iplik Tekstiiresinin Evrimi Tarihsel bir Degerlendirme*

(1)

iplik Tekstiiresinin Evrimi Tarihsel bir Degerlendirme*

Mi DEMIR Doc.Dr.

Loughborough Uni. Mak. Muh. Bol. ~ N G ~ L T E R E Tekstil endiistrisine hauajeti ile sentetik iplik teksture- sinin girmesinin tarihi, sentetik ipliklerin ticari olorak bu endiistri dalzna girmesi kadar eskidir. Naylon 6 we Naylon 6.6'nln 1930'larda deneysel olarnk sentez edil- mig olmasrna ragmen, gerek polyamidlerin gerekse de polyesterin tam olarak geligntesi ancak ikinci Diinya Sauogzndan sonra olmugtur. Igte hemen bundan son- r q soguk haua akzmz ilefilornent ipliklerinin iglenmesi- ne aitpatentlergciriinmeye baglodr.

Bu kzsmen eski iglem, patente doyalr lisons anla~mala- rzn belli bir oranda engellemesi yuziinden astl ilerleme- lerini iqinde bulundu&muz son on yzl iqindegerqekleg- tirdi. BugrIn hauajeti ile iplik tekstiire iglemi, yalancz biikiim metodu ile iplik tekstiiresi we hacimlendirilmig devamlz filament (Bulked Continuous Filament-BCF) igleminden sonra aqiinca szrada cinemli tekstiire iglemi- dir. Bu i ~ l e m i n son yrllardaki geli~mesi, iiniuersite - -

aragtzrmaczlarzn~n we rneme ureticilerinin temel aragtzr- rnalartna dayalz geligtirmelerden doloyzdrr.

Bu kzsmen tarihi makale, hauajeti ile teksture iglemi- nin baglang?qtan giiniimi2re kadar olanpatent literatii- ra W r i n d e durur ue cizellikle son on yd i~indeki kor- kunqgeligmeyigozler ciniine serer.

EVOLUTION OF THE AIR-JET TEXTURING PROCESS-A HISTORICAL REVIEW

The introduction of the airjet texturingprocess to the textile industrygoes almost as far back as the commer- cial introduction of the synheticfilamentyarns themsel- ues. Although nylon 6 and nylon 6.6. were experimen- tally synthesised in the 1930s. the full scale deuelop- ment ofpolyamide andpolyester filament yarns occur- red after World War II.It was soon aftemwards that the first US and British patents for the processing of

*Bu makalo 27-29 Eyltil 1980 tnrihlorindc Gordon RWmy vc Ali Dcmir tard~ndnnhughborough, ingiltcrc'dcyup~lon ikinci Ulusln- raras~ "Air-jet Texturing and Mingling/Intcrlocing" konlcrnnsmdn sunulrnugtur.

filament yarns with o cold air stream started to appear.

This relatively oldprocess only made its major aduan- ces within the current decade,partly due to the hindran- ce of licensing based on patent protection. Today the airjet texturingprocess is the third mqjor texturingpro- cess after the false-twist texturing and Bulked Conti- nuous Filament IBCF) processes.Its recent success is due to deuelopment based on basic research by uniuer- sity researchers and by the nozzle producerst hemsel- ves.

This somewhat nostalgicpaper dwells on thepotent lite- rature from the aearly beginnings up to the present ti- me and illustrates the enormous development that has takenplaceparticulory over the lost decade.

l . i $ L E m N

VE

MEMELERiN GELISIMI

Polyamid filamentlerinin 1930'larda deneysel olarak uretilmesine r a b e n , hem polyamidler hem de bunla-

1.1 takip eden polyesterlerin telcstil sanayiinde ortaya p- lug~ ancak Ikinci Dunya Savaglndan sonra gerqekleg- migtir. Sentetik devamll ipliklerin ticari olarak teltstil endiistrisine girmesinden hemen sonra, duz filament ipliklerinin insan gozune ve doltunuguna hitap eden es- tetikve rahatlik ozelliklerinden gene1 olarak yoksun ol- duklan icin bu filament ipliklerine daha ustun yap1 ozellikleli kazandlracak igleme teknikleri geli$irildi.

