14 Eylül ( 1867 - 2007 )Marksizmin başyapıtı Kapital’in 1. cildinin ilk basımının 140. yıldönümüydü. Bu vesileyle Küba ve Güney Amerika başta olmak üzere çeşitli ülkelerde etkinlikler düzenlendi. Ülkemizde de, İstanbul’da yapılan panelden sonra, 12-13 Kasım tarihlerinde uluslararası bir sempozyum gerçekleştirilecek.
Eser uzun süren bir çalışmanın, British Museum Kütüphanesinde 1600’den fazla kaynağın taranmasının, onca sıkıntı, meşakkat hastalık için gösterilen olağanüstü bir çalışmanın ürünü olarak ortaya çıkmıştı.
Yazar birinci (Almanca) baskıya yazdığı önsözde Das Kapital’in yayına sunulan ilk cildini “Politik Ekonominin Eleştirisine Katkı” adıyla 1859’da yayınladığı kitabın devamı olarak yazdığını söyler ve gecikmenin nedenini uzun süren hastalığına bağlar, yeni yapıtında kapitalist üretim tarzını ve bu üretim tarzına tekabül eden üretim ve mübadele şartlarını irdeleyeceğini belirtir.
Marx, “Katkı”nın hemen sonrasında onun ikinci cildini yazmak niyetindeydi, ama çalışmasını yeterli görmediği için British Museum’a yeni kaynaklara yöneldi, Engels’in “İngiltere’de İşçi Sınıfının Durumu” çalışmasını tekrar okudu, 1855-59 arası Fabrika Raporlarını dikkatle inceledi. Sonra araya polemik niteliğindeki bir başka çalışma girdi, kendisinin ve aile fertlerinin hastalıkları, çektikleri yoksulluk gibi etmenler çalışmasını engelledi. Karaciğer hastalığı onu zaman zaman yatağa mahkûm ediyor, Kütüphaneye gidemese bile gücü yettikçe yatağında karalama defterlerini dolduruyordu.
İlk olarak sermayenin oluşmasının genel yasalarını inceledi: Paranın sermayeye dönüşmesi, mutlak ve izafi artı değeri, emeğin sermayeye biçimsel ve gerçek bağlılığı, toplumsal işbölümü, emeğin üretkenliği, makineler ve onların kapitalizm tarafından kullanılması, artı değerin tekrar sermayeye dönüşmesi (sermaye birikimi ) ve ilkel sermaye birikimi, sabit ve değişken sermaye, ticari kâr, tüccar sermayesi, toprak mülkiyeti ve toprak rantı, tarımsal üretkenlik —toprak verimliliği ve emek, kapitalizmde toprağın yağmacı biçimde tüketilmesi…gibi konuları yazdı. Gene kapitalist üretim sürecinde paranın hareketi, yeniden üretim (somutta basit yeniden üretim), artı değer ve kâr, kârın ortalama kâra dönüşmesi, borç ve ticari sermaye, kapitalist üretimin gelişmesiyle kâr oranlarının düşme eğilimi onun kağıda döktüğü diğer konulardı. Marx bütün analizlerini ve görüşlerini defterlere yazıyordu. Daha sonra bu defterleri bölüm bölüm tasnif ederek 1. Cilt diyeceği kısmı bastırdı. Engels arkadaşının ölümünden sonra 1885’te 2., 1894’te üçüncü cildi yayınladı; Marx’ın daha önceden yazdığı ama bastırmadığı Artı Değer Teorileri’ni yayına
hazırlayamadan öldü. Kapital ’in 4. cildi de sayabileceğimiz çalışmanın tam metni ancak 1954-1961 arasında Sovyetler Birliği’nde basılacaktı.
Marx 1863’e kadar 23 defter doldurmuştu, sonraki iki yıl içinde yazdıklarını gözden geçirip yetersiz gördüğü hususları derinleştirmeğe çalıştı. Eylül 1864’te kurulan Uluslararası İşçiler Birliği (1. Enternasyonal) için gösterdiği faaliyet Marx’ın bütün zamanını aldığından kuramsal çalışmaları tekrar aksadı. Ama çeşitli yerlerde söylediği gibi pratik çalışma, işçilerin örgütlenmesi pek çok teorik çalışmadan daha önemliydi.
Neticede onca el yazması defter arasından 1. Cilt olarak tasnif ettiği bölümleri yayına hazırlamak üzere çalışmaya koyulduğunu 1866 yılbaşı hediyesi olarak Engels’e yazacaktı. Fakat hazırlığını yeterli görmemiş olacak ki, yeni belgeleri taradı, “Sendikalar ve Grevler, Makineler. Kooperatif Birlikler”, “İngiltere’de Tarım Tarihi ve Fiyatlar”, Parlamentonun yayınladığı Mavi Kitap veya sanayide çocuk ve kadın emeğinin kullanılması, İngiliz proletaryasının yaşam koşulları gibi verileri dikkatle inceledi. Bu etütler bir soyutlama olan kuramsal çalışmanın somut pratikten çıkarıldığının kanıtlarıydı. Tasnifinde ilk cildi üretim sürecine, makineyle işçi ve işçiyle işveren arasındaki ilişkilere ayırdı. Bölümleri Engels’in sıraya koyduğu diğer iki cilt ise üretimi tamamlanmış ürünün pazarlanmasına yani mübadele sistemini, finans mekanizmasına, üretici ile tüketici arasında yer alan ve faizi ve kârı belirleyen ilişkilere eğiliyordu.
1867 Nisan’ında el yazmalarını Hamburg’daki yayıncıya verdi. Düzeltmeler Ağustos’ta bitti, kitap 14 Eylül’de okuyucuya sunuldu.
Marx 1. Almanca baskıya yazdığı önsözde kapitalist üretim tarzını ve buna tekabül eden koşulları incelerken onların anayurdu olan İngiltere’yi esas aldığını söyleyecek ve eğer Alman okurlar “o koşullar bizi ilgilendirmez, bizim durumumuz o kadar kötü değil” derlerse, onlara Latin şairi Horatius’un dilinden seslenecekti: “De te fabula narratur!”: Anlatılan senin hikâyendir!
Meta ile başlayan, para ile devam eden, mutlak ve nispi artı değeri anlatan oradan emeğin işgücüne (ücretli emeğe) dönüşmesini inceleyerek ücret, fiyat, kâr ve billurlaşmış emek olan sermaye kavramlarını irdeleyen 1. Cilt tarihte geriye dönerek basit yeniden üretimi, oradan genişletilmiş yeniden üretimi ve sermaye birikimini işler, neticede sermaye birikiminin genel yasalarını gözler önüne serer. Marksist iktisat ve (Engels’in sözüyle) onun hem temeli, hem “kristal çekirdeği” olan artı değer teorisi konusunda öğrendiğimiz her şey Kapital ciltleri ve onların mukaddimesi olan Katkı’nın içindedir. Ne var ki, bu başyapıtı salt bir ekonomik etüt olarak görenlere yanıtı yazarın kendisi ilk cildin 22. Bölümünde verir, pratikten çıkan teoriyi tekrar pratiğe taşıyarak müşterek hikayesini anlattığı işçilere çıkış yolunu gösterir: “Mülksüzleştirenlerin mülksüzleştirilmesi” der.
