İŞ GÜVENLİĞİNDE SOL EL KULLANIMI
Gül KAHRAMAN, Mustafa Kemal KÜLEKCİ, Uğur EŞME Tarsus Üniversitesi, İş Sağlığı ve Güvenliği Ana Bilim Dalı, Tarsus/Mersin
gulkahraman01@gmail.com
Özet
Çalışma hayatı işveren ve çalışan açısından maksimum verim alınması gereken bir ortamdır.
İşveren açısından bu durum işgücü kaybının yaşanmaması ve üretkenliğin azalmaması ile mümkündür. Çalışan açısından ise sağlıklı çalışma koşulları ve güvenli çalışma ortamı oluşturulması, işin ergonomik olması ile sağlanmaktadır. Ergonomi işin insana uydurulması ve çalışana her türlü sağlıklı, konforlu ortamın oluşturulmasıdır. Bu ortamın sağlanması için her faktör göz önüne alınmalı ve iş tüm yönleriyle çalışana uygun hale getirilmelidir. Bu çalışmada, solak olan çalışanların çalışma hayatlarında karşılaştığı zorluklar araştırılmış, iş aletlerinin ve çalışma koşullarının genelde sağ elini kullanan insanlar göz önüne alınarak oluşturulduğunda sol el kullananlar için bu şartların olumlu olumsuz etkileri üzerinde tartışılmıştır. Gerek çalışma sahasında gerekse çalışma sahasının paralelinde giden ofis çalışmalarında ortamın sağ el kullanımına uygun olarak uyarlanması sol el kullanan insanlarda iş kazası riskini artırmakta ve bu durumun tekrarlanması durumu hem fiziksel hem de psikolojik olarak çalışan üzerinde ciddi olumsuz etkilere neden olmaktadır.
Çalışmanın amacı güvenli iş ortamlarının tüm çalışanlar düşünülerek oluşturulmasını sağlamak, çift el kullanımına engel olan faktörleri belirlemek ve bu faktörlerle başa çıkma yöntemlerini araştırmaktır.
Anahtar kelimeler: İş Sağlığı ve Güvenliğinde Sol El Kullanımı, Solaklar İçin İş Güvenliği
Abstract
1 1. Giriş
İş güvenliği; işveren tarafından çalışana verilen işin hem çalışan açısından hem de işin yürütülmesi açısından güvenli bir şekilde sonuçlandırılması için alınan güvenlik tedbirleridir. Başka bir ifade ile çalışanların iş kazalarına uğramalarını önlemek amacı ile güvenli çalışma ortamını oluşturmak için alınması ve uygulanması gereken tedbirler dizisine
“İş Güvenliği” denir [1]. Ergonomi ise insanın fiziksel ve psikolojik özelliklerini inceleyerek insanın makine ve çevre ile olan uyumunu doğal ve teknik olarak araştıran ve geliştiren çalışmalar topluluğudur [2]. Kısaca ergonomi işin insana uygun hale getirilerek çalışana daha sağlıklı ve güvenli bir çalışma ortamı hazırlanmasıdır. Bu ortam oluşturulurken risk ve tehlike arz edecek her türlü durum düşünülmeli, iş kazasına sebep olabilecek her türlü etken ortadan kaldırılmalıdır. Planlanacak ve uygulanacak tüm yöntemler “Sıfır İş Kazası” bilinci oluşturularak yapılmalıdır.
Genel olarak bakıldığında Türkiye’de son birkaç yılda iş güvenliği önem arz etmektedir. İş kazalarını ortadan kaldırmak için tüm yöntemlerin uygulanmasına önem verilmektedir. İş ortamları çalışanın güven ve konfor duyacağı şekilde oluşturulmakta, tüm iş ekipmanlarının çalışanların rahat kullanımına uygun hale getirilmesine önem verilmektedir. Böyle bir ortamda iş kazalarının tamamen ortadan kalkması beklenmektedir. Nitekim ILO’nun Türkiye’ye ilişkin verilerine bakıldığında 2003-2007 yılları arasında Hindistan’dan sonra ölümlü iş kazasının en çok görüldüğü ülkenin Türkiye olduğu görülmektedir [3]. Bu aslında hem işveren hem sektör hem de ülke açısından ciddi sorunlar içermektedir. İş kazaları konusunda ABD’de çalışmalar yürüten önemli kuruluşlardan olan “National Safety Council” ün verilerine göre iş kazalarının %18’i mekanik etkenlere, %19’u çalışanlara ve %63’ü mekanik ve çalışanların birlikte etkisiyle meydana gelmektedir. Yine aynı ülkede bu alanda çalışma yapan kamu kuruluşlarından biri olan “Department of Labor and Industry of The State of Pennsylvania”
ise; iş kazalarının %3’ünün mekanik faktörlerden, %2’sinin çalışanlara bağlı faktörlerden ve
%95’inin de bunların birlikte etkisinden kaynaklandığını ileri sürmektedir [4]. Özellikle birlikte etkiden kaynaklı kazalar derinlenmesine incelenmeli kişisel tüm unsurlar göz önüne alınmalıdır. Tüm kişisel özellikler iş güvenliği ortamında değerlendirildiğinde sağ ve sol el kullanımı güvenli ortam oluşturulması açısından önemlidir. Yapılan araştırmalara göre dünya nüfusunun % 10’u tam solak, % 89’u tam sağlak, % 1’i ise her iki elini de eşit beceride kullanabilmektedir. Bu araştırma göstermektedir ki çalışma ortamında sağ elini kullanan çalışan olduğu kadar sol elini kullanan çalışan da vardır. Yani çalışma hayatında güvenli ortam oluşturabilmek ve işi insana uygun hale getirebilmek için el kullanımı da göz önüne alınmalı tedbirler buna göre alınmalıdır.
2
Her çalışan için farklı sorunlar ve farklı riskler söz konusudur. Nitekim her iş çalışanın farklı çalışma şekli farklı fizyolojik özellikleri vardır. O yüzden çalışan için aynı zorluktan söz etmek mümkün değildir. Günlük yaşamın getirdiği sorunlar, ekipman kullanımının alışma süreçleri, fiziksel özellikler her çalışan için farklılık göstermektedir. Ancak çalışma alanları ve çalışma şekilleri insan odaklı noktalarda gerek iş gerekse çalışan açısından güvenli olmak tehlike ve risklerin tamamen ortadan kalktığı bir ortam olmalıdır. Özellikle kişinin fiziksel özellikleri göz önünde bulundurulmalı, iş ekipmanları ve çalışma ortamları ona göre dizayn edilmeli ya da kişi en uygun işe yerleştirilmelidir. Bu çalışmada sol el kullanımının iş hayatında çalışana yaşattığı zorluklar üzerinde durulmuş, sol el kullanan çalışanlar için çalışma ortamı ve ekipman kullanımında uygun ortam oluşturulabilmesi için çözüm yolları sunulmuştur.
2. Materyal ve Metod
Sağ ve sol el kullanımı beynin iki yarısında ki farklılıklar ile ilgilidir. Her ne kadar çevresel etkenler de etkili olsa da genetik yapı el kullanımında baskın gelmektedir [5].
Beynin sol ve sağ yarım küreleri çapraz bağlantılarla vücudun temel hareketini sağlamaktadır [6]. El kullanımının gelişmesi okul döneminden itibaren günlük hayatta ve ilerleyen dönemlerde kolaylık ve zorluklar yaşatmaktadır. Farklı el kullanımı okul döneminden itibaren hayatın her aşamasında zorluk yaşanmasına neden olmaktadır. Bu zorluklar iş yaşamında da kendini göstermekte fiziksel ve psikolojik birçok sorunun yaşanmasına sebebiyet vermektedir.
Bu çalışmada, sol el kullanımı baskın olan kişilerin çalışma hayatında karşılaştığı durumlar üzerinde durulmuştur. Sağ ve sol elini kullanan çalışanlarla görüşülmüş aynı çalışma ortamında aynı ekipman kullanımında neler yaşadıkları araştırılmıştır. Özellikle solakların sahada karşılaştırıldı zorluklar üzerinde durulmuş bu durumun kaza ve tehlikeler üzerinde nasıl bir etki yarattığı gözlemlenmeye çalışılmıştır. Bu durumun hayatlarının kalan kısmına nasıl yansıdığı araştırılmaya çalışılmıştır. El kullanımına bağlı kazaların kişisel hata olarak değerlendirilmesinin çalışan üzerinde bıraktığı etkiler öğrenilmeye çalışılmıştır.
Bunun yanında el kullanımının nörolojik sebepleri ile ilgili çalışmalar ve araştırma sonuçlarından yararlanılmıştır.
3. Bulgular
3
Sol el kullanımı ve çalışma hayatında ki etkileri farklı sektörlerden sol el kullanımı ağırlıklı çalışanlarla yüz yüze görüşmeler yapılarak meslek hayatlarında karşılaştıkları zorluklar ile karşılaştıkları tehlike ve kazalar hakkında bilgiler alınmıştır.
Sağ ve sol beyin yarım küreleri eller ve ayaklarda çapraz bağlantılar yapmaktadır [7].Büyük bir çoğunluğun bir iş yaparken bir elini kullanmayı tercih etmesi tercih edilen elin diğer eke göre baskın olmasına yani dominant el olmasına neden olur [7]. El tercihi kişilerde günlük hayatı olduğu kadar çalışma hayatını da etkilemektedir. Gerek günlük hayatta ve gerekse çalışma hayatında ki şartlar sağ el kullanımına uygun olarak sağlanmaktadır. Dünya nüfusunun büyük çoğunluğu sağ elini kullanmaktadır. Türkiye’ de i 1993 yılında yapılan bir araştırmaya göre erkeklerin %90,8’i sağlak, %6,1’i solak, % 3,1’ ü de her iki elini kullanabiliyor. Kadınlarda ise bu oranlar; % 92,3 sağlak, % 4,4’ü solak, %3,3’ü her iki elini de kullanabilmektedir. Bu araştırmaya göre erkeklerde solaklık oranı kadınlara göre daha yüksektir [8]. Çalışma hayatında erkeklerin geniş yer kapladığı düşünülürse el kullanımından kaynaklı olumsuzluklar erkekleri daha fazla etkilemektedir. Teknolojinin gelişmesi ve iş güvenliğine önemin artması birçok konuda çalışanın sağlıklı bir iş ortamında çalışmasının önünü açmaktadır. Kullanılacak iş ekipmanları çalışanın güvenini ön planda tutacak ve kullanımı kolaylaştıracak şekilde tasarlanmaktadır. Her ne kadar güvenlik önlemlerine uygun dizay edilsede el kullanımı söz konusu olduğunda bazı ekipmanlar tehlike arz etmektedir. Nitekim saha ortamı gibi yoğun olarak çalışılan yerler genel olarak zor çalışma ortamı oluşturmaktadır. Zaten zor olan çalışma koşullarına ekipman kullanımında ki zorluklar da eklenince çalışanı fiziksel ve psikolojik tehlikeye düşürmektedir. Ergonomi tanımında yer alan işin insana uygun hale getirilmesi durumu saha koşullarında sağlanmaya çalışılsa da kullanılan ekipmanlar da çoğu zaman sağlanamamaktadır. Sağ el kullanımına uygun olarak tasarlanan ekipmanlar sol el kullanan çalışanlar için rahat hareket edilmesini ve güvenli çalışmayı zorlaştırmaktadır. Bir çok iş ekipmanı her iki el kullanımına uygun olarak tasarlansa da fabrikalardan satış alanlarına çıkışları ve satış alanlarında sağ el kullanımı göz önüne alınarak montajlanarak vitrin edilmesi solakların bu durumu kabullenmesine neden olmaktadır. İşverenlerin yön değişimi olan ekipmanlar için sürekli değişimi zaman kaybı görmesi ve çoğunluğa göre kullanım sağlanması solakları sağ el kullanımına mecbur bırakmakta bu da kazalara sebep olmaktadır.
Çünkü solak bir insanın dominant elini egale etmeye çalışmak ve baskın olmayan elle iş yapmasını beklemek kaza yapmasının önünü açmaktadır. Sorunların rahat bir şekilde dile getirilememesi çalışanların tehlikeleri kabullenmesi beklenmektedir. Ancak el kullanımına bağlı kazalar hiçbir zaman araştırılmamış genellikle kişisel hatalar olarak adlandırılıp SGK
4
bildirimleri bu şekilde yapılmıştır. Ankete katılan katılımcıların %50’si sağlak, % 50’si ise solaktır. Solak olan çalışanların yaşadığı en büyük sıkıntı sağ el kullanımına mecbur bırakılmalarıdır. İş ekipmanlarının herkes tarafından her an kullanılacağı varsayılarak çoğunluğun kullanımına uygun şekilde bırakılması ve sürekli ekipman kullanımın yönünün zaman kaybı olarak görülmesi solaklar için mobbing olarak adlandırılabilmekte ve solaklar üzerinde ciddi bir psikolojik baskı oluşturabilmektedir. Sağ el kullananlar için sola uygun bir iş aleti kullanmak imkansıza yakın bir durumdur. Çünkü baskın elle iş yapmak hem iş verimini artırmakta hem de güvenli çalışma ortamı sağlanmaktadır. Aynı durumun solaklar içinde göz önünde bulundurulması gerekmekte ve bu özel duruma uygun çalışmalara önem verilmedir. Çalışma hayatında sürekli koşullandırılmak çalışanı sosyal hayatında da etkilemektedir. Çalışma boyunca yetkililer ile yapılan yüz yüze görüşmeler de çalışanlarda el kullanımının hiç araştırılmadığı ve sorgulanmadığı ortaya çıkmıştır. Böyle bir durum hiç gündem konusu olmamış ve alınan aksiyonlarda göz önünde bulundurulmamıştır. İşe alışlarda çalışanların el kullanımı söz konusu olmadığı gibi risk değerlendirmelerinde de bu duruma değinilmemiştir.
İş ekipmanları çalışanın kullanımına ve güvenliğine uygun olarak üretilmelidir. Uygun ekipmanları sağlamak işverenin sorumluluğudur. Ancak işverenler genelde maliyeti ve üretimi ön planda tutmakta güvenliği hiçe saymaktadır. Hem üreticilerin hem de tüketicilerin atladı bir çok önemli detay insan hayatına mal olabilmektedir. Çalışma sahasında kullanılan ekipmanlar ve çalışana uygunluğu yeterince denetlenmemektedir. Torna tezgahları, makaslar, sütunlu matkap tezgahları,kutu açacakları,dairesel testereler,vitesler,bazı silahlar, birçok elektrikli alet, matkap tezgahları, as kaynak kabzesi, şerit metre sarma makinası vb.bir çok alet sağ el kullanımına uygun olarak tasarlanmıştır. Bu aletler üzerine yerleştirilen güvenlik ekipmanları sağ el kullanımına göre dizayn edildiği için solaklarda başlı başına kullanımı tehlikelidir. Belirli silah türlerinde sıcak kabuk mahfazaları dışarı doğru çıktığı için solaklarda kullanımı tehlikelidir. Dairesel testere kullanımında da güvenlik muhafazası sağ el kullanımına göre dizayn edildiğinden solak kullanımında talaşın direk yüze gelmesine sebep olmaktadır. İş arabalarının kullanımında da sağ ve sol el kullanımı arasında ciddi bir sorun yaşanmaktadır. Araçların viteslerinin ve pedallarının dizaynı sağ taraflı koordinasyon için tasarlandığından solaklarda iş kazasına neden olmaktadır. Trafiğin sağdan aktığı ülkelerde trafik deseninin sağ ağırlıklı oluşu solaklarda baskın el kullanımını geri plana itmeye zorlamaktadır. Trafiğin sağdan aktığı ülkelerde yaşamak solakların sürekli stres yaşamasına ve kaza yapmasına yol açmaktadır. İş arabaları ile geçirilen kazaların iş kazası olduğunu düşünürsek bu durumun hafife alınmaması gerektiği sonucuna da ulaşmış oluruz.
5
Yapılan araştırmadan iş kazalarında el kullanımının etkisinin önemli olduğu ve sağlıklı çalışma ortamında göz ardı edilmemesi gerektiği görülmüştür. Bu sonuçtan yola çıkılarak görüşülen işverenlerin ve yetkililerin el kullanımına değinmeleri ve tedbirleri bu yönde almaları gerektiği gözlemlenmektedir. Kişisel koruyucu donanımlar (KKD) kişiyi iş yerlerinde oluşabilecek risklere karşı koruyan ve bu korumayı sağlarken de başka bir risk oluşturmayacak tüm araç, gereç ve cihazlara denir [9]. Aslında riskleri önlemek açısından kullanılacak en son yöntemdir ancak maliyetleri düşük olduğundan dolayı genel olarak işverenlerin ilk tercih ettikleri yoldur. Fakat kişisel koruyucular çalışanlar tarafından kullanılırken başka bir tehlike oluşturmamalıdır. Bu nedenle koruyucu muhafazalar her iki el kullanımına uygun olmalı çalışana risk oluşturmamalıdır. Devletin ve işverenin solakların güvenliğini sağlamak için çalışmalar yapması ve bu konuyu gündeme getirmesi gerekmektedir. El kullanımından kaynaklanacak her türlü kaza uzuv kaybına hatta ölüme sebep olabilir. Bu durum gerek işveren gerek işyeri gerekse çalışan açısından ciddi bir kayıptır. İşyerlerinde iş güvenliği kültürünün belirli noktalarla sabitlenmemesi ve her konu da tam olarak artırılması için denetimlerin ciddi olarak sıkçayapılması gerektiği düşünülmektedir.
Yönetimsel sorun, çalışanların mutsuz bir çalışma hayatı geçirmesine neden olmaktadır. Yöneticiler çalışanların her türlü özel durumunu belirlemeli ve bu durumların kaza sebebi olmaması için gerekli çalışmaları yapmalıdır. Uzmanlar üzerinde yapılan araştırmalarda yönetimsel sorunun öncelikli olduğu vurgulanmaktadır. Yönetimin, iş güvenliği konuları ile yeterince ilgilenmemesi, kaza oranlarında artışı beraberinde getirmektedir. Kazaların kök neden analizinin iyi yapılmaması el kullanımı gibi bir çok durumun gündeme gelmemesine yol açmaktadır. İş güvenliği bir bütün olarak ele alınmalı ve her türlü detaya yer verilmelidir. İş güvenliğinin Türkiye’de tam olarak uygulanamaması çalışanların kullandıkları iş aletlerinde sol el kullanımına uygunluğunu tercih etme durumunu ortadan kaldırmak ve çalışana tercih hakkı sunulmamasını sağlamaktadır. Sol el kullanımına uygun olmayan ürünler, kullanıcıların karşılaştıkları sorunlar göz önüne alınarak yeniden şekillendirilmelidir. Günümüzde özel olarak üretilen sol el kullanımına uygun ürünler piyasada bulunmaktadır. Ancak bu ürünlere her an her yerde ulaşılamaması ürünlerin maliyetini artırmakta ve işveren tarafından tercih edilmemektedir. Bu ürünlerin bulunduğu mağazaların azlığı ve markaların özel üretim ürünleri olarak kullanıcıya sunulması yeterli reklam ve tanıtımlarının olmaması yerinde kullanım açısından eksik kalmaktadır. Zaten zor olan çalışma hayatı yerinde ve doğru tedbirin alınmamasıyla daha da
6
zorlaştırmaktadır. İşverenin ve yetkililerin dikkatle ve titizlikle alacağı her türlü tedbir iş kazalarının olmasına engel olacaktır.
4. Sonuç ve Tartışma
Bu çalışmada solak olan çalışanların karşılaştığı zorluklar araştırılmıştır. Araştırmaya katılan çalışanlarda sağ el kullanımına göre dizayn edilen tüm ekipmanların solaklar için olumsuz durum oluşturduğu ve çalışma hayatında ki verimlerini azalttığı bulgusuna rastlanmıştır. Bu durum sürekli çalışanda tedirginlik yaratmakta ve kaza yaşanacak korkusu yaratmaktadır. Devletin ve işverenin el kullanımı üzerinde durması ve getedbir alınırken bu durumun da değerlendirmeye alınması gerekmektedir. Özellikle ekipmanların üretimi ve pazarlarda satışa çıkarılması tamamen bağımsız eller için olmalı ve çalışanın el kullanımına uygun olarak kullanıma hazır hale getirmesinin önü açılmalıdır. İşe girişlerde çalışanın el kullanım yönü öğrenilmeli işyeri hekimleri bu ayrıntıyı işe girişte mutlaka belirtmelidir.
Solaklığın ve sağlaklığın kişisel tercih olmadığı büyük oranda beyin ve genetiksel yapıyla alakalı olduğu bilinci işverende oluşturulmalı çalışanın bu durumu kolaylıkla dile getirmesi sağlanmalıdır. Üretilen tüm ekipmanlar değiştirilebilir olmalıdır. İş makinalarının ve iş araçlarının vites ve pedal kullanımı değiştirilebilir olmalı ve el kullanımına göre monte edilebilmelidir.Devletin İş Güvenliği için yaptığı çalışmaları ve alınacak önlemleri detaylandırması ve iş güvenliğini bir bütün olarak ele alıp her açıdan önlem alınmasını sağlaması el kullanımından kaynaklı olumsuzluklarında ortadan kalkmasını sağlayacaktır.
İşveren ve devlet çalışana olan hassasiyetinin artırma ve işin her çalışan için uygun hale getirilmesini sağlamakla yükümlüdür. Bu durumda hiçbir sorun göz ardı edilemez ve yok sayılamaz.
İş kazalarının çeşitli nedenleri bulunmakta ve farklı sınıflara ayrılmaktadır. Ancak el kullanımına bağlı kazalar herhangi bir sınıfa girmediği gibi üzerinde hiç araştırma yapılmaması insandan kaynaklı kazalar olarak değerlendirildiği varsayımını ortaya çıkarmaktadır. Ancak el kullanımına bağlı kaza önlenebilir ve hatta tamamen ortadan kaldırılabilir. Bunun için risk analizlerinde mutlaka belirtilmeli, işe alımlarda çalışanların kendilerini doğru ifade etmeleri sağlanmalıdır.
Kaynaklar
7
[1] http://www.guvenligi.com/is-guvenligi-nedir/28.03.2012 [2] https://www.gelisenbeyin.net
[3] Tutkun, E. (2010). İş Kazaları ve İş Güvenliğinde Yeni Modeller.
[4]Mehmet Zülfi CAMKURT, “İşyeri Çalışma Sistemi ve İşyeri Fiziksel Faktörlerinin İş Kazaları Üzerindeki Etkisi”, TÜHİS İş Hukuku ve İktisat Dergisi, C:20, S:6, C:21, S.1, Ankara, 2007/Mayıs-Ağustos, s.81, Mehmet KURT, İş Kazaları ve Meslek Hastalıklarının Yapısal Analizi ve En Aza İndirilmeleri, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 1999, s.28, Zehra GAMGAM, İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği, Şeker-İş Yayınları, Yayın No:81, Ankara,1994, s.6
[5] https://www.bilgiustam.com/
[6] https://www.turkiyeklinikleri.com [7] https://www.turkiyeklinikleri.com [8] http://www.solaklar.net
[9] http://aralca.com.tr/kisisel-koruyucu-donanim-nedir/08.04.2016