Hacimlilik, s~calchk hissi, emicilik ve oltme gibi isteni- len ozellikleri sentetik filament ipliklerine kazandlr- mak igin, kalm kesiksiz bantlar -"town- halinde ureti- len viskoz rayonu, seluloz asetat, naylon ve polyester fi- lamentleli, pamuk yada yiin iplik makinalannda egril- mek uzere lusa lifler halinde kesiliyordu. Ancak, b u ol- d u k w zaman alan ve bu yiizden de hi$ de ekonomik ol- mayan bir donugtiirme yontemiydi.

1.1.Taslan Ca@

Hava-jetikullanarak hacimli iplik uretimini tan~mla- yan Alnllk 1982 de a l ~ n m q en eski ingiliz patenti [B.P.732 9291 kesikli lif iplilderinin ozelliklerini fila- ment ipliklerinde elde etmek i ~ i n gosterilen gayretle- rin, baganslz oldugunu bildirir. Sozu edilen gayretle- rin filamentlerin iq yaplslnl kimyasal olarak etkileme- den, filamentlerin mekanik olarak bukulmele~ine yada luvrlrnland~r~lmalal~na kadar degigtigi belirtilmekte- dir. Bu yiizden patentin gayesi, hacimliligi en azlndan kesikli lif ipliginin hacimliligi ile luyaslanabilecek ka- daryuksek olan ve yine kesikli lif ipliklerini andwan S I -

cakllk hissi, hafiflikve oltme etltenligine sahip, aynl za- manda da temel filament ipliklerinin tabii olarnk sahip oldugu yiiksek mukavemet ve boncuklanmama ozellik- lelini kolvyacnk bir multifilament iplik uretmektir.

Sozu edilen patent $ekil l'de gostelilen bu iglemi ta- nlmlar. Burada hava alsml slnlrl~ bir bolgeden giddetli turbulansl~ bir jet olugturacak gekilde puskulttiliir. 1%

(2)

26 m/dakikad~r.Bu iplilclerin ilmikcilrve biilclumleri oyle kararslzdl ki,bu teltsture ozelligini muhafaza etmek igin iiretilen iplikleri geldlde g ~ ~ l d i i g ' i i gibi bir biikiim

jnde telcrar biikmek gerekiyordu.

lenecek olan iplii (Sekil2a) bu tiirbiilansh jete beslenir ve bumda hava alum1 tarafindau tagnlr. Burada ipligi olu$uran tek mamentler birbirlerinden a y n l ~ r (Sekil 2b) ve bu tiirbiilansh bolge i~erisinde bemen her dog- rultuda giddetle itilirler. Bu ayrllmlg filamentleriu tiirbiilansh bolgeden bir iplik olu$uracak gekilde bir ara- ya getirilerek dlgan ~ e k i h e s i istenilen ipligin govdesi etrafmda filament ilmikcikleri ve rastgele arahklarla filament biikliimleri olugturma sonucunu yarabr ve bu iplige hacimlilik ve slmkhk bissi kazandlrlr (Sekil 2c).

Bu ilrnik~ikler ve kang~kllklar sarlm yada oteki iglem- ler slraslnda kendilerini muhafaza edecek kadar kuv- vetlidirler. Bu iglemin Amerikan Du Pont de Nemours girketlerine TASLAN tekstiire ipliginin iiretimi iqiu li- sansverilen ilk hava-jetli tekstiire iglemi oldu@na ina- nilmaktad~r. Sekil l'den de goriildiigii gibi,ilk piiskiirt- me memesi,i$ p p ~ 1.27 mm olan 25.4 mm uzunlugun- da bir diizgiin bomdan olugmaktad~r.Basmql~ hava bu boruya egik olarakvidalanmg ve lehimlenmig diger b i ~ born v a s ~ t a s ~ ile verilmektedir.Boyle bir meme iqin, pa- tentte sozii geeen iplik besleme h121 (iglem h m degil)

Oyle goriiniiyor ki bu ilk memenin g o ~ u u e n basitligi -

istenilen tekstiire ozelliklerini elde etmeye pek yard~m-

CI olmah ve bu yiizden Sekil3'de goriildugii gibi bir di- zi deagiklik yap~lrnasl gerekmifir. Sekil 3 goste~iyor ki baslnch havay hzlandlrmak iizere bir venturi kulla- nllm@r ve ilk memenin aksine hunda hava tiirbilans bolgesine dilt olarak beslenmektedir. Bu degigikligin de bagans~z oldugu goriilmektedir ve daha bagka degi- giklikler yapllm~g (belki "daha bagka hatalann yap~ldl-

B!"

demelr daha do@u olacak) ve Sekil4 de goriilen meme havanm donmesini arthrmak maksad~yla bir vida geklinde hava yolu ile meme plug~na yerlegtirilen bir wrpma eleman~ndan olugan ek ozellikle~i ile suuul- mu$ur.

