Arkadaş Edinme Becerisini Geliştirme
Çocuğunuza arkadaşlık becerileri kazanmasında yardımcı olun.
Çocukluk arkadaşları ona ait olma duygusunu sunabileceği gibi, uzlaşmayı, patronluk taslamamayı, ikna etmeyi ve kendisini güvende hissetmesini de öğretir. Unutmayın ki; çocuklarımıza arkadaş ilişkilerini geliştirmelerinde yardımcı olurken önemli olan, bu ilişkilerin niceliği değil niteliğidir. Ayrıca; bazı çocukların diğerlerine göre daha dışa dönük olduğunu da kabullenmek gerekir. Bu gerçeği kabul etmek, beklentilerimizin erken yaşlarda çok fazla olmasını da engeller.
Çocukların ilişki kurmayla ilgili olarak; sırasını bekleme, paylaşma, selamlama, başkalarına yardım etme, yönlendirmeleri izleme, nazik kelimeler kullanma, başkalarını anlayabilme gibi bazı becerileri öğrenmeleri gerekir. Bazı çocuklar bu becerileri yakınlarını izleyerek ve/ya ebeveyn ve öğretmenlerinin hatırlatmalarıyla kolaylıkla öğrenirken, diğerleri daha fazla eğitim ve alıştırmaya ihtiyaç duyarlar.
Duygusal ve sosyal beceriler; örneklerin model alınması, uygun davranış başarıyla uygulandığında nasıl göründüğünün anlatılması, davranışın başarıyla uygulanmasının ardından olumlu pekiştirmelerin duyulması, uygun olan sosyal davranış sergilenmediği zaman yeniden yönlendirme yapılması ve/ya sonuçlar yoluyla öğrenilir.
Sosyal beceriler birbirinin üstüne inşa edilen bloklar gibidir. Çocuklar, ilk seviyeyi öğrenmeden diğerine geçemezler. Örneğin; çocuklar diğer insanların belli başlı duygularını tanımlayamadan, bu kişilerin sözel olmayan sosyal ipuçlarını da okuyamazlar. Ya da çocuklar kendi duygularını anlamakta ve ifade etmekte güçlük çekerken, diğerleri için empati de geliştiremezler. Sosyal becerilerin gelişimi benlik kavramının oluşması ve ardından diğer çocukların yanında oynanan oyunlarla başlar. Zamanla çocuklar diğer çocuklarla oynamayı, onlarla paylaşmayı, ihtiyaçlarını ve isteklerini sözel ifadelerle belirtmeyi, çatışmaları uygun yollarla çözmeyi, en sonunda da empati ve sempati geliştirmeyi öğrenirler.
Ebeveynler, erken çocukluk döneminde
çocuklarının sosyal becerilerini nasıl geliştirebilirler?
• Çocuklara akranlarıyla oynamaları için imkanlar sağlayın. Çocukların arkadaşlarıyla olan etkileşimleri sonucunda elde edinilen deneyimin yeri doldurulamaz. Özellikle uzun süreli olan arkadaş ilişkileri onlara büyük fayda sağlar. Çocuğunuz arkadaş edinmekte zorluk yaşıyor veya çekimser davranıyor ise çocuğunuz ile anlaşan bir arkadaşını evinize davet edin. İlk başta toplu görüşmeler –birkaç arkadaşın olduğu ortamlar değil-, birebir görüşmeler organize edin. Böylelikle çocuğunuz arkadaşlarını ve arkadaşları da çocuğunuzu daha derinlemesine tanıyabilir. Bu tip görüşmelerde sürenin de büyük önemi vardır. Bütün günlük programlar değil, iki-üç saatlik zaman dilimleri uygun olacaktır. İlk buluşmalarda oyunun tadının damaklarında kalması bir sonraki görüşmelerdeki ilişkinin kalitesini artıracaktır.
