TÜRKİYE NÜFUS HAREKETLERİNDE İSTANBUL UN YERİ

TÜRKİYE NÜFUS HAREKETLERİNDE İSTANBUL’UN YERİ

Dr. A L A E T T İN TANDOĞAN *

Türkiye, dem ografik açıdan çeşitli yönleriyle incelenm eye değer b ir nü­

fus yapısına sahiptir. Ülkemiz nüfusunun ilgi çeken yönlerinden b iri de, yu r­

dun belirli bölgelerinden önemli iş alanlarına doğru bir nüfus akımının meydana gelmesidir. Özellikle 1950'den sonra hızlanan bu dahili nüfus hareketlerinin odak noktasını, İstanbul ili teşkil etmiştir.

Bu çalışm am ızda, D .I.E ’ nin 1985 yılında basılan “ Nüfus Sayımı 12.10.1980-Daimi Ikâmetgaha Göre Iç G ö çle r” adlı yayınındaki verilerden ya­

rarlanarak İstanbul’ un bu dahili nüfus hareketleri içerisindeki yerini b elirt­

meye çalışacağız.

Şurasını hemen ifade etm eliyiz ki; her il, nüfusuna göre diğer illere mut­

laka b ir miktar göç vermekte ve yine bir miktar göç almaktadır. Tablo l ’de, 1975-1980 dönem inde illerin dış göç m iktarları (daim i ikametgahını başka ile nakleden nüfus) ile iç göç m iktarları (diğer illerden ayrılarak daimi ikam et­

gahını o ile nakleden nüfus) ve net göç oranları gösterilmiştir. Tablonun tetki­

kinden anlaşılacağı üzere, bu nüfus hareketlerinden 18 il kazançlı çıkm akta;

buna m ukabil 49 il, nüfus kaybına uğramaktadır.

D .I.E . ııin yukarıda adı geçen yayınından elde ettiğimiz değerlere göre, 1975-1980 dönem inde Türkiye’de 2 713 378 kişi daimi ikametgahını bir ilden bir başka ile nakletmiştir. Bu sayıyı, 1975’de Türkiye’de ikamet eden 38 397 859'a oranladığım ızda, ülkem izde yaşayan her bin kişiden 71’ inin bu beş yıl­

lık dönem de yer değiştirdiğini belirlem iş oluruz. Samira Y ener’ in 1965-1970 dönem i için bu rakamı 107 olarak tesbit ettiğini dikkate alırsak1, Türkiye’de 10 yıl aradan sonra coğrafi m obilitede oran itibariyle b ir azalma olduğu sonu­

cuna varırız.

G öç alan 18 ile, 1975-1980 dönem inde toplam olarak 1 758 485 kişi gelip yerleşmiştir. Bu rakam, toplam göç eden nüfusun (2 713 378 kişi) % 6 5 ’ ine te­

kabül eder. Bu dönem de, daimi ikametgahını İstanbul’a taşıyan nüfusun m ik­

tarı, 559 326'dır. Bu değerden anlıyoruz ki İstanbul, toplam göç eden nüfusun

* Karadeniz Teknik Üniversitesi, iktisadi ve İdari İlimler Fakültesi. Trabzon.

1 Yener, S. (1977): 1965-1970 Döneminde illerarası göçler ve göç edenlerin nitelikleri. DPT Yay. No: 1528. Ankara, S. 8.

136 AIjAETTİN t a n d o ğ a n

% 2 0 .6 ’ sını kendine çekmiştir. İç göç miktarı bakım ından 254 311 kişi ile ikin­

ci sırada yer alan Ankara’ nın payı, ancak % 9 .4 ’den ibarettir.

İstanbul'a, 1975-1980 dönem inde 559 326 kişi gelip yerleşirken 268 484 kişi de, bu ilden ayrılmıştır. Buna göre İstanbul’ un net nüfus kazancı, 290842 kişidir. Bu değeri, ilin 1975 nüfusuna oranlayarak bulduğum uz net göç oranı % 074.5'dir. Saıııira Yener’ in araştırm asından, 1965-1970 dönem in­

de İstanbul'un net göç oranının % 0207 olduğunu öğreniyoruz. Bu değerler­

den anlıyoruz ki; İstanbul’da, 1975-1980 dönem inde, 10 yıl öncesine nazaran, göç kabul eden b ir cazibe alanı olarak oransal bir gerilem e söz konusudur.

