DİYARBAKIR İLÇELERİ SU VE ÇEŞMELERİ
Prof.Dr.Kenan Haspolat Dicle Üniversitesi
khaspolat@hotmail.com
DİYARBAKIRDA DOĞAL HAYAT SU, İKLİM,
ENERJİ VE MADEN
Diyarbakırda Akarsular
İlin en önemli akarsuyu Dicle’dir. Elazığ ili sınırları içinden çıkan bu akarsu, hemen sonra Diyarbakır ilinin topraklarına girer. Eğil’in doğusunda Dipni Çayı’nı alır. Sonra güneye yönelir. Diyarbakır’a ulaşımından az önce Devegeçidi Suyu kendisine kavuşur. Diyarbakır kenti önünde geniş bir yatak içinde akar. En büyük kollarını Diyarbakır il sınırlarını terkettikten sonra alır. GAP kapsamındaki alt projelerden bazıları Dicle Havzası’ndadır.
Dicle Diyarbakır ilindeki akarsuların tümüne yakınını toplar. Yalnızca ilin kuzeybatı köşesindeki küçük bir alanın suları Fırat ırmağına gider (Çermik ilçesinin suları). Diyarbakır ili sınırları içinde önemli göl yoktur.(1)
Günümüzde Dicle
1909’da Dicle
Dicle Nehri
Türkiye’de doğup birçok kolları olan ve Irak topraklarına geçip orada Fırat’la birleşerek Şattülarap’ta Basra körfezine dökülen nehir. Nehir ana kaynaklarını Doğu Anadolu dağlarından ve dipten sızma yoluyla Elazığ yakınlarındaki Hazar (Gölcük) gölünden alır. Türkiye’nin önemli akarsularındandır. Doğu Anadolu dağlarından çıkar, Basra Körfezi’ne dökülür. Toplam uzunluğu 1900 km’dir. Türkiye topraklarında kalan bölümün uzunluğu ise 523 km’dir. En önemli kolları Batman ile Garzan, Botan, Habur, Büyük Zap ve Küçük Zap’tır. Debisi ortalama 360 m3/sn dir.
Eylül ayı ortalarında 55 m3/sn ile en küçük, şubat sonunda 2263 m3 /sn
akımı ile büyük değişiklik gösterir. Akarsuda genellikle yaz sonu kuraklığı ve sonbahar başı yağış noksanlığı nedeniyle su azalır. Buna rağmen kış sonu yağışı ile ilkbahar başındaki karların erimesinden oluşan su ile kabarır.(1)
Şahaban bölgesinde Dicle nehri
Dicle nehri ve hevsel bahçesi(F. Türkoğlu)
İl Ve İlçelerde Çeşmeler
1873-1876 yılında Diyarbakır merkezde 130 çeşme, 28 değirmen, 5 su kuyusu vardı.
Silvan’da19 çeşme,
Ergani’de 18 çeşme, 2 değirmen, Çermik’te 83 çeşme, 2 su kuyusu, Hani’de 4 çeşme, 8 değirmen,
Hazro’da 13 çeşme,1 su kuyusu,16 değirmen vardı.
Eğil kasabasında 4 dink ve değirmen,2 hamam mevcuttu.
1877 yılında Vali Ahmed Tevfik paşa su kemerlerini onarttı.(2)
Silvan Su ve Çeşmeleri
Altıbulak (Kanıya Derge) Çeşmesi
Altı bulak çeşmesi ilçenin güneyindeki surun alt kısmında bulunmaktadır. Çeşme 6 bulaktan oluşmaktadır. Adını da buradan almaktadır. Daha önceleri çeşmenin üzerinde iki kitabe varmış ancak altın arayıcıların hüsranına uğramış. Halk dilinde «Kaniya Derge» olarak geçmektedir.
Tarihi hakkında her hangi bir esere rastyamadık.
Ya Eyyübiler’-den ya da Artuklulardan kalma bir eser olduğu tartışmasızdır.
7 Kızlar Çeşmesi
7 Kızlar çeşmeleri İlçenin güneyindeki surların alt diplerinde, 50 metre aralıklarla uzaklıktadırlar.
Batıdan doğuya doğru 1. çeşmenin adı Belkisa, 2. Fatma, 3. Ayşa, 4. Zübeyr, 5. Hamide, 6.
Melika, 7. ise Geza olarak bilinmektedir.
Bazı rivayetlere göre 7 kız kardeşin Eyyübilerden olduğunu, savaşlarda şehit düştükleri söylenmektedir. Şimdi bu çeşmeler ziyaretgah olarak bilinmekte olup özellikle suyu alerji, romatizma ve korkulara iyi gelmektedir. Yapılan deneyler sonucunda gerçekten bu suların şifalı olduğu anlaşılmıştır.
Ması Çeşmesi
Altıbulak çeşmesinin 20 metre yukarısında bulunan Ması çeşmesi için İlçenin yaşlıları, burada bir kral kızının boğulduğunu ve o gün, bugün kralın kızı Ması’nın bu nedenle kullandığını söylüyorlar.
Büyük ve Küçük Çeşmeler
Büyük ve küçük çeşmeler halk arasında ziyaretgah olarak kullanılmaktadır. Bu
DİYARBAKIRDA DOĞAL HAYAT SU, İKLİM,
ENERJİ VE MADEN
çeşmelerle ilgili olarak herhangi bir esere rastlanılmamıştır. Her iki çeşme şehrin su ihtiyacının tamamını karşılayabilmektedir. Arta kalan sular ise Belediye tarafından her yıl ihalesi yapılarak tarla tarımında kullanılmaktadır.