Makalenin yazarlan bu ilk memelerin geligtirilmesi- nin sadece deneme yanllmayontemi ile gerceklefirildi- gine inanmaktadlrlar. Temel aerodinamik hatalann ya- p11d1@~ gosteren en b a r k ornek Sekil4'deki memedir.

ilk ingiliz patenti 14 Arahk 1951 tarihinde ahnmq olan Amerikan patentinin [U.S.P. 2 783 6091 bir benze-

(3)

riydi. Bu patentlerin her ikisi de uzunluklar~ boyunca pek cok filamentten olugan ilmikli k~vrimh ve hacimli iplikyiizeyinde duzensiz arahklarlayer alan bir cok hal- kanin varhayla tanimlanan bir iplik elde ettilerini iddia ederler. Bu her iki patentin de memeye beslenen iplign kuru bir iplik olmas~ gerektigini iddia etmeleri ol- dukpilgin~tir. Cok daha sonralan igleme sokulan islat- ma ile elde edilen onemli geligme kuru iplik teksture kogullann~n ters etkileiinin a n d c g h l i k i bilgiler ^{I ~ I -}

nda anlagdmasina yo1 acmigtw.

BESLEllElPLk?!

~ m m T i r n

?kil5. Taslan Tip Mcme

Du Pont tarafindan 19 Temmuz 1954 tarihinde ah- nan ikinci Ingiliz patenti [B.P. 762 6301 (2,958,112 nu- marah Amerikan Patentinin a y n ~ s ~ ) teksture memesin- de yapilan b a n degigiklikleri anlatw ve Taslan Tip 9 (Sekil 5) olarak bilinen memeyi tanitm. Bu meine ile (ki bu endustride en uzun sure kullamlan memedir) yeni bir dugunce ileii surulmekteydi. Bu uzunlamas~na bir hava kanali ve on-biikundu bir ipligin hava kanahna kendi ekseni etrafinda donebilen boru bi~imli bir kn- demeli i@e vas~tasiyla 45' a q yapacak bicimde beslen- mesi idi. Bu ignenin ayarlanmas~ oyle onemli idi ki an- cak cok ozel olarak egitilmig teknisyenler bu memeleri gerektig gibi ayarlayabiliyorlard~. Iglem kogullamun bir memeden digerine degigebilmesi nedeniyle bu, islemin geliqmesini uzun y~llar yavaglatan bir diger engel tegkil etti.

1.2.Baglmsiz A r a ~ t ~ r m a l a r

Taslan iglemi uzerindeki lisans k~sitlamalar~ tarafs~z ve baamsiz aragtirmacilar~n objektif aragttrmalarm Profesor GR Wray'in w r a y , 1965-19691 UMIST'te ve daha sonra da Loughborough'da 19GO'li yillarclaki on- der callgmalanna kadar uzun ylllar yavaglatt~. Wray'm incelemeleri bu ilk memelerle yarat~lan ilmikler aqsln- dan hava-jeti teksturesi igleminin mekanig uze~ine onemli olcude qik tuttu. Wray daha sonra iglemin cegit- fi yonlerini kapsayan ve iglem parametrelerinin iplik ozellierini n a s ~ l etkiledigni aragtiran pek cok maknle yaylnlanh. Taslan Tip 9 meme uzerinde hem basinch havayl tasarruf etmek hem de ayarlama kolayli@ sagla- mak maksad~yla yap~lan deggiklikler [Wray, 19691, belli bag11 baganlardan biriydi. Yuksek h~zli fotografphk

ve filmcililt teknikleri [Wray. 19681 memenin hem iein- de hem de digar~s~nda ipligin davranig~ni gozlemede kul!anilan aragtirma metodlanydi. Bu maksada yonelik ol%rak mer 1.elerin geffaf buyiitiilmug modelleri daha sol,ratas:~cmland~ ve yaplldi [Wray, 19761. Daha da ote Schlieren teknigi gibi hava alum1 gozlemleme yontemleri de temel hava alunn incelemelerinde w r y , 1976],[Sen, 19701 kullanild~.