Bu dönem de başta Kocaeli olm ak üzere Bursa, İçel ve Antalya’ nın oldukça yoğun bir nüfus akımına sahne olduğunu görüyoruz (Tablo: 2, Harita: 1).

1975-1980 dönem inde İstanbul’a hangi illerden ne miktarda ve ne oranda nüfus gelerek yerleşm iştir? Bu soruyu, Tablo: 3 ve Harita: 2 ’ nin yardımıyla cevaplandırabiliyoruz:

1) Bu dönem de İstanbul’a yerleşen 559 326 kişinin önem li bir bölüm ü, şu üç ilden gelmiştir: Ankara (% 072), Sivas (% 063) ve Kars (%051). B öylece bu üç ilden gelenlerin oranı, % 0186’ ya ulaşır.

2) İstanbul’a yerleşen nüfusun % 025-49’ u oranında göç veren 9 il, Kara­

deniz (Kastamonu, Giresun, O rdu, Trabzon, Tokat, Samsun) ve Doğu A n a d o­

lu (Malatya, E rzurum , E rzincan) bölgesinde yer alır.

3) %010-24 oranında İstanbul’a göç vermiş olan 22 il, her bölgeye dağıl­

mış olm akla birlikte, M armara bölgesinin bütün illeriyle Karadeniz bölgesi­

nin geri kalan illeri, bu grup içerisinde yer alır.

4) İstanbul’a %010’dan az oranda göç vermiş olan 32 il, genellikle yu rdu ­ muzun Güneybatı ve Güneydoğu Bölgelerinde yer alır. En düşük oranda İs­

tanbul’a göç veren üç ilimiz, Muğla (%01.8), Burdur (%01.3) ve Hakkâri (%00.6) dır.

G örülüyor ki, İstanbul'a yerleşen nüfus içerisinde her ile isabet eden pay farklı değerler arz eder. Bu farklılığı, bir başka açıdan değerlendirerek daha belirgin bir tarzda ortaya koyabiliriz. Gerçekten, her ilden ayrılan toplam nüfus içerisinde İstanbul’a yerleşenlerin oranı dikkatp alındığında, ilginç durum ­ larla karşılaşıyoruz. Bu tür b ir değerlendirm ede, K aradeniz Bölgesinin üç ili ön plana çıkar: Kastamonu, Sinop ve Giresun (Tablo: 4, Harita: 3). 1975-1980 dönem inde Kastam onu'dan ayrılan nüfusun % 0612’ si, Sinop’ tan ayrılan nü­

fusun % 0608 i, Giresun’dan ayrılan nüfusun % 0 5 6 7 ’ si, İstanbul’a yerleşm iş­

tir. Bu üç ilin dışında, yine yüksek oranda İstanbul'a göç veren illerin, genellikle A n a dolu ’ nun Kuzey yarısında yer aldığı dikkati çeker. Karadeniz Bölgesi sa­

hil kesim inde Rize, Trabzon, O rdu, Samsun, Zonguldak, Sakarya; iç kesimde

T Ü R K İY E 'D E NÜFUS H A R E K E T LE R İ 137

Gümüşhane ve Tokat; Doğu ve İç Anadolu Bölgesinde Kars, E rzincan, Bingöl, Malatya, Sivas, Ç ankırı; Marmara Bölgesinde Tekirdağ, K ırklareli, Edirne, Çanakkale, Bursa ve K ocaeli’den göç eden nüfusun % 0250-50 0’ ü İstanbul’a yerleşmiştir. Bu ilim ize % 0100-249 oranında göç veren 34 il, çoğunlukla A na­

d olu ’ nun iç, güney ve doğu bölgelerinde yer alır. İstanbul'a düşük oranda % 0 100’den az) göç veren 9 ilden 7’ si, Batı A n a dolu ’da (Kütahya, A fyon , Muğla, Manisa, D enizli, Aydın ve B urdur), biri Iç (K ırşehir), diğeri de Doğu A n ado­

lu Bölgesinde (Hakkâri) yer almaktadır. Bu iller arasında Burdur, Aydın ve H akkâri, İstanbul’a en düşük oranda göç veren iller olarak belirir. Bu üç il­

den göç eden nüfusun ancak % 055-58’ i İstanbul’a yerleşmiştir.