• Çocuklarla, onların “arkadaşlarıymış” gibi, sadece eğlenmek için oynayın. Çocuklar diğer arkadaşlarıyla oynarken çok önemli beceriler edinirler, fakat kendi ebeveynleriyle birlikte oynadıkları oyunlar yoluyla da öğrenebilirler. Kendi ebeveynleriyle sürekli oyun oynayan çocuklar hem daha ilerlemiş sosyal becerilere sahip olurlar, hem de arkadaşlarıyla daha iyi geçinebilirler. Bu durum özellikle aileler çocuklarıyla etkili, olumlu ve “arkadaşlarıymışçasına” oynadıkları zaman olur. Araştırmalar, sosyal yönden yetenekli çocukların ailelerinin sürekli gülümsediklerini ve oyun oynadıkları sırada çocuklarını eleştirmediklerini, çocukların fikirlerine açık olduklarını ve yönlendirici olmadıklarını göstermektedir.
Ebeveynleriyle oyun etkileşimi sırasında eşit olmayı deneyimleyen çocuklar önemli sosyal beceriler kazanırlar. Çocuğunuz ile oyun oynarken sürekli kazanan veya sürekli kaybeden rolünde olmamaya özen gösterin. Bir diğer önemli husus ise, yeter ki çocuğunuz mutlu olsun diye oyun sırasında onun her dediğini yapmayın. Ebeveynleri veya bakıcıları ile bu şekilde oyun oynayan çocukların esas sahaya çıktığında, yani akranları ile oyun oynamaya başladığında benzer davranış özelliklerini gösterip, evde oynanan oyunlarda olduğu gibi dediği yapılmadığında mutsuz olup arkadaşsız kalmaya başlamaları yüksek olasılık içerir.
• Çocuklarla sosyal ilişkiler ve değerler hakkında konuşun. Çocuklarla günlük konuşmalarınızda, okulda her gün yaşananlar, özellikle de arkadaşları ile aralarında geçmiş olan olaylar hakkında konuşun. Genelde bu paylaşımlar okul ile ev arasındaki yolda, yemek masasında veya gece uyumadan önce yapılır. Ebeveynler bu konuşmaları nasıl ele almalıdırlar veya çocuklarıyla nasıl konuşmaları gerekir? En önemli noktalardan biri bu konuşmaların ders verme niteliğinde değil; hem çocuğun hem de ebeveynin zevk alacağı karşılıklı konuşma şeklinde olmasıdır. Dinlemeye özen gösterilmelidir. Bu tür konuşmalar iki amaca hizmet ederler: hem çocuğa onunla ilgilendiğinizi göstermiş olursunuz hem de bilgi alışverişinde bulunup, problem çözmesine yardımcı olursunuz.
• Çocuğunuzun iyi bir ilk izlenim vermesine yardımcı olun. İlişkinin oluşmasından önce, birinin bunu başlatması gerekir. Çocukların başkalarını “merhaba” diyerek, el sallayarak veya gülümseyerek selamlamayı öğrenmeleri, onların hayatları boyunca farklı birçok ortamda kullanabilecekleri becerilerdendir.
• Çocuğunuza belli başlı sosyal becerileri öğretin. Oyun alanında çocuklarınıza, önceden birlikte oynayan çocukları saptayıp, devam eden oyuna katılabilmek için girişimde bulunmayı öğreterek onu bu konuda cesaretlendirebilirsiniz. Belli başlı sosyal becerilerin ilk başta evde kazandırılması önemlidir.
Çocuğunuzla basit bir kart oyunu oynarken ona sırasını beklemesi gerektiğini veya değiş tokuş yapmayı öğretebilirsiniz. (“Ben sana bu kitabı verirsem sen de bana oyuncağını verir misin?”)