Bu phgmalar sonunda bir gercek ortaya p k h ki, Taslan Tip 9 memesi, igne ayarlama giicliim, i b e n i n ve ventwinin h ~ z h aginmasl gibi nedenler dolayls~ ile teksture iplilc eldesi isin kullan~lacak en ideal meme ta- sanmi olmaktan cok uzakhr.

Ara$~rmac~lar tarafindan bu memenin endustride kullamlan tek meme olrnad@nin farkedilmesine ragmen, Taslan 9 ile yap~lan bu belli bag11 universite arag- t r m a l a n hemen hemen biitun 19GO'h y~llarda devam etti. Taslan Tip 10 ve 11 memeleri IU.S.P. 2 944 938lJB.P. 1282 1481 Du Pont tarafindan 1950'1iy1lla1in sonlar~na d o a u ve 1960'11 ylllarda geli$irilmekteydi ve patentleri ahnmaktayd~.

Ancak, universitedeki ai%gt~rmnc~lar geligmelerin geiisinde kalmaylp bu geligtiiilmig memeler de incelen- di ve bu incelemelere dayali olarak bazi ilmik olu$ur- ma mekanizmalar~ do teklif ettiler [Sivakumar, 1975],[Sen, 19701.

1.3. Du Pont'un Daha S o n m k i K a t l u l a r ~

Taslan Tip 10 [U.S.P. 2 944 9381 memesi iein hir patentin Haziran 1959 tarihinde a l ~ n d l a goiulmektedir, fakat daha once de belirtilcligi gibi bu ve buna dayall meme tipleri endustriye 1960'11 y~llarm sonuna hatta 1970'lerin bagma ltadnr verilmedi. Sekil G'da goiuldu- gti gibi, Tip 10'un karakteiistik ozelligi ipligin meme i ~ i n d e dobusal bir yo1 almasi ve iplikkanallna ya da ba- znn ndlandndd@ gibi besleme iDesine dik as1 ile giren b a s ~ n ~ l i havanin cevresindeki a k ~ g ~ ile tag~nn~nsid~r. Bu tasaiimin bir eksiklig ise h a s i n ~ h havanin, hava kanahnin duz bir geometriye sahip olmasi do lay is^ ile, kon- trolsuz bir bicimde atmosferde ivmelendirilmesidir.

Bu eksiklik daha sonra venturi geldinde bir c~lug geometrisi uygulanarak Sekil7'cle goiulen ve daha sonraki en yeni Taslan memelerinde halen kullan~lmakta olan bir geon~etriyle Tasan Tip 11 memelerinde duzel- tilmigtir.

TaslanTip ll'in birkac tiiiu bas~ncli havamn turbu- lans odaca@ olarak bilinen k ~ s m a far141 veiilig gekille- riyle tasar~mland~ bu farkh t a s a r ~ m ozellikleri gunlar- dl: Tek-tarafl~ hava gecigi; iplik besleme ignesinin ek- santiik yerlegtirilmesi ve daralan venturi lusminm ek- santiik tasarlmi

Taslan memelerindeki bir b q k a geligme meme plu- qnayerlegtirilen ve haw-jetini saptlran p r p m a elema- n m n yerlegtirilmesidir (Sekil8). Bu ilavenin iglem ka-

(4)

(5)

mesi patenti [U.S.P. 4 187 5.931 Du Pont'un d~g~ndalii bir Amerikan girketi olan Enterprise Machine and De- velopment (EMAD) Corporation brafindan alindi. $e- killO1da goriildugii gibi, bu meme daha sonraki Taslan memelerine iq geometri olarak benzerdir, ancak qilug lusnunda daha b a s h b a n ilaveler mevcuttnr ki burada meme qihglnda silindirikbir p r p m a elemani ile birlikte karmagik bir iplik yonlendirme elemani vardir.