Bu değerlendirm eden anlıyoruz ki İstanbul, genellikle Karadeniz ve Mar­

mara bölgesi halkı için birin ci derecede tercih edilen bir il durum undadır.

Batı A n a d olu ’ nun 7 ili ile Kırşehir ve H akkâri ili halkı için İstanbul, diğer çekim m erkezlerinin yanında oldukça geri planda kalır. Batı A nadolu illeri için İzm ir; Iç A nadolu illeri için Ankara, b irin ci derecede tercih edilen m er­

kezler olarak karşımıza çıkmaktadır. A nadolu’ nun Güneydoğu ucunda yer alan H akkâri ili halkının yerleşm ek için tercih ettiği b irin ci m erkez, Van’dır.

Netice olarak şunu söyleyebiliriz ki İstanbul, ülkemiz nüfus hareketleri­

nin en önem li odak m erkezi durum undadır. 1975-1980 dönem inde ülke içe ri­

sinde yer değiştiren nüfusun % 21’ i (559 326 kişi) İstanbul’a gelerek yerleşmiştir.

A yrıca, 42 ilden ayrılan nüfus, yerleşme yeri olarak b irin ci sırada İstanbul’ u seçmiştir. Bu iller arasında bilhassa Kastamonu, Sinop, Giresun, E rzincan, Sivas, Tokat, O rdu, Rize ve Gümüşhane’den ayrılan nüfusun önem li bir b ölü ­ mü (%61-41’ i) İstanbul'a yerleşmiştir. B ir genelleme yapmak gerekirse, b ir iki istisna dışında, İzmir-Van hattının kuzeyinde yer alan illerden ayrılan nüfus için İstanbul, yerleşm ek üzere b irin ci derecede tercih edilen bir il du ru ­ mundadır.

