüncül Yaklaşım (Adil Topluluk Okulları)
•
Bu yaklaşıma göre öncelikle, öğretmen fikrini
güce ve otoriteye güvenmeden rasyonel bir
bakış açısıyla savunarak herkesin bir oya
sahip olduğu demokratik toplumun bir üyesi
olmalıdır.
6. Bütüncül Yaklaşım (Adil Topluluk Okulları)
•
Öğretmenin tarafsızlığının en iyi garantisi
okuldaki oylama ya da sınıftaki katılımcı
demokrasidir. Öğretmen, belli bir kuralın
veya politikanın doğruluğu hakkındaki ahlaki
görüşleri, adil topluluğa sahip bir okulda
öğrencilere otoriteyle empoze edemez.
6. Bütüncül Yaklaşım (Adil Topluluk Okulları)
•
Adil topluluk yaklaşımında toplum kavramı,
haklara saygının yanı sıra fedakârlığı ve
bireyin toplum ilişkilerine dâhil olmasının
sorumluluğunu da kapsar.
6. Bütüncül Yaklaşım (Adil Topluluk Okulları)
•
Demokrasinin, Adil Topluluk yaklaşımının adil
muamele yönüyle bağlantısı ve görüş bildirmeme
olarak adlandırdığımız adalet görüşü oldukça
nettir: Bu adalet siyasi haklara dayalı küçük bir
siyasi topluluğa bağlıdır. Okulu, topluluk olarak
devam ettirmek isteyenler ilk olarak demokratik
bir okulda öğrencilerin gerçek ikilemleri ve olayları
hakkında karar vermelerini sağlarlar.
6. Bütüncül Yaklaşım (Adil Topluluk Okulları)
•
Bu okullarda öğrenciler muhakeme ve tartışma
yoluyla kuralların ve disiplin sürecinin
sorumluluğunu almak zorundadırlar. İkincil olarak
öğrenciler, öğretmenlerce ve akranlarınca kendi
davranışları ve toplum kararları ile ilgili
muhakemeleri karşılaştıracaktır.
6. Bütüncül Yaklaşım (Adil Topluluk Okulları)
•
Böyle olmasının nedeni, ahlak ikileminin aksine,
yaklaşımın grup eleştirisinin, ödülün ve disiplinin
faydalarını içermesindendir (Kohlberg, 1985: 35-
38).
6. Bütüncül Yaklaşım (Adil Topluluk Okulları)
•
Diğer yandan bu yaklaşım, tarafsız ve güven
içerisindeki ilişkileri kapsayan bir yaşamda,
gruptaki bütün üyeleri kapsayan sorumluluk
yüklenme anlayışına sahiptir. Bu nedenle
yaklaşımın temelinde kuralların, normların,
düşüncelerin açıkça tartışılabileceği ve demokratik
bir ortam oluştuğu zaman davranışın daha kolay
benimsenebileceği anlayışı vardır.
6. Bütüncül Yaklaşım (Adil Topluluk Okulları)
•
Ayrıca bu yaklaşıma göre adil bir topluluk fedakâr
bireylerin ve grupların barındığı topluluktur. Bu
yaklaşımda saygı, hoşgörü, dürüstlük,
yardımseverlik, sorumluluk gibi belirli temel
erdemler bulunmaktadır. Bu erdemler toplumdaki
üyelere göre uyarlanmış kurallarla dâhil edilir
(HowardHamilton, 1995: 121).
7.Eylem ve Gözlem Yoluyla Öğrenme Yaklaşımı
•
UNESCO’ya (2005) göre “Konuyla ilgilenen
uzmanların da üzerinde fikir birliğine vardığı gibi
bir şeyleri bilmek ve anlamak onun kesinlikle
özümsenileceğini ve değer verileceğini garanti
etmemektedir. Bu nedenle değer kavramlarının
kişinin deneyimleri ve düşünceleriyle
birleştirilmesi ve daha sonra bunların duygusal
boyutta benimsenmesi gerekir.”
7.Eylem ve Gözlem Yoluyla Öğrenme Yaklaşımı
•
Sims’e (2003) göre de “Eğitimde kazandırılmaya
çalışılan ilkeler ve hareketler öğrencinin anlayışı ve
yapısıyla tutarlı olduğu zaman gelişme daha hızlı
olur. Eğer tutarsızlık varsa güvensizlik oluşur ve
ilerleme kaydedilemez.” Bu bağlamda, bir değerin
kazandırılması veya geliştirilmesi için o değerin
öneminin bilinmesi tek başına yeterli
görülmemektedir.
7.Eylem ve Gözlem Yoluyla Öğrenme Yaklaşımı
•
Bu nedenle, değerleri kazandırmaya veya
geliştirmeye çalışırken bireylerin yaş ve
seviyelerine uygun olarak ilgili değerlerin gerçek
yaşamdaki etkilerini görebilmelerinin ve
yaşayabilmelerinin sağlanması gerekmektedir.
7.Eylem ve Gözlem Yoluyla Öğrenme Yaklaşımı
•
Eylem yoluyla öğrenme sürecinde öğrencilerin
yaparak, yaşayarak, öğrenmelerini sağlayacak
sosyal etkinlikler düzenlenmesi üzerinde
durulmaktadır.
7.Eylem ve Gözlem Yoluyla Öğrenme Yaklaşımı
•
Bu süreç Huitt’e (2004) göre değer açıklama yaklaşımının işlem basamaklarını andırmaktadır:
Öğrencilerin yaşantılarındaki değerlerin ve değer
problemlerinin seçilerek olası çözüm yollarının ve
alternatiflerin belirlenmesi, çözüm yollarından en
uygunun/uygunlarının seçilmesi ve uygulanması,
sonuçların değerlendirilmesi vb.
7.Eylem ve Gözlem Yoluyla Öğrenme Yaklaşımı
•Gözlem yoluyla öğrenme sürecinde ise; bilindiği gibi çocuklar sosyal davranışlarının birçoğunu çevrelerindeki sosyal yaşamı (günümüzde bu duruma filmler, diziler, çeşitli televizyon programları, internet ve benzerleri de eklenmektedir) gözlemleyerek ve model alarak edinirler.
Bu model aldıkları kişiler; öğretmen, anne, baba, arkadaş, film yıldızı, şarkıcı, futbolcu, basketbolcu vb.
olabileceği gibi bir siyasetçi veya din adamı da olabilmektedir.
7.Eylem ve Gözlem Yoluyla Öğrenme Yaklaşımı
•Burada eğiticilere düşen görev öğrencilerin model aldıkları kişilerin olumlu değerlerini ön plana çıkararak (mümkünse olumlu davranışlar izlenerek ve gözlenerek) bu değerlerin içselleştirilmesine yardımcı olmaktır (Tahiroglu, 2014).
Okul Öncesinde ve İlkokul Döneminde Değerler Eğitimi, Ed. Sevcan YAĞAN GÜDER, Eğiten KitapDuyusal Davranış Eğitimi, Hasan BACANLI, Nobel Yayın DağıtımDeğerler Eğitimi, Mehtap ÜÇÜNCÜ, Şermin KÜTÜKÇÜ, İzgeYayıncılık.
Karakter Eğitimi, Pegem Akademi, ed. Bayram ÖZEL
Ebru Bakaç , Toplumsal Değerlere Yönelik Algı Ölçeği: Geçerlik Ve Güvenirlik Çalışması , Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi Journal of Research in Education and Teaching Kasım 2013 Cilt:2 Sayı:4 Makale No:33 ISSN: 2146-9199
Mehmet YAZICI, Değerler Ve Toplumsal Yapıda Sosyal Değerlerin Yeri , Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Fırat University Journal of Social Science Cilt: 24, Sayı: 1, Sayfa: 209-223, ELAZIĞ-2014
Prof. Dr. Selahiddin Öğülmüş Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi, Ders Notları,
Vedat AKTEPE , Mustafa TAHİROĞLU, Değerler Eğitimi Yaklaşımları Ve Etkinlik Örnekleri Values Educatıon Approaches And Sample Actıvıtıes, International Journal of Social Science doi number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS2941 Number: 42 , p. 361- 384, Winter III 2016
http://etwinningonline.eba.gov.tr/wp-content/uploads/2019/09/De%C4%9Ferler-E%C4%9Fitimi-Nedir_.pdf http://mebk12.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/34/39/749197/dosyalar/2015_02/09093609_degerleregitimi.pdf
Kaynaklar