Albat dağının eteklerinde bulunan çeşmenin şehirden uzaklık mesafesi 1,5 km. dir. Suyun soğuk oluşundan 42 derece sıcaklıkta bu suya girmek için cesaret ister. Kışın ise bu su sıcak olur. (3)
( Kaniya Derge - Altıbulak Çeşmesi- Silvan)
Silvan-Kaniya Navin Çeşmesi- Fot.Nejat Satıcı
Silvan ve çevresi, hem Batman çayı ve bu çaya Albat dağının güneyindeki gür fay-karst kaynaklarından başlayan akarsuların varlığından dolayı, hem de zengin yeraltı su varlığından dolayı hidrografik olarak elverişli bir konuma sahiptir. Bu durum tarih ve tarih öncesi kesintisiz yerleşmeye imkan tanıyan ve bu iklim şartlarında adeta hayat veren coğrafi bir faktördür.
Silvan’daki Akarsular
İlçe sınırlarından geçen en büyük ve önemli akarsuyu Malabadi (Batman) Çayıdır. Bunun yanında Silvan Suyu (Çemi Hasanbeg), Başnik ve Aslo dereleri önemli akarsuların başında gelmektedir.
Ayrıca Albat Dağı eteklerinden çıkan ve aynı zamanda Silvan şehrinin içme suyunu karşılayan Büyük Çeşme piknik ve yüzme amaçlı kullanılan su kaynaklarımızdan biridir.
Malabadi (Batman) Çayı
Silvan ilçe sınırından geçen en önemli akarsu Malabadi Çayıdır. Diyarbakır Batman ilinin de sınırını belirler. Batman-Silvan Barajları Malabadi çayı üzerinde kurulmuştur. Akarsuya adını veren Ünlü Malabadi Köprüsü de aynı çayın üzerinde inşa edilmiştir.
Dicle büyüklüğünde bir çaydır. Kulp ve Sasun bölgelerinden çıkan iki sudan doğar. Bunlardan Kulp Çayı, Gühermi dağından çıkar. Muş taraflarından gelen ikinci bir kolla Kendal-i heşin (Yeşil yar) mevkiinde birleşir. Kulp merkezinden geçerek Nafro mezrasının güneyinde, bu defa Melül dağından doğan Şakiran çayını alarak güneye doğru akışına devam eder. Kulp ile Lice arasındaki Sarım Çayı ile de Barın köyü güneyinde birleşir. Sonra Taloriden gelen Kerikan Çayını da alarak güney ve güney-batı istikametinde akar. Sasun dağlarından gelen ikinci kolla karışıp asıl Malabadi çayını teşkil eder. Bir hayli ilerledikten sonra Silvan’ın 20 km., kadar doğusunda bulunan ve kendisine adını veren tarihi Malabadi köprüsünden geçerek daha ötede Hasankeyf önlerinde Dicle Nehrine dökülür. Uzunluğu 100 km. kadardır. (D.tar.s.17)
Silvan Suyu
Halk arasında Çemi Hasan Beg olarak ta adlandırılan Silvan Suyu, Silvan ve çevresinde doğan irili ufaklı bir çok kaynağın birleşmesiyle oluşan bir deredir. Asıl kaynağı Kaniya mazın denilen büyük çeşmedir.
Bunun yanında Kaniya Navin, Kolek, Ğanık, Hecicatık ve ziraat bahçelerinden çıkan birçok kaynakla beslenir, Malabadi Çayına dökülür (4)
Malabadi Köprüsü
Batman çayı üzerinde Silvan’a 14 km.
uzaklıkltadır. 1147-48 yıllarında Mardin Artuklu hükümdarı Timurtaş tarafından yaptırılmıştır.
Fransız araştırmacı Albert Gabriel köprü içine Ayasofya’nın kubbesi köprünün altına rahatlıkla girer. Modern statik hesabının olmadığı devirde bu açıklıkta o azaman için böyle bir eser hayranlık ve takdiri muciptir.
Balkanlarda, Türkiye’de ve Orta Şark’ta böyle bir köprü yoktur” demiştir. Köprü üzerinde kitabesinin yanı sıra astrolojik betimlemelerden oluşan kabartmalar bulunmaktadır. 150 metre uzunluğunda ve biri çok büyük olmak üzere 5 gözlüdür.
Kemuk Köprüsü
Malabadi Köprüsünün kuzeyinde olan Kemuk Köprüsünün Malabadi Köprüsünden önce yapıldığı ve Mervaniler dönemine ait olduğu söylenmektedir. Yapının kesin tarihi hakkında gerekli araştırmalar yapılmamıştır. Tarihi köprü Batman Barajı altında kalmıştır.
Foto.Yaşar Parlak
DİYARBAKIRDA DOĞAL HAYAT SU, İKLİM,
ENERJİ VE MADEN
Çınar
Kışın kabarıp yazın kuruyan akarsulardan başka önemli akarsu olarak Göksu Çayı ile Dilaver Çayı vardır. Durgun su kaynakları olarak ise Beşpınar, Yukarı Ortaviran ve Künreş Göletleri ve Göksu Barajı vardır.(5)
Göksu Barajı (N. Satıcı)
Çınar Çeşmeleri
Çınar’da çarşı içinde çeşme Çınar’da mezarlıkta çeşme
Kocaköy
Arkbaşı köyü-Pamukçay’ın kaynağı(Mahmudiye pınarı)
Ambar çayı (7)
Ambar Çayı Köprüsü (Merkez)
Diyarbakır Silvan yolunun 21.km.sinde bulunan Ambarçayı Köprüsü’nün dört satırlı 1223 tarihli, dokuz ve onuncu gözleri arasındaki kitabesinin bazı yerleri okunamamıştır. Bununla beraber köprünün Artukoğullarından Ebu’l-Feth Mevdud Bin Mahmud zamanında yapıldığı öğrenilmiştir.