138 ALAETTİN TANDOĞAN

İLLER DIŞ GÖÇ

DIŞ GÖÇ

O R A N I % İÇ GÖÇ İÇ GÖÇ

O R A N I % N ET GÖÇ

NET GÖÇ O RAN I %

Adana 73.328 59.1 74.653 60.2 + 1.325 + 1.06

Adıyaman 22.357 64.4 11.012 31.7 - 11.345 - 32.7

Afyon 33.915 58.6 20.633 35.6 - 13.282 22.9

Ağr. 34.784 105.3 9.826 29.8 - 24.958 - 75.5

Amasya 24.436 75.7 17.121 53.0 - 7.315 - 22.6

Ankara 203.949 78.9 254.311 98.4 + 50.362 + 19.4

Antalya 22.135 33.1 39.308 58.7 + 17.173 + 25.7

Artvin 23.160 101.6 10.495 46.0 - 12.665 - 55.5

Aydın 28.986 47.5 38.470 63.1 + 9 .484 + 15.6

Balıkesir 51.647 65.4 45.626 57.8 - 6.021 - 7.6

Bilecik 14.284 104.2 13.956 101.8 - 328 - 2.3

Bingöl 16.833 79.9 6.224 29.5 - 10.603 - 50.2

Bitlis 28.299 129.6 10.760 49.3 - 17.539 - 79.8

Bolu 27.365 63.8 26.899 62.7 - 466 - 1.0

B urdur 13.949 62.6 12.412 55.7 - 1.537 - 6.9

Bursa 36.932 38.4 95.899 99.7 + 58.967 + 61.2

Çanakkale 22.509 60.9 21.194 54.4 - 1.315 - 3.5

Çankırı 27.758 104.5 13.988 52.7 - 13.770 - 51.4

Çorum 39.061 71.3 15.381 28.1 - 23.680 - 43.2

Denizli 29.445 52.5 26.352 47.0 - 3.093 . 5.5

D iyarbakır 48.403 74.3 32.724 50.2 - 15.679 - 24.0

Edirne 24.063 70.6 21.364 62.7 - 2.699 . 7.9

Elazığ 39.482 94.5 22.177 53.1 - 17.305 . 41.4

Erzincan 33.649 118.6 24.443 86.1 - 9.206 . 32.4

Erzurum 76.722 102.7 30.689 41.1 - 46.033 . 61.6

Eskişehir 35.387 71.5 43.205 87.3 + 7.818 + 15.8

Gaziantep 34.071 47.6 32.886 45.9 - 1.185 - 1.6

Giresun 35.257 76.1 17.748 38.3 - 17.509 . 37.7

Gümüşhane 31.263 106.5 9.520 32.4 - 21.743 74.0

Hakkari 6.628 52.6 4.590 36.4 - 2.038 . 32.0

Hatay 31.546 42.4 45.788 61.5 + 14.242 + 19.1

İsparta 21.456 66.5 18.765 58.1 - 2.691 - 3.8

İçel 33.222 46.5 73.699 103.1 + 40.477 + 56.6

İstanbul 268.484 95.0 559.326 143.2 + 290.842 + 74.5

İzm ir 83.898 50.1 204.274 122.0 + 120.376 + 71.9

Kars 89.983 127.0 19.235 27.2 - 70.748 100.0

Kastamonu 34.081 77.8 23.431 53.5 - 10.650 . 24.3

Kayseri 37.197 55.0 47.971 70.9 + 10.774 + 15.9

K ırklareli 21.620 80.6 18.516 69.0 - 3.104 . 11.5

K ırşehir 20.938 89.9 12.618 54.2 - 8.320 . 35.7

Kocaeli 33.157 69.4 87.039 182.2 + 53.882 + 112.8

Konya 62.613 44.0 52.637 37.0 - 9.976 . 7.0

Kütahya 22.260 47.3 22.751 48.4 + 491 + 1.0

Malatya 48.291 84.0 25.188 43.8 - 23.103 . 40.2

Manisa 39.449 45.2 48.569 55,7 9.120 + 10.5

K . Maraş 30.132 47.0 21.965 34.2 . - 8.167 . 12.7

Mardin 41.713 80.3 12.884 24.8 28.829 . 55.4

Muğla 15.181 37.9 16.883 42.1 + 1.702 + 4.2

Muş 25.289 94.6 8.389 31.4 . - 16.900 . 63.2

Nevşehir 15.960 64.0 12.560 50.4 - 3.400 . 13.6

Niğde 26.679 57.6 19.558 42.2 - 7.121 . 15.3

O rdu 39.758 59.9 19.188 28.9 20.570 . 30.9

Rize 31.456 93.5 23.071 68.6 - 8.385 . 24.9

Sakarya 28.041 56.6 32.431 65.4 + 4.390 + 8.8

Samsun 46.019 50.8 35.025 38.1 ^- 10.994 . 12.1

Siirt 28.258 74.1 17.392 4j>.l - 10.866 . 28.5

Sinop 20.314 75.9 12.497 46.7 - 7.817 ^. 29.2

Sivas 74.792 100.8 24.542 33.1 ^- 50.250 ^. 67.9

Tekirdağ 23.581 73.7 28.511 89.1 + 4.930 + 15.4

Tokat 34.990 58.4 18.254 30.5 ^- 16.736 . 27.9

Trabzon 49.810 69.3 32.922 45.8 16.888 . 23.4

Tunceli 19.962 121.3 6.756 41.0 ^- 13.206 . 80.2

Ş. Urfa 51.439 86.1 16.309 27.3 ^- 35.130 . 58.8

Uşak 12.543 54.6 11.441 49.8 ^- 1.102 . 4.7

Van 20.751 53.7 13.165 34.1 ^- 7.586 . 19.6

Yozgat 40.268 80.5 18.436 36.8 21.832 . 43.6

Zonguldak 36.572 43.7 45.397 54.3 + 8.825 + 10.5

Bilinmeyen 11.618 2.129 _ - 9.489 _{_}

Toplam 2.713.378 - 2.713.378 - — -

T a blo: 1- İllerin dış, iç ve net göç m ik tarları ile göç oran ları.

T Ü R K İY E ’ DE NÜFUS H A R E K E T L E R İ 139

O t -On

ı 10vo

ON

*

*

93

u0 :0Oo

° o

1 e

LOLO

rH ı_H CO co o COCM CM

+ + +

T ?

iO ^{Tİ CM}cm’ Tp CM CM r— 1

+

vO «> •

On t? h

+ + + + + +

ı H CO o

ıO CO CM* 0 0 r— H

I + + 1

fi

o ou

2? w Ov :0 3 ^ s*

2 ¿ i

CO c m

lO ON CMvO Tİ H vO t- O 'O LO + + + +

LOCM

■*İ,-hOnOOvO ^ İlolo 0 \ O N i / 5 i n ı / j ı n O O

r H r— H r H r H r H r-H r H

rf + + + + + + +

©0 CM

00 T?

+ + + +

On O^CO

O*

:0 O

4>

CM COCO COlO

CM\Q f'-

h OD CO ON

o o co

ON ÇS| LO CM H

CO voCMTİ COT? O oT? r- r-H co co CM CM CO^{T İ r H} Tİr-H o

r-H OnT i O^

oON

CO CM LO O t—

ON

T İ

oCO

^H

LOo

+ + 4- + + + + + + + + + + + +

:fi

£ c u

rs

6 :©b£

O -Q t - m

co

c o

CO CM CM co ON CO CM Ti co OnCM CO co VO CO vO co CO CO CM

lO

CO

CMCM

2 ^

2 ^ on

OnlO h CO r-H ^ O co CO CM

VO OnCMr H 00 o CO co CO r- T? S CM VO co OnLOtİ LO O co CM LO COco

as

LO

Oco coLO o

:fi

£ —

fi -OO*' 4) b £

0*> ^

o

ONCO o

c o

vOT i ON ON co CM r- ON On o co CM COvO CO o^ ^tİ LO CO ON LOLOO

CMON co

r H COr H LO O ON CO co

^ H co r- O t— r H vO ON. CO co LO LO COr- ON CM^{T İ} LO LO CO T P co vq

T İ LO COCO CO0 0 LO CM* VO ^{T İ} CM LOCM^{T ? T ? T P} co CMT i T i CO t - CM

LOco

c oLO

r -

S 5 C

< tf

^ S :S ^{. d}

4iCÖ

O 3 -Q

fi

cö S

«3 s

•M CM CO

cö

c

as

Ih

J* 2

. 2 >b£

* « " t - "f 2 cö cc .

2

5 .5

t - C O O N O r ^ C M C O T f

CÖ

i-cö r *cö C/D

CÖ - f i

cö

¿ 4 <

hJ {İH O H

140 A L A E T T İN TANDOĞAN

İstanbul'a İstanbul’a Gelen Nüfusun % 0 Oranına Göre Gruplandırmaya G öç Veren ille r Gelen Nüfus % 0 Oranı Gruplandırma Giren 11 Sayısı

1 - Ankara 40.469 72

2 - Sivas 35.023 63 50-74 3

3 - Kars 28.678 51

4 - Kastamonu 20.846 37

5 - Giresun 20.005 36

6 - Malatya 19.011 34

7 - E rzurum 17.513 31 25-49 9

8 - Ordu 17.351 31

9 - E rzincan 16.507 29

10 - Trabzon 16.345 29

11 - Tokat 15.401 28

12 - Samsun 15.050 27

13 - Rize 13.321 24

14 - Gümüşhane 12.834 23

15 - Sinop 12.350 22

16 - İzm ir 11.023 20

17 - K ocaeli 10.663 19

18 - Zonguldak 9.789 18

19 - Konya 9.387 17

20 - Sakarya 9.247 16

21 - Adana 9.121 16

22 - Bursa 9.116 16

10-24 22

23 - Tekirdağ 8.388 15

24 - Elazığ 8.017 14

25 - Kayseri 7.687 14

26 - K ırklareli 7.509 14

27 - Edirne 7.355 13

28 - D iyarbakır 7.193 13

29 - Balıkesir 7.112 13

30 - Çankırı 7.071 13

31 - Gaziantep 6.460 12 •

32 - Amasya 5.961 11

33 - Ç orum 5.860 10

34 - Çanakkale 5.656 10

Diğer İller 106.006 190 0-9 32

T O P L A M 559.326 1000 — 66

Tablo: 3-1975-1980 Döneminde illerin İstanbul'a verdikleri göç miktarına göre sıralanışı