• Oyun zamanları belirleyin ve çocuklarınıza sosyal olarak oynayabilmeleri için imkan yaratın. Okul sonrasında veya hafta sonları çocukları oynayabilmeleri için davet edin. Bunun olumlu bir deneyim olabilmesi için hazırlıklarınızı önceden yapın. Çocukların tek başlarına oynayabilecekleri (boya kalemleri, bisiklet, kitap gibi) oyuncaklar yerine onları bir araya getiren oyunlar (kutu oyunları veya toplar) seçin. Çok farklı bir etkinlik de hazırlayabilirsiniz (yemek yapmak gibi: birlikte kurabiye yapabilirsiniz) veya paylaşımları destekleyen bir resim projesi de olabilir. Genelde düzenlenen bu oyun zamanları daha önce belirtildiği gibi çocukların yakında bir daha biraraya gelmek isteyebilecekleri kadar kısa - bir veya iki saat sürer.
• Sosyal sorunlar için problem çözmeye yönelik bir yaklaşım uygulayın. Genelde çocukların arkadaşlarıyla yaşadıkları problemlerin çözümü kolay değildir. Bu nedenle çocuklar; ilişkiler hakkında düşünmeyi ve davranışlarının kendileri ve başkaları için sonuçlarını değerlendirmeyi öğrenmelidirler.
Başkalarının duygularını ve ihtiyaçlarını düşünmeye cesaretlendirilen çocuklar arkadaşlarıyla daha olumlu ve sosyal ilişkiler kurarlar. Ayrıca ebeveynleriyle duygular hakkında sık konuşan çocuklar arkadaşları tarafından daha fazla sevilirler.
• Uygun ve olumlu sosyal stratejileri destekleyin. Çeşitli seçenekler hakkında konuşun ama arkadaşlığa giden yolu açık tutacak sıcak ve olumlu stratejileri destekleyin. Çocuklar problemleri uzlaşma ve anlaşma yoluyla çözmeye çalışan çocuklara, şikayet eden, agresif davranan veya sözel baskı (“Seninle bir daha oynamayacağım” veya “Artık seninle arkadaş olmayacağım gibi) uygulayan çocuklara nazaran daha olumlu tepkiler verirler.
• Sosyal başarısızlıklara yönelik olumlu, esnek bir tavır takının. Arkadaşlar tarafından dışlanmak her çocuğun yaşadığı bir gerçektir. Çocuklar reddedilmeye, kızgınlıktan kabul etmeye kadar
değişen tepkiler verebilirler. Sosyal açıdan becerikli çocuklar ise reddedilmiş olmayı, geçici veya kendi davranışlarının değişmesiyle düzeltilebilir bir durum olarak açıklar (“Beni duyabilmeleri için daha yüksek sesle konuşmalıyım” veya “Bir dahaki sefere daha arkadaşça davranmalıyım”). Bu gibi olumlu ve yapıcı ifadeler çocukların başkalarına ve kendilerine daha iyimser bakış açısıyla bakmalarını sağlar. Sosyal yenilgilere karşı iyimser ve kendilerini çabuk toparlayan bir tutum ve olumlu davranışlar sergileme ve biraz çabayla sosyal durumların geliştirilebilirliği inancını yansıtırlar.
• Gerekli oldukça müdahale edin ama çocukların, problemlerini kendilerinin çözmesine mümkün olduğunca izin verin. Sosyal beceriler en iyi, gerçek sosyal ortamlarda öğrenilir ve uygulanır. Bu ortamlara müdahale eden ebeveynler, çocukların sosyal gelişimini engellemiş olurlar.
• Çocuğunuza anlaşmazlıkları kabul etmesini 4 sihirli kelimeyle öğretin “Ne demek istediğini anladım”. Bu cümle uzlaşmayı getirir ve çocuğunuzun kendisini başkasının yerine koyarak, herkese yarar çözümler bulmasını sağlar.
• Çocuğunuza, başkalarının iyi hissetmesine nasıl yardımcı olabileceğini gösterin. Bu arkadaşlıktır. Kendi örneğinizle çocuğunuza şunları öğretin:
(1) Başkalarının yaptıklarına dikkatli dinleme ve gülümseme yoluyla ilgi gösterme, (2) Onaylama ”Fen projeni beğendim! Tebrikler”,
(3) Fikir, ilgi ve yardım sunma,
(4) En sevdiği şeyleri ve zamanı paylaşma.
• Çocuğunuza, takma isimle çağrılmış olmanın, hayal kırıklığı yaşamış olmanın ve başka bir arkadaş tarafından incinmenin ona neler hissettirebileceğini anlaması konusunda yardımcı olun.
• Olumsuz ifade döngüsünden kaçınması konusunda çocuğunuza yardımcı olun “Canımı acıttın – Canını acıttım - Canımı acıttın”. Olumsuz ifadelerin ilişkilere nasıl zarar verdiğine dair çevrenizden ve ailenizden güncel örnekler verin.
• Küçük çocuklar, sosyal becerilerini öğretmenleriyle, arkadaşlarıyla, ebeveynleriyle, kardeşleriyle ve çevresindekilerle etkileşime girdikleri ölçüde geliştirirler.
Kutu oyunları oynayın: Çocukların olumlu sosyal beceriler kazanmalarının bir yolu da masaüstü oyunları oynamaktır. Bu oyunlar bir ebeveyn, arkadaş ya da kardeşle oynanır. Masaüstü oyunları rahat bir ortamda tatlı bir rekabet imkanı sunar. Bununla birlikte gelen sosyal becerilerden bazıları ise dürüst
oynamak, kazanmayı öğrenmek, yenilgiyle baş edebilmek, sırasını beklemek, kimin ilk başlayacağına karar vermektir. Bu tür oyunlar ayrıca çocukların yönerge takip etmeyi öğrenmelerini sağlar.
Televizyonda gördükleriniz hakkında konuşun. Sosyal becerileri geliştirmenin diğer bir yolu da televizyondaki karakterlerin yaptıkları hakkında konuşmaktır. Çocuğunuzla televizyon seyrederken, olan olaylar hakkında konuşun. Karakterler durumu nasıl ele alıyor? Diğerleri nasıl hissediyor? Sonuçta ne oluyor? Durumu düzeltmek için neler farklı yapılabilirdi? Televizyondaki kişilerin yaptıklarını tartışmak belli bir davranış hakkında ne düşündüğünüzü, ilgiyi çocuğun davranışına odaklamadan çocuğa öğretir.
Birlikte kitap okurken, televizyon seyrederken veya çevreyi dolaşırken, insanların neden belirli şekilde davrandıklarını ve hissettiklerini açıklayın. Bunu yaparken çevredeki insanları birer birey olarak kabul etmeye odaklanın.
• Çocuğunuzu çok sık “sahnenin merkezine” yerleştirmeyin. Bu çocuğunuzun diğer çocukları seyirci olarak görmesine ve çok fazla ilgi beklemesine neden olur.
Çocuğunuzla konuşurken onun duygularına saygılı olduğunuzu açıkça gösterin ve “alıp verme” ilkesini öğretin (gösterin) ki, o da başkalarına karşı çok nazik olsun.
• Kendi geçmişinizi çocuğunuzun bugünkü deneyimlerinden ayırmaya çalışın. Elinizdeki araç budur: Kendi kendinize “Böyle bir şey hiç benim başıma geldi mi?” “Ben kendi deneyimime mi yoksa çocuğumunkine mi tepki veriyorum?” diye sorun.
Sena Dayıgil, Psikolog
Kaynaklar:
http://www.humsci.auburn.edu/parent/socialskills.html
http://www.public.asu.edu/~rafabes/fas301/readings/socialskills.html http://www.meddybemps.com/7.027.html
http://www.olderchildadoption.com/parenting/developingsocialskills.htm http://www.teachersandfamilies.com/open/parent/socialskills5.cfm http://www.winnetkaalliance.org/PAST_ARTICLES/friendmakingskills.htm http://www.girlpowernow.com/qualityfriendships.html
http://www.eccles.canby.k12.or.us/staff/switzerc/friendshipskills.html
http://www.pbs.org/parents/issuesadvice/inclusivecommunities/friendships2.html Benim okul yılları tecrübelerimden örnekler…