Mimarı Cafer Bin Mahmud el Halebi’nin öğrencilerinden Osman isimli birisidir.
Ambar Çayı üzerinde bulunan bu köprü 20 göz olarak yapılmıştır. Günümüzde bu köprünün yalnızca ayakları kalmıştır. Köprünün taşları bölgeye yerleşenler tarafından sökülerek inşaatlarda kullanılmıştır. Bugün aynı yerde karayolları tarafından yapılmış bir köprü bulunmaktadır.(6)
Anbar Çayı Köprüsü
Diyarbakır–Silvan yolu üzerindedir. Bugün tamamen yıkılmış olup, kalıntıların bir kısmı görülmektedir. Yıkımından önce üzerinde var olan kitabesinden Artukoğullarından Ebul Feth Evdud Bin Mahmud tarafından 1223–1232 yılları arasında yapıldığı öğrenilmiştir (İlter, 1978).
Ana yapım malzemesi kalker olan köprünün hemen yanında betonarme bir köprü yapılmıştır (21).
Anbarçayı’nın yıkılmadan önceki hali
Anbarçayı’nın yıkım sonrası hali.
Ambar çayı
Kocaköy mevsimlik sularını Ambar Çayına boşaltan Navadar Deresinin yer aldığı vadidir.
İlçe merkezini oluşturan ve zamanla genişleyip yayılan kasaba, batıdaki Ambar Çayına dökülen derelerden Navadar Deresi ve Derin Dere ile doğudaki Derun Çayına uzanan Alanpınarı (Kaniyaalan) deresinin havzalarının su ayırım çizgilerini de içine almaktadır.
(8)
DİYARBAKIRDA DOĞAL HAYAT SU, İKLİM,
ENERJİ VE MADEN
Kocaköy ulu camii avlusunda bir kaynak suyu
Çermik Suları
Çermik Kaplıcaları
Diyarbakır, Çermik ilçesinde bulunan Çermik Kaplıcası, ilçe merkezine 3 km. uzaklıkta, Diyarbakır-Çermik yolu üzerindedir.
Çermik kaplıcasının ne zaman ortaya çıktığı bilinmemektedir. Bununla beraber kaplıcanın çok eskiden beri bilinmektedir. Bu konuda bir efsanesi bulunmaktadır.
Bu efsaneye göre;
Güney Doğu Anadolu’da hüküm süren Acem Kralı’nın Melike Belkıs adında güzel bir kızı varmış. Bu kız bir gün hastalanmış ve vücudunda birtakım yaralar çıkmıştır. Zamanın hekimleri, Melike Belkıs’ı tedavi etmek için çok çaba sarf etmişler, gerekli ilaçları kullanmışlar, fakat bir türlü hastalığına çare bulamamışlardır. Hastalık ilerlemiş Melike Belkıs’ın vücudunu kurtlar sarmış ve vücudundan pis kokular gelmeye başlamıştır. Bundan ötürü de Melike Belkıs saraya girememiştir. Bu durumdan son derece rahatsız olan kral kızını saraydan çıkarmış, yanına muhafızlar vererek ormana bırakmıştır. Melike Belkıs ormanda gezerken bugünkü kaplıcanın bulunduğu yere gelmiş ve buradaki sıcak suya rastlamıştır. Yorgunluğunu gidermek için ayaklarını sıcak suyun içine sokmuş, bir süre sonra suya değen yerleri iyileşmeye başlamıştır. Melike Belkıs bunun üzerine sıcak suda yıkanmış ve tekrar eski sağlığına kavuşmuştur. Melike Belkıs’ın muhafızları, bu haberi hemen saraya iletmişler, bu haber üzerine kral bugünkü “Büyük Paşa”
denilen kaplıcanın üzerine bir hamam yaptırmıştır.
Bu efsaneye göre kaplıcanın Arapların Çermik’i fethinden önce yapıldığı sanılmaktadır. Çermik sıcak su kaynağının ise, çok daha eskiden beri var
olduğu ve bir ara kuruduğu, Yukarı Dicle ve Fırat Bölgesinin en iyi yerli kaynağı olduğu Amildi Mar-Yeşuva’nın “Vakayinamesi”’nden öğrenilmektedir.
(22)
Çermik Kaplıcaları iki bölümden meydana gelmiştir. Bugün Hamambaşı denilen yer arşiv kaynaklarında Kudret Hamamı olarak isimlendirilmektedir. Bu bölüm, Ortaçağ’dan beri kullanılmaktadır. Çermik ilçe merkezindeki Saray Hamamı denilen yer ise XVI.yüzyılda burada yaşayan Beyler tarafından yaptırılmıştır.
Çermik kaplıcalarından, iltihaplı romatizmalar, çocuk felçleri, nevrit, polinevrit, kadın hastalıklarında, üst teneffüs yolları hastalıkları ve deri hastalıklarının tedavisinde faydalanılmaktadır. Burada yapılan incelemelere göre kaplıcanın suyu 48C0 sıcaklıkta olup, kükürt ve radyoaktif içermektedir. Bunun yanı sıra bileşiminde bromür iyonu ve iyodür
bulunmaktadır.
Çermik’te kaplıcalarla her yıl Haziran ayında Melike Belkıs Şenlikleri adı ile festival düzenlenmektedir(9).
Çermik çeşmeleri
İlçede bir çok tarihi çeşme vardır. Bu çeşmelerin çoğu Osmanlılar devrinden kalmadır. Çok sayıda çeşmenin bulunuşu, ilçenin su bakımından zengin olmasıyla alakalıdır. “Diyabekir Vilayet Salnameleri”’ne göre ilçede 83 tane çeşme bulunmasına rağmen, bugün bunların çoğu bakımsızlıktan ve eski eserlerin değerlerinin bilinmemesi yüzünden harap bir vaziyette bulunmaktadır.
Osmanlılar zamanından günümüze kadar gelebilen çeşmeler şunlardır Hanım Çeşmesi
Saray Mahallesi’ndeki hamamın arka tarafında bulunan çok eski bir çeşmedir. Kemere değin yere gömülmüş olan çeşmenin kabartma ve küfiye benzeyen kitabesini mahallelilerden biri
“pislik içinde bulunan bir yerde Lafza-i Celal’in bulunması günahtır” , düşüncesiyle bu kitabeyi çekiçle kırarak okunamaz bir hale getirmiştir.
Bu yüzden çeşmenin ne zaman yapıldığı bilinememektedir.
Kırzıoğlu’na göre, bu çeşme ve kuzey tarafındaki eski konaktan kalma izler bunun Osmanlı ve Akkoyunlu hakimiyetlerinden çok öncelerinden, en azından 12. yüzyıldan kalma olduğunu sezdiriyor. Bu çeşmenin başında kadınlar, cuma gecelerinde mum diker ve dilekte bulunurlar.
DİYARBAKIRDA DOĞAL HAYAT SU, İKLİM,
ENERJİ VE MADEN
Bandeler Çeşmesi
Çukur Mahallede, Bandeler Sokağında bulunmaktadır. XVIII. yüzyıldan kalma bir çeşmedir. Çeşmenin üzerindeki 27x48 cm. ölçülerindeki akmermerden nesihle kabartmalı olarak yazılan eski kitabelerden kalan son beyitte şunlar okunmaktadır: “Çeküp cana Lebib abı safa ile dedi tarih, içilmek Ab-ı Kevser’den nasib eyle ana Mevla. 1182 (1768)”
Bu kitabenin üzerine konulan 35x48 cm ölçülerindeki tamir kitabesinde ise, şunlar okunmaktadır: “Bu hayrat-ı mücelle civar merhum Becan’dır.
İcabet Hazreti Zat-i Cenabi Kibriya’nındır. Sene 1322 (1904) Bandizade.”
Ali Dede Çeşmesi
Çermik’in Çukur Mahallesi’nde bulunmaktadır. Üzerinde herhangi bir kitabe veya yazı çoktur. Çok güzel dik kemerli ve 1.5 m kadar çukura gömülmüş olan aktaştan yapılmış eski bir çeşmedir. Güneye bakan kemerinin derinliği 265 cm’dir.
Süt Çeşmesi
Çermik’in güneybatı tarafındadır. Üzerinde kitabe bulunmasına rağmen çeşmenin yapılış tarzından çok eski olduğu anlaşılmaktadır. Halk arasında yaygın olan inanışa göre bu çeşmeden su içen kadınların sütü çoğalır. Bu yüzden sütü gelmeyen veya az olan kadınların bu çeşmeye gelip suyundan içerler. Bu yüzden çeşmeye de süt çeşmesi denilmektedir.
Diğer Bazı Çeşmeler Şunlardır
Kayme Çeşmesi Piri Çeşmesi
Harefene Çeşmesi Yel Çeşmesi
Hasan Hüseyin Çeşmesi Çelenkler Çeşmesi
Abdest Çeşmesi Çırrik Çeşmesi
Aşur Çeşmesi İmirza Çeşmesi (10) Sinek çayı (11)
Sinek (Siğnek) Köprüsü
Çermik’te Fırat Nehri’ne dökülen Sinek Çayı üzerinde yer alan köprü belgelerde kalan, günümüze ulaşamamış bir yapıdır. Kaynaklardan edinilen bilgilere göre, ortadaki hafif sivri ana kemer ile bunun hemen yanındaki daha küçük gözden oluşmaktadır. Kitabesi bulunmayan yapıyı İlter (1978); yapım tekniği, tuğla ile taş malzemenin birlikte kullanılışı ve taş işçiliği bakımından Haburman Köprüsü’nün yapıldığı yıllara (1179) tarihlendirmektedir. Tunç (1978) ise, köprünün yapım dönemi için, Osmanlı devrindeki Beylikler zamanını belirtmektedir.
Büyük bölümü yıkılan köprünün 1 km. kadar ilerisinde de aynı adla anılan daha küçük bir köprü yer almaktadır. Yakın zamanda gördüğü onarım ve üzerine atılan geniş beton döşeme ile günümüzde kullanılan köprü iki gözden oluşmaktadır. Yapım dönemi bilinmeyen köprü, yapım tekniği ile yıkılan Sinek Köprüsü’ne benzemektedir (21)
Sinek Köprüsü memba yüzünün yıkılmadan önceki rölöve çizimi (İlter, 1978).