T Ü R K İY E ’ DE NÜFUS H A R E K E T LE R İ 141

İLLER İlden toplam göç eden nüfus

İstanbul'a göç eden nüfus

İstanbul'a göç eden nüfusun % 0 Oranı

% 0 oranına göre gruplandırma

Kastamonu 34.081 20.846 611.6

Sinop 30.314 12.350 607.9 + 500

Giresun 35.257 20.005 567.4

Erzincan 33.649 16.507 490.6

Sivas 74.792 35.023 468.0

Tokat 34.990 15.401 440.1

Ordu 39.758 17.351 436.4

Rize 31.456 13.321 423.4

Gümüşhane 31.263 12.834 411.0

Malatya 48.291 19.011 393.7

Tekirdağ 23.581 8.388 355.7

Kırklareli 21.620 7.509 347.3

Sakarya 28.041 9.247 329.7

Trabzon 49.810 16.345 328.1 250-500

Samsun 46.019 15.050 327.0

Kocaeli 33.157 10.663 321.5

Kars 89.983 28.678 319.0

Edirne 24.063 7.355 305.6

Bingöl 16.833 4.645 275.9

Zonguldak 36.572 9.789 267.6

Bursa 36.932 9.116 256.8

Çankırı 27.758 7.071 254.7

Çanakkale 22.509 5.656 251.2

Amasya 24.436 5.961 243.9

Nevşehir 15.960 3.667 229.7

Tunceli 19.962 4.578 229.0

Erzurum 76.722 17.518 226.8

Kayseri 37.197 7.687 206.6

Bolu 27.365 5.565 203.3

Elazığ 39.482 8.017 203.1

Ankara 203.949 40.469 198.4

G. Antep 34.071 6.460 189.6

Siirt 28.258 5.202 184.0

Artvin 23.160 4.069 175.6

Niğde 26.679 4.501 168.7

Eskişehir 35.387 5.563 157.2

Antalya 22.135 3.351 151.3

Bilecik 14.284 2.235 156.4 100-250

Çorum 39.061 5.860 150.0

Konya 62.613 9.387 149.9

Diyarbakır 48.403 7.193 148.6

Adıyaman 22.357 3.229 144.4

Balıkesir 51.647 7.112 137.7

Ağrı 34.784 4.630 133.0

Mardin 41.713 5.514 132.2

İsparta 21.456 2.835 132.1

İzmir 83.898 11.023 131.3

Van 20.751 2.666 128.4

Adana 73.328 9.121 124.3

Muş 25.289 2.918 115.4

Hatay 31.546 3.512 111.3

Yozgat 40.268 4.377 108.7

Ş. Urfa 51.439 5.581 108.5

Bitlis 28.299 3.055 108.0

İçel 33.222 3.401 102.3

Uşak 12.543 1.275 101.6

K. Maraş 50.132 3.031 100.5

Kütahya 22.260 1.828 82.1

Afyon 33.915 2.744 80.9

Kırşehir 20.938 1.494 71.4

Muğla 15.181 1.040 68.5

Denizli 29.445 1.914 65.0 <100

Manisa 39.449 2.535 64.2

Hakkari 6.628 387 58.4

Aydın 28.986 1.649 56.9

Burdur 13.949 772 55.3

Bilinmeyen 11.618 2.244 4.0

TOPLAM 2.713.378 559.326 1000.0

Tablo: 4-1975-1980 Dönem inde her ilden göç eden toplam nüfus içerisinde İstanbul’a yerleşen­

lerin % 0 oranlarına göre tasnifi.

^ A ilinden göç ederek İstanbul’a yerleşen nüfus iqqq A ilinden göç eden toplam nüfus