TÜRKİYE’NİN
FLORİSTİK YAPISI
2017
Endemik türlerin yayılışının sınırlı olmasının temelde 2 nedeni olabilir:
1.Relikt endemikler: (Paleoendemik veya Konservatif endemik olarak da bilinirler) Jeolojik devirlerde yayılışı çok geniş olduğu halde çevre koşullarının değişmesi sonucunda günümüzde sınırlı bir alanda varlıklarını sürdürebilir olmaları.
2.Neoendemikler: Türün yeni oluşmuş olması da sınırlı yayılışın bir diğer nedenidir.
Endemikler :
1.Mega endemikler: tür ve tür üstü kategorilerdeki endemizm durumu için kullanılır.
2.Mikro endemikler: tür altı taksonların endemizm durumu için kullanılır.
Endemiklerin sınıflandırılmasında kabul edilen birçok
gruplandırma vardır. Bunlar arasında en çok kabul edilenlerden biri Favarger ve Contandriopulus (1961) tarafından yapılandır.
Buna göre endemikler 4 ana gruba ayrılmıştır.
1.Paleoendemikler: (ör; monotipik cinsler) jeolojik devirlerde geniş yayılışı olan ancak zamanla yayılışları sınırlanan izole olmuş taksonlar 2.Şizoendemikler: geniş yayılışlı olan bir taksonun yayılış alanı içinde farklı ekolojik özelliklerin görüldüğü alanda zaman içinde yeni bir
taksonun gelişmesidir. (ör; Coğrafi izolasyonun oluşmasından sonra daha çok kenar bölgelerindeki populasyonların yeni tür oluşturması ve endomovikaryantlar). Şizoendemikler ortak orijinli akraba taksonlardır.
3.Patroendemikler: Kendileri diploidken komşu bölgelerde poliploidi oluşumu ile yeni taksonlar oluşturan endemiklerdir. Yeni oluşan takson geniş yayılışa sahip olurken atasının yayılış alanı daralır.
4.Apoendemikler: Patroendemiklerin aksine atasal bir taksondan ortaya çıkan endemiklerdir.
Alan parçalanmaları ve göçler gibi bitki coğrafyası problemlerinin çözümünde endemikler büyük yarar sağlar. Özellikler paleoendemikler jeolojik dönemler hakkında bilgi vererek flora kökenlerinin belirlenmesinde önemlidirler.
Endemiklerin çoğu düşük toleranslı ve rekabet yeteneği düşük türlerdir. Bu yüzden yayılış alanları dardır. Bunlar stenokor dar yayılışlı türlerdir. Ancak geniş yayılışlı endemikler de bulunur.
-Stenokor endemikler pratikte ayırt edilmesi zor olan 3 gruba ayrılmaktadır:
1- yeni oluşmuş taksonlar
2- yayılışları engellenmiş eski primer endemikler 3- gerçek relikt endemikler
ENDEMİKLERİN ÖZELLİKLERİ
Endemikler bazı alanlarda yoğunlaşmışlardır.
Dağ ekositemlerde izolasyonlar ve aşırı ekolojik farklılıklar bulunur.
Bu alanlarda oluşan taksonların yayılışları engellendiği ve habitatlardaki yüksek farklılaşma olması nedeniyle hızlı türleşme görülür.
Çöl, alpin kuşak ve bataklıklarda ise ekstrem koşullar hakimdir. Bu tür alanlarda bazı faktörlerin habitat üzerinde belirleyici olması
nedeniyle geniş yayılışlı türler görülür ve endemizm düşüktür.
Stebbins (1945)’e göre evrim 5 proses sonucunda oluşur. Bunlar:
-mutasyon
-rekombinasyon -seleksiyon
-fiksasyon -izolasyon
Stebbins’e göre; mutasyonun yüksek olmasından çok farklı ortam ve komşu birliklerin alttür ve türleri arasındaki gen kombinasyonları dikkate alınmalıdır.
Çevrede meydana gelen değişimler taksonların evrimini kolaylaştırır. İzole biyotoplardaki küçük populasyonlarda oluşan rastlantısal sabitlenme evrim hızı lehinde bir faktördür.
Birbirleriyle izole olmuş akraba türler tekrar bir araya geldiklerinde yeni kombinasyonlar oluşturabilirler.
Ekolojideki zıtlıklar endemizmde zenginlikle sonuçlanır.
Örneğin:
-Çöl ortamında yükselen bir dağ endemikler bakımından zengindir.
-İzole olmuş alanlarda(adalarda) endemizm oranı yüksektir.
-kumlu topraklar, kayalar özellikle kaya çatlakları çok sayıda endemik bitki türü içermektedir. Örneğin; kumlu topraklarda yaşayan Centaurea, Euphorbia, Silene ve Convolvulus cinsine ait pek çok endemik bulunmaktadır.