Sinek Köprüsünün yıkılmadan önceki durum
Günümüzde kullanılan Sinek Köprüsü
Güneydoğu’nun Saklı Güzelliklerinden Şeyhandede Şelalesi, turizme açılacağı günü bekliyor. Diyarbakır’ın Çermik ilçesindeki şelale, görenleri adeta büyülüyor. Yaklaşık 30 metreden akan şelale, bölge halkı tarafından bile yeterince bilinmiyor.
Güneydoğu’nun saklı güzelliklerinden Şeyhandede Şelalesi, turizme açılacağı günü bekliyor.
Diyarbakır’ın Çermik ilçesindeki şelale, görenleri adeta büyülüyor. Yaklaşık 30 metreden akan şelale, bölge halkı tarafından bile yeterince bilinmiyor. Şeyhandede Şelalesi’nin bu güne dek keşfedilmemiş ve gerekli ilgiyi görememiş olması Çermik’in yeni Kaymakamı Nesim Babahanoğlu’nu da şaşırttı. Babahanoğlu, Çermik ve yöresinde keşfedilmemiş güzelliklere azami değer verdiklerini ifade etti.
Şelaleyi Dicle Üniversitesi’nden gelen misafirleri ile birlikte ziyaret eden Kaymakam Babahanoğlu, gördüğü manzaraya hayran kaldığını belirtti. Babahanoğlu, “Böyle bir güzelliğin halkın hizmetine sunulamamış olması büyük bir eksikliktir.’’ dedi. Şeyhandede köyüne yaklaşık 3 kilometre mesafede bulunan şelaleye, patika yoldan 45 dakika yürüdükten
DİYARBAKIRDA DOĞAL HAYAT SU, İKLİM,
ENERJİ VE MADEN
sonra ulaşılabiliyor. (12) (19)
Şeyhandede şelalesi
1971 Haburman Köprüsü Adil Tekin Günümüzde (21)
Çermik Akarsular ve Göletler
a. Göz Suyu : İlçenin güneydoğu tarafındaki “Göz” adı verilen kaynaktan çıkmaktadır.
Evsel bahçeleri sulamasında kullanılan Göz Suyu, Sinek Çayı’na dökülür.
b. Sinek Çayı : İlçenin kuzeybatısında bulunan Gelincik Dağı eteğindeki Sinek köyünden adını almıştır. Çayın kaynağı bu köyün sınırları içerisinden doğar.
Çermik Kalesinin bulunduğu tepenin batı eteklerinden geçerek, Cavsak suyunu alır. Karakaya Köyü altında Kızılçubuk Çayı ile birleşerek, Konaklı Köyü önünde Fırat nehrine karışır.
c. Beylik Madrap Suyu : Malönü denilen yerden doğar. Suları daha çok çeltik sulamasında kullanılır.
d. Medya Çayı : Bu çayın suları Yeniköy, Elmadere ve Sumaklı Köylerinin yakınlarından geçer. .Bu köylerin topraklarının sulamasında kullanılır.
e. Sinan Suyu : İlçenin kuzeyindeki dağlardan doğar. Yaklaşık 15.000 dönüm alanı sular.
f. Halilan Göleti: Çermik bölgesinde doğal göl bulunmamaktadır. 1984 yılında Halilan Göleti işletmeye açılmıştır. Çermik’in Yiğitler Köyü önünden geçen Çoruh Deresi üzerindedir. Göletin tam dolu olması halinde 7000 dekar alanı sulayabilmektedir. 9000 metre uzunluğunda sulama kanalı bulunmaktadır (10)
Ergani
Ergani’nin kuzeyindeki sıradağlar, su kaynakları bakımından zengindir. Buz gibi su akan çesmelerin önündeki bahçeler, güzel mesire yerleridir. Hosot Ovası, yeraltı suları bakımından zengindir. Kazılan sondaj kuyularında bol su çıkmaktadır. Ergani çevresinde belli başlı dört akarsu vardır.
a-Maden Suyu (Dicle Nehri): Dicle Nehrini meydana getiren başlangıç sulardan en büyüğüdür. Ilçeden 10 km mesafede Sakız Dağının kuzeyinde akar. Kelemdan Köyünden başlayarak Ergani toprağına girer 17 km attıktan sonra Dicle İlçesi sınırına geçer. Zülküf Dağını geçtikten sonra Singirik Çayı ile birleşir.
Bu akarsu Ergani’nin kuzey sinirini çizer. Nehir yatağı, önünde yapılan Kral Kızı Barajı suları ile şişmiş baraj gölü olmuştur.
b-Boğaz Çayı: Kaynağını Ergani’nin batısındaki Boğaz Köyünde çıkan sudan aldığı için bu adla anılır. Hosot ve Gevran ovalarını boydan boya geçerek hayat verir. Aldığı başka kaynaklarla büyür, Diyarbakir topraklarında Devegeçidi Suyu adını alır. Uzunluğu 65 km kadardır.
Eskiden önünde onlarca su değirmeni dönerdi.
Devegeçidi Barajının en büyük suyu, Boğar Çayıdır. İlkbaharda yol vermez, yazın da içinde su bulunmaz.
c- Hersin Çayı: Kaynağını Ergani’nin kuzeyindeki Barbin ve Kiles Dağlarında akan sulardan alır.
Bu suların birleştiği yerde Hersin adli tarihi bir köy olduğu için bu adı almıştır. Ergani’nin 8 km güneyinde Boğar Çayı ile birleşir. Eskiden birçok su değirmenini çalıştırırdı. Suyu yaz mevsiminin başında kurur.
d- Seggür Çayı: Karacadağ’ın kuzey yamacından ve Çiyaye Res’de akan sulardan oluşur. Bazalt platodan kuzeydoğuya doğru akar. Diyarbakır topraklarında Yekav denilen yerde Boğaz Çayı ile birleşir. Bundan sonra Devegeçidi Suyu adını alır. Devegeçidi Barajı da bu iki çayın önünde kurulmuştur. Bu çayda yasayan balıkların rengi siyahtır. Kışın ve ilkbaharda suyu çoktur. Yaz mevsiminde suyu kurur. Yine de geniş yaylada beslenen hayvanların su ihtiyacını karşılar. Az bir masrafla bu çevrede çok amaçlı göletler yapılabilir. Köylülerin kendi çabalarıyla kazdığı iptidai kuyuların önünde sebze ekimi yapılmaktadır. Yakın zamana kadar çay kenarındaki gür sazlıklarla yaban domuzları yaşarlardı. (13)
Ergani Makam Dağı ve Su Sarnıcı
DİYARBAKIRDA DOĞAL HAYAT SU, İKLİM,
ENERJİ VE MADEN
ergani kalemdan köprüsü -2004 (M.Üzülmez)
Hani
Dicle Nehri Haini’ye 18 km uzaklıktadır. Ayrıca nehirde bolca alabalık yetiştirilmektedir.(1)
Koki Çayı Mesiresi
İlçe merkezinden 8 km. mesafededir. Burada kaynayan suda bol miktarda alabalık bulunur. Saniyede 6 metreküp su akmaktadır.
Aynkebir Havuzu
Aynkebir su havuzu Ulu Camii ile Hatuniye Medresesi arasında bulunan büyük bir havuzdur. Bu su, Hani Dağı’nın eteklerinde kaynar ve 9 kemerli bentlerden çıkarak bir havuz oluşturur.
Havuza 7 gözden su akmaktadır. Akan su ile ilçenin tüm arazileri sulandırılmaktadır. Ayrıca su ile 8 adet su değirmeni çalıştırılmaktadır. (14
Hani su kaynakları
Hani-Ankaris suyu
Hani Ankabir suyu
Hazro
Hazro ilçesinin en önemli akarsuyu olan Zuğur Çayı, Zergüş mevkiinde doğarak Bismil ilçesi yakınlarında Dicle nehrine karışmaktadır.(1)
Oyuklu köyü(Süni)-Hazro arası Hondof köyü
Bismil
İlçemizden Dicle Nehiri geçmekte olup, bu nehire irili ufaklı birçok çay ve dere dökülmektedir. Bu çayların en önemlileri, Pamuk Çay, Göksu Çayı, Kurmuşlu Çayı, Kuru Çay, Ambar Çayı, Caferi Çayı ve Salat çayıdır. Göl yönünden oldukça şansız olan ilçemizin tek gölü mevcut olup, bu göl Çöltepe Köyü yakınlarında bulunmaktadır.
Çöltepe ile Gültepe arasında bulunan bu gölün kaynağı hakkında hiçbir bilgiye rastlanmamıştır.
Çakıllı’nın güneyinde ikiz göl diye anılan iki göl daha mevcuttur. Derinli yer yer 15 metreye yaklaşan gölden sulama amacı ile yararlanılmaktadır. (15)
Bismil’de Dicle Köprüsü
Çüngüş
Akarsuları Fırat Nehri, Çüngüş çayı ve Medye çayı’dır. Ayrıca 15 km uzaklıkta Karakaya Barajı da bulunmaktadır.
Köprü, Hindistan’a uzanan İpek Yolu üzerinde olması nedeniyle ulaşım konusunda çeşitli yapıların bulunduğu Çüngüş’te kalan tek köprüdür. 1603 yılında Kapı Kıran Mehmet Ali Paşa tarafından yaptırılmıştır.
Artuklular zamanından kalan köprü, Arnavutlardan kalan tek gözlü köprüler tarzındadır.
DİYARBAKIRDA DOĞAL HAYAT SU, İKLİM,
ENERJİ VE MADEN
Çüngüş Köprüsü memba ve mansap yüzü (21)
Çüngüş ve Fırat Nehri Fotoğraf: Eyüp ARSLAN
Karakaya Barajı
Diyarbakır ili Çüngüş ilçesi sınırları içinde, Fırat Nehri üzerinde, Güneydoğu Anadolu Projesi’nin bir parçası olarak elektrik enerjisi üretimi amacıyla 1976-1987 yılları arasında inşa edilmiştir. Diyarbakır’a 150 km uzaklıkta bulunan baraj adını yakınında bulunan Karakaya Köyünden almıştır. Beton kemer tipi olan barajın gövde hacmi 2.000.000 m3, su yatağından yüksekliği 158.00 m. beton gövde yüksekliği 173 m. Kret uzunluğu 462 m.dir.
Normal su kotunda göl hacmi 9,58 milyar m3, normal su kotunda göl alanı 268.00 km2’dir. Baraj yılda 102 hm3 içme-kullanma suyu sağlamaktadır.
1800 MW kurulu gücünde olan Karakaya HES Hidroelektrik santrali yılda 7.354 GWh elektrik enerjisi üretimi sağlamaktadır. (DSİ)
Karakaya barajı F Türkoğlu
Dicle
Kralkızı ve Barajı
Diyarbakır’da Dicle’de “Kral kızı efsanesi”;
Diyarbakır’ın Dicle kasabası yolu üzerinde, Maden suyunun aktığı derin bir vadinin doğu yamacında, çok yükseklere uzayan bir kaya parçası vardır. Bakıldığında, bu kayaya az aralıklarla ve bir hizada düzgünce oyulmuş iki pencere görülür. Cephe bir ev manzarası vermektedir. Bu pencerelere ne yukardan ne aşağıdan varabilmenin imkanı yoktur.