EMAD memeleri tekstil endustrisinde ozellikle yiiksek lineer yogunluklu hall ve perdelik ipliklerinin teksture

1.5.En S o n T a s l a n Memesi: T a s l a n 20

Butun Taslan memelerinde ana eksiklik bu memelerin ayarlama giiclugii ve bundan kaynaklanan memeler arasl nyumsuzluktu. Ocak 1981'de a l ~ n a n en son Taslan memesi patenti [European Patent Application, 0 033 5241 bu eksikliklerin gideiildigni iddia eder ve bu meme Sekil l l ' d e gosterilmektedir. Iianal uzunlu@

oteki Taslan memeleiine gore daha kisad~r ve ignenin iplik girig l u s m ~ genigletilmigtir. Bu meme silindirik ve hareket edebilen birventuri ihtiva eder. Venturinin pozisyonu beslenen ipligin kendi kendine geqmesini sagla- dl@ ileri surulen bir ayar k a m m ve bir silindirik p r p - ma e l e m m n i tutan bir dugrneyi qevirerek ayarlanabil- mektedir. Du Pont meme tasanmc~lannin uzun ylllar boyunca sahip oldu@ teciubeler sonucu bu en son ta- sanmin optimize edildig anlagilmaktadir. Ama tekstiire memelerinin qevresinin normal olarak iplikten akan yaglar ve su zerrecikleri ile kirletildig bilinen bir ger- qektir. Bu memenin mukemmel q a l ~ g m a s ~ n ~ engelleye- bilir ve boylece de memeler arasi uyumsuzluk yine ortaya gkabilir. Ancak pek qok degigik teksture memelerinin piyasaya sunulmug olmasma ragmen, Du Pont halalisans ucretleri k a r g ~ h s basmsiz teksturecilere lisans saglamaya devam etmektedir.

1.6.Haberlein M e m e l e r i

1970% ydlarda daha once bir hava-jetli tekstiire igi ve makinas, yapimusl olarr Isviqre firmas~ Heberleiin

Mascbinenfabiik AG, hava-jeti ile teksture alaninda ol- dukpyeni b i r m e m e t a s a r ~ m ~ v e pazarlamakavram~ bi- legimi ile gorunmeye bagladi. Standard-core HemaJet memesi peberlein Maschinenfablik AG, 19811 olarak bilinen ve Qekil12'de gorulen bu meme tipik olarak silindirik bir iplik kanahna ve uq tane bu kanala egik bava girig deligine sahip olup 1950'lerde ~ekoslovakya'da geli$irilen ve Mirlan olarali bilinen meme tasarimma dayan~r. iplik kanahnin ipligin qikig tar& zurna gibi bir q ~ h g geometrisi olu@uracak gekilde genigletilmig ve hemen iplik plug kanalmn digma pozisyonu ayarlana- bilen bir kuresel carpma elemani yerlegtirilmigtir. Tas- Ian memeleri ile luyaslandi@nda, bu ilk yerlegtirme- den sonra hiqbir ayarlama gerektirmeyen oldukqa ba- sitbirtasanmdir. Bu yiizden qok s h uretim toleransla- n iqinde oldulipyLiksek memeler arasi uyumluluk sag- lanmi@r. Duzgiin iplik kanal geometrisi kendi kendine temizlenme ozelligi saglar ve dolaysi ile durdurma- _- _- don daha uzun sure calisma saWar.

$ c k i l I l . Tvslun Till 20 Mcmc

Ancak, Heberlein memelerinin teksture endustrisi tarafindan kabul edilmesini saglayan as11 ustunlugii bu memeleiin patent ya da lisans ucreti gerektirmeme- leri idi. Tekstiireci, memeyi bir defa sahn ald~ktan sonra, istedig gekilde deggtirebilir, geligtirebilir ve kendine has tekstiire iglemini geligtirebilir. Dugiik basinqli hava kullan~mindan kaynaklanan ekonomik faktorler de onemlidir. Daha da ote, qu anda a i t ~ k piyasada mevcut olmayan Standard-core HemaJet, Heberlein'in iirettig tek meme degildir. Heberlein tarafindan farkl~

amaqlar ve farkli besleme iplikleri iqin geligtirilmig daha bir qok meme iki yada i i q hava girig deligne sahip ol- malan, daha genigletilmig zurna biqimli q ~ k q kanali, ana kanalm konik olaiali geni$letilmig iplik girig tar&

ve aginmay azaltan seramik memeler gibi bir qok yeni azellikle birlilde tasanmlanm~gtr.