-Kayalarda yaşayan endemikler stenokordur. Dianthus, Rosularia, Sedum, Onosma, Galium,Campanula kayalık alanlarda yaşayan endemik türler içerirler.
-Halofitik habitatlarda Limonium, Salsola, Atriplex gibi Plumbaginaceae ve Chenopodiaceae familyalarına ait birçok endemik bulunmaktadır.
Jeolojik izolasyonlar nedeniyle farklı bir floraya ve yüksek endemizm oranına sahip
ultramafik kayalar üzerinde dar bir yayılışa sahip olan endemikler
“edafik endemikler olarak da adlandırılır.
Endemikler genelde açık bitki komunitelerinde bulunurlar, ağaçsı komunitelerde endemikler nadir olarak bulunur.
Farklı bitki coğrafyası bölgelerinin geçiş alanları endemik taksonlar bakımından zengindir.
Endemizm ve habitatlar arasındaki ilişkiyi gösteren açıklamalar henüz deneysel olarak
kanıtlanmamış ve yeterince açıklanamamıştır. Evrimin aynı habitatta gelişen bazı cinslerde neden daha fazla, diğerlerinde daha az veya hiç olmadığı sorusuna cevap bulunamamaktadır.
Aynı şekilde, Astragalus, Gagea, Cousinia, Allium gibi bazı cinslerde yüksek türleşme görülürken bu türlerin
yakın akrabalarında türleşmenin düşük olmasının nedeni hakkında çok az şey bilinmektedir. Bu durum muhtemelen içsel faktörlerden kaynaklanmaktadır.
Şu kesin ki; endemizmin çokluğu sınırlanmış yayılımın sonucudur.
Türkiye 3 fitocoğrafya bölgesinin kesiştiği bir yerde bulunması ve bu alanlar arasındaki geçiş bölgeleri oluşması yurdumuzda endemizm oranının artmasına neden olmaktadır.
Bu geçiş alanları taksonların ayrılmaları ve farklılaşmaları için uygun yerlerdir.
1- Miyosenden beri güneybatı Asya’dan eski Tetis denizinin çekilmesi. Böylece step ve çöl florasının istilasına açık geniş düzlükler oluşmuştur.
2- Kuzey bölgelerini etkileyen soğuk sonucunda kuzeyden göç eden arkto-tersiyer populasyonların koruma alanı durumundaki bazı bölgelerde oluşan buzul devri gece-gündüz farklılaşmasıdır. Bu alanlara yeni gelmiş olan bazı taksonlar Liquidambar, Cupressus, Gleditschia gibi sabit kalırken Quercus, Abies, Sorbus, Amygdalus, Crateagus, Prunus, Clematis, Colutea gibi cinslere ait taksonların aktif türleşme göstermesidir.
3- Tersiyer döneminde dağların yükselmesi. Bunun sonucu olarak, fizyografik farklılaşma ile birlikte bölgede iklimsel farklılaşma ve fitocoğrafya bölgesi içinde alt bölümlerin oluşumu gerçekleşmiştir.
Türkiye’de türleşmeyi teşvik eden başlıca 3 olay vardır:
Türkiye endemik tür zenginliği bakımından dünyanın önemli ülkelerinden biridir. Fakat bu endemizm ancak tohumlu bitkiler için geçerlidir. Bunun nedeni ilkel bitkiler yeryüzünün hemen hemen her yerinde yayılış gösterir ve endemizm bu bitki gruplarında neredeyse hiç görülmez. Türkiye’de 75 eğrelti türünden sadece biri (Asplenium reuteri) endemiktir.
Gymnospermler de düşük endemizm oranına sahiptirler. Bu grupta Abies cinsine ait 2 türün 3 alttürü dışında Türkiye’de endemik bulunmamaktadır.
Günümüze kadar yapılan çalışmalara göre; Türkiye endemiklerinin sayısı 3000 civarındadır. Endemizm oranı ise; %30’dur. (63 familyaya ait 2651 endemik bitki türü bulunmaktadır)
Diğer Avrupa ülkeleri ile karşılaştırıldığında yurdumuzun bu konuda ne kadar zengin olduğu ortaya çıkar. (Avrupa ülkeleri arasında en fazla endemik 800 taksonla Yunanistan’dadır.)
Endemiklerin bazıları yurdumuzda geniş bir yayılışa sahipken bazıları belirli bir bölge, il veya dağ silsilesi veya jipsli veya tuzcul alanlar gibi özel ekolojik alanlarla sınırlanmışlardır.
Endemizm bakımından en zengin dağ silsilesi Amanos Dağları’dır (yaklaşık 30 tür). Ayrıca Ege Bölgesi’nin güney ucu ile Akdeniz Bölgesi’nin batısının birleştiği yerde bulunan; Uludağ, Kazdağı ve Erciyes dağları endemizm bakımından zengin diğer dağlardır.
Doğu bölgelerindeki dağlar da endemizm bakımından zengindir; fakat burdaki dağlar devamlı bir yapı göstermeleri, endemiklerin lokal değil daha geniş yayılışlı olmalarını sağlamıştır.
Endemizm bakımından yurdumuzun önemli merkezleri:
1- Orta Toroslar(Mut, Gülnar, Ermenek çevresi)
2- Anti Toroslar (Kahramanmaraş, Saimbeyli çevresi)
3- Van-Bitlis-Siirt-Hakkari illeri arasında kalan bölge
4- Rize ve Artvin illeri arasında kalan yüksek dağlar
5- Gümüşhane Erzincan arası Munzur Dağları
6- Ilgaz Dağları
7- Güneybatı Anadolu Dağları
8- Tuz Gölü çevresi(tuzcul endemikler)
9- Çankırı ve Sivas çevresi (jipsli endemikler)
Türkiye’de endemizm bakımından en zengin familyalar;
430 türle Asteraceae. Aynı zamanda yurdumuzda en çok türle temsil edilen familyadır. Endemizm oranı %40’dır.
Fabaceae 400 endemik tür ve %40 endemizm oranına sahiptir.
300 endemik türe sahip olan Lamiaceae %60 endemizm oranına sahiptir.
Daha az sayıda tür içerdikleri için daha az endemik türe sahip olmalarına rağmen daha yüksek endemizm oranına sahip olan diğer familyalar:
Boraginaceae (%61)
Campanulaceae (%60)
Scrophulariaceae (%52)
Rubiaceae (%52)
Caryophyllaceae (%46)
Türkiye’de endemik tür bakımından zengin olan cinsler:
Astragalus: 230 endemik tür. Endemizm oranı
%65. Bazı türleri çok geniş yayılış gösterirken bazıları Doğu Anadolu Dağları’nda, Güney Doğu Anadolu Dağları’nda veya Karadeniz Bölgesi’nin yüksek dağlarında lokalize olmuşlardır.
Verbascum: 175 endemik tür. Endemizm oranı
%70. endemik türlerinin çoğu yurdumuzun batı kesimlerinde yoğundur.
Centaurea: 110 civarında endemik türü
bulunmaktadır. Endemizm oranı %65. endemikler
yurt genelinde dağınık bulunmaktadır.
Daha az sayıda tür içerdikleri için daha az endemik türe sahip olmalarına rağmen daha yüksek endemizm oranına sahip olan diğer cinsler:
Alkanna (%81)
Sideritis (%78)
Acantholimon (%76)
Paronchya (%75)
Gypsophila (%71)
Paracaryum (%70)
Cousinia (%68)
Çok az sayıda tür içermelerine rağmen tamamı endemik olması nedeniyle Ebenus ve Bolanthus cinsleri de dikkat çekicidir.
Ayrıca Türkiye’de 15 tane monotipik endemik cins bulunmaktadır. Bu cinsler:
Apiaceae familyasından: Crenosciadium Olymposciadium Microsciadium Brassicaceae familyasından: Physocardamum
Tchiatchevia Caryophyllaceae familyasından: Phryna
Thurya
Chenopodiaceae familyasından: Cyathobaisi Kalidopsis Lamiaceae familyasından: Dorystoechas
Asteraceae familyasından: Leucocyclus Fabaceae familyasından: Sartoria
Orobanchaceae familyasından: Necranthus Poaceae familyasından: Nephelochloa
Pseudophleum
Türkiye endemiklerinin coğrafi bölgeler bakımından dağılışı :
Bölge Endemik tür sayısı
Akdeniz 630
Doğu Anadolu 370
İç Anadolu 250
Karadeniz 200
Ege 150
Marmara 67
Güney Doğu Anadolu 35 Birden fazla bölgede
yayılan
1000
Bitki coğrafyası bakımından Türkiye endemiklerinin dağılımı:
Fitocoğrafya bölgesi Endemik tür sayısı
İran-Turan 1180
Akdeniz 950
Avrupa-Sibirya 260
Yurdumuzdaki bitkileri uluslararası tehlike kategorilerine göre sınıflandıran RED DATA BOOK’a göre:
Geçen yüzyılda toplanmış olmalarına karşın 10 kadar bitki türünün bir daha bulunamadıkları ve nesillerinin tükendiği belirtilmektedir.
Bu kitaba göre 30 endemiğin nesli tükenme tehlikesi ile karşı karşıyadır.
170 bitki türünün yayılışı çok dar, 300 bitki türünün ise bilgi eksikliği nedeniyle durumlarının tam bilinmediği belirtilmiştir.
1650 endemik bitki türü ise kesintili veya dar yayılış gösteren şu an için tehdit altında olmayan türlerdir.
Endemik türlerin 800’ü ise yurdumuzda yaygın olarak bulunmaktadır.