Çok yüksektedir. Halk buraya kral kızının taşı demektedir. Burada define bulunduğu, leyleklerin bu pencereden girip içeriden halı ve kilim parçaları çıkardıkları söylenir.
Kral kızı amblemi
Efsaneye göre bu bölgenin kralının güzelliği dillere destan bir kızı varmış. Koyunlarını bu vadide otlatan bir çobana aşık olmuş. Çoban da kızı sevmiş. Birbirlerini saf ve temiz bir aşkla seviyorlarmış. Bunu duyan kral kızını bu sevdadan vazgeçirmek için bir çok çarelere baş vurmuş, çeşitli denemeler yapmış, fakat kızını bu sevdadan bir türlü vazgeçiremeyince, kızı buraya hapsetmiş. Ertesi günü seher zamanı nöbetçiler bir beyaz güvercinin gelerek pencerelerden birine konduğunu, içerden de bir başka güvercinin diğer pencereye uçtuğunu, sonra her iki güvercinin birlikte havalanarak kaybolduklarını görmüşler. Aramalara rağmen
ne kız ne de çoban bulunabilmiş.(16)
Kralkızı barajı önünde Dicle nehri
Kralkızı Baraji(Dsi)
YERİ : Diyarbakır ili, Dicle ilçesi
AMACI : Enerji
İŞLETMEYE AÇILDIĞI YIL : 1998
TİPİ : Kil çekirdekli kaya dolgu
TALVEGTEN YÜKSEKLİK : 113 m.
TEMELDEN YÜKSEKLİK : 126 m.
TOPLAM GÖVDE HACMİ : 15171987 m3 DOLUSAVAK PROJE DEBİSİ : 2318 m3/s
KURULU GÜCÜ : 94 MW
TOPLAM ENERJİ : 146 KWh/yıl
Kralkızı barajı
DİYARBAKIRDA DOĞAL HAYAT SU, İKLİM,
ENERJİ VE MADEN
Dicle-Hani arasında Dicle Nehri
Dicle-Hani yolu üzerinde bir köprü (M.Üzülmez)
Baraj karşısındaki Eski ve yeni köprü
Dicle ilçesinde tarihi çeşme ve su kaynağı
Eğil
Eğil ilçesi Balım köyünden Dicleye bakış
Kalecik köyünden Dicle
Eğil ve Dicle
Dicle barajı
Dicle Barajı HES
Barajın Yeri Diyarbakır Akarsuyu Maden Çayı + Dibni Çayı
Amacı Sulama + Enerji + İçmesuyu
İnşaatın (başlama-bitiş)
yılı ... - 2000
Gövde dolgu tipi Kil Çekirdekli Kaya Dolgu
Gövde hacmi 595 hm3
Yükseklik (talvegden) 75 m Normal su kotunda göl
hacmi 595 hm3
Normal su kotunda göl
alanı 24 km2
Sulama alanı ... ha
Güç 110 MW
Yıllık Üretim 298 GWh
(DSİ)
Eğil’in kuzeyinde, Dicle ilçesi bulunmakta ve Dicle Nehri geçmektedir. Doğusunda Hani, batısında Ergani ve güneyinde ise Diyarbakır il merkezi bulunmaktadır.
Maden ve Amini çayları, ilçe toprakları içinde birleşmekte ve Dicle Nehri’ni oluşturmaktadır.
DİYARBAKIRDA DOĞAL HAYAT SU, İKLİM,
ENERJİ VE MADEN
Dicle barajı
Karşısında da Kalecik Köyü Kalesi olup önünde suya gömülü cami avlusunda 40 şehit sahabe
Tarihte Eğil ve Dicle (Prof.Dr.Emrullah Güney)
Günümüzde Eğil ve Dicle Nehri
Kulp
Kulp çayı
İlçe sınırı içerisindeki akarsular çok geniş bir drenaj ağına sahiptirler. Dicle nehrini besleyen Batman Çayının kaynak noktasını oluşturan akarsular bu bölgeden kaynağını alır. Akarsular en yüksek debi seviyesine İlkbahar ve Kış aylarında karların erimesine bağlı olarak ulaşır ve yazın ise yağışın
azalmasına bağlı olarak debileri düşer. Akarsular en yüksek seviyelerine Ekim-Kasım aylarında ulaşırlar.
Bölgenin tektonik açıdan hareketli bir yapı üzerinde bulunmasına bağlı olarak kaynak suları ve artezyenler fazladır. İlçede debisi yüksek olan akarsular Kulp Çayı ile Sarum Çayı’dır.
Bunların dışında Çemigeldano ve Aygün çayları da debileri yüksek olup yazın kurumazlar. Büyük akarsulardan Kulp Çayı kaynağını Andok Dağı ve Şen Yaylasından alırken, Sarum Çayı kaynağını Bingöl Dağlarından ve Bingöl’ün Genç ilçesi sınırları içerisinden almaktadır.
Genel olarak akarsular Dicle Nehri su toplama havzasına bağlı olup güneydoğu Torosların zirveleri su bölümü çizgilerini oluşturarak Murat Nehri su toplama havzasından ayrılır.
Kaynaklar bakımından da çok büyük bir potansiyele sahip olan Kulp ilçesi bu potansiyelini henüz değerlendirememiştir. Son yıllarda inşaatı tamamlanan Silvan Barajı ile bu potansiyel değerlendirilmeye başlanmıştır.
Sarum Çayı
Bingöl ilinin Genç ilçesinden kaynağını alan Sarum çayı, Diyarbakır sınırları içerisinde Kulp ile Lice ilçeleri arasında sınır oluşturarak akış göstermektedir. Kaynağını Bingöl dağlarından aldığı için debisi yüksektir. Lice ve Kulp ilçelerinden aldığı değişik kollarla akış gösterir.
Çemigeldano
Kaynağını tamamıyla Kulp ilçesi sınırları içerisindeki İslamköy ile Ağıllı köyüne bağlı Geli (vadi) mezrasından alır. Kulp’un 6 km kadar
güneyinde Kulp Çayına karışır. Kaynak noktasına doğru Çemigeldano ismini alan çay, aşağı kısımlarda Narlıca köyünden itibaren Şekran Çayı olarak adlandırılır. Özellikle Narlıca köyü yakınlarında vadi tabanı genişler ve buralarda tarım arazileri sıklaşır. Aşağı kısımlarda tekrar eğimin artmasıyla vadi daralarak kertik vadi şeklini alır.
Kulp Çayı
Kulp’un en büyük akarsularından biridir.
Vadisi oldukça derin kazılmış kertik vadi şeklinde gelişmiştir. Akarsu kaynağını Kulp- Muş sınırlarındaki Andok Dağından alır. Alaca ve Yaylak köylerinden çeşitli kollarla beslenir.
Akarsu üzerinde Silvan Barajı yapılmıştır.
Çayda lezzetli balıklar yetişir. Uzunova ve Özbek köylerinde inşa edilen iki gölet dışında tabii göl yoktur. Bu göletler tarımsal üretime çok önemli katkılar sunmaktadır. Ayrıca Özbek köyünde bulunan gölette sazan balıkçılığı da yapılmaktadır.(17)
Kulp çayı(20)
DİYARBAKIRDA DOĞAL HAYAT SU, İKLİM,
ENERJİ VE MADEN
Kulp Taşköprü(Mirze Çelik)
Lice
Akarsular
523 kilometresi ülkemiz sınırlarında olmak üzere toplam 1.900 Km.lik uzunluğuyla Türkiye’nin en uzun 2. nehri (1. Fırat) olan Dicle Nehri’nin en önemli iki kaynağından biri Lice ilçemiz sınırları içindeki Bırkleyn Mağaralarından doğmaktadır. Bırkleyn suyu, Lice’nin yukarısında, Lice- Genç yolu üzerinde bulunan Bırkleyn mağaralarında doğar. Bir süre güneybatı yönünde akar. Sonra batıya yönelir; kimi dere sularını alarak çoğalır. Piran yöresinde (Dicle ilçesinin eski adı) Dibni (Zebene) suyunu alır. Zoğrıkelkum Köyü’nün yukarısında güneye döner. Metinan ve Amini kaleleri önünden geçerek Delucan yöresinde, Gölcük civarında doğan diğer kolla birleşir. Dicle’nin yatağı Delucan’dan sonra güneye doğru düzleşir.
Diyarbakır’dan varmadan önce Devegeçidi suyunu alır. Diyarbakır’ı geçtikten sonra sağ taraftan Havar, Yenice ve Karasu derelerini, soldan da Ambar, Kuru, Pamuk, Sinan ve Batman çaylarını alır. Daha sonra Göksu ve Aşağı Hanik çaylarını da alarak Cizre sınırına varır (18).
Diclenin çıkış kaynağı Bırkleyn
Lice-Çeper köyünde havuz Heşşo Çayı Atak civarı (Yahya kamçı)
KAYNAKLAR
1. www.vikipedi.org
2. Diyarbakır İl Yıllığı-1967.s.XIX.
3. Yaşar Parlak.Silvan.Ank.1997.4-. www.yesilsilvandernegi.org/silvanhttp://www.
yesilsilvandernegi.org/silvanNejat Satıcı 4. www.cinar.gov.tr
5. www.karasungurilkogretim.k12.tr/diyarbakir/tarihi-yerler/tarihi-koprulerimiz 6. www.panoramio.com/photo/4122786
7. www.dreamdiyarbakir.tr.gg/Kocak.oe.y.htm 8. wekfacermug
9. www.cermik.gov.tr
10. Ergun (ergun.2000@gmail.com) adına diyarbekir@yahoogroups.com 11. Cihan Haber Ajansı (17.06.2010)
12. okulweb.meb.gov.tr/21/08/142576/konumu.html 13. Mehmet Ali ABAKAY Borsa 21 Dergisi Sayı : 6 14. www.bismilhem.gov.tr/
15. www.guvercinbirligi.com/
16. www.kulpmerkezilkogretimokulu 17. www.licem.com
18. www.cermik.bel.tr/
19. Çelik MM.Fotoğraflarla Kulp.İst.2009
20. Yrd.Doç.Dr. Neslihan DALKILIÇ, Yrd.Doç.Dr. F. Meral HALİFEOĞLU. Diyarbakır merkez ve ilçelerinde yer alan tarihi köprüler 1.Uluslararası Nebiler sahabiler Azizler Krallar kenti Diyarbakır sempozyumu.2009
21. www.cermik.bel.tr