Heberlein,iplik lslatma diizeneg p.K.P.A.,2 79 189 A] gelisirerek, hava-jeti teksture iglemine daha b a ~ k a katlular da yapti.Iplign ~ s l a t ~ l m a s ~ ile elde edilecek iis- tiinlukle~in uzun zamandan beri bilinmesine ragmen,islatmanin ilk defa ne zaman ve nasil uygulandis

(6)

kesin olarak bilinmeme1ttedir.Ticari olarak mevcut olan iplik slatm ma sistemleri, Heberlein'in geligtirdigi lslatma diizenegi HemaWet (Sekil 13) piyasaya SUN-

lunceye kadar pek dikkat 5ekrnediler.Daha onceleri,ne kadar suyun verildigini kontrol etmeden iplii bir su banyosundan ge$iriliyordu.HemaWet duzenegi besleme ipligine meme isine girmeden once uygun ve karar- h bicimde s u alutdmasm kolaylafirmakta&r.

&

I I

sekil12. "Standnrt CoreY Hema Jet Memesi

1.7.SuAndaki Durum

Bugiin,Taslanve Heberlein memelerinin egit olculer- de tekstiire endustrisinde kullamldl@ g o ~ l m e k t e d i r . Bu durum a& bir gekilde son ITMA sergisinde Pa- ris'te 1987'de ve en son olarak ta Greenville, SC'daki ATME-I de goriiliiyordu. En modern makinalar, ya He- berlein'den satm ahnarak elde edilebilen, ya da Du Pont'tan lisans an lag mas^ ile elde edilebilen memeler- den birini secme olana@ verirler.

Her iki meme tiirii uzerinde hem universitelerce hem de ba@msu araslrma kuruluglarlnca oldukp yo- gun arafirmalar yapllh. Taslan memeleri genelde, Aachen, Bab Almanya'daincelendiler. 0 t e yandan He- berlein memeleri ise Loughborough, Ingiltere'de ince- lendiler ve halen de incelenmektedirler. Her iki meme tiirii iizerinde Ispanyalda da bazi arqhrmalar yap&

maktad~r. Loughborough Teknoloji Universitesi'nde yapilan -rrnalar hem meme tasanm alan~nda hem de iglem geliqtirme yonunde oldukp batm sayllir gelig- melere yo1 a o l a r . Silindirik memeler icin bir matema- tiksel model [Acar, 19871 geligtirildi ve bu daha ileri meme geli$rmelerine temel oldu. Bu makalenin yazarla- nndan birisi, Dr.Demir mevcut memeler uzerinde ge- nig bir am@rma yapbktan sonra, hava tuketiminde

%GO'avaran azalmalara gotiiren yeni memeler tasanm- ladl [Demir, 19871. Bu bas~nch havanm bisimi hassas bir gelcilde hesaplanmig kanalda kontrollu bir bicimde h~zlandmlmas~ ile baganlmlghr.

Bugiinun hava-jeti ile filament iplik teksturesi endustrisinde, tek, p a d e l ve ~elcirdek efekt tipi tekstiire tekniklerifarkb maksatlar iqin yaygm bir gekilde kulla- nllmaktadr. Besleme ipliklerinden birinin besleme bl-

L .Tf

z m n kontrollu bir gekilde dalgalandmlmas~ ile pek ~ o k fantazi iplik tiirii elde etmek miimkundur. Bu tiir ig lem teknikleri Fatex ya da Zutex olarak bilinen ticari yontemlerle mumkun l u l ~ n m ~ g t ~ r . Bundan bagka bile- rek olugtu~ulan buyiik ilmikler daha sonra tekstiire bolgesi clhglndaki bir ozel aletle kopailllp serbest filament u ~ l a n olugturulmaktad~r. Bu t u r bir &ma or- negin Texspun telcnigi ile yap~labilir. Modern ve hava-- jeti tekstiiresi amacina yonelik makinalar ek ~elcme uniteleri sayesinde lusmen yonlenmig ipliklerin (Parti- ally Oriented Yarns-POm tekstiiresine de olanakverir- ler. Isrtmlarla tekstiire sonrasl fiksaj da birqok modern makinada gortilen bir ozelliktir.

Insan zibninin yarahcili@ hi$ bir zaman durmaz ve bu yiizdendir ki hava-jeti ile tekstiire iglemi surekli ola- rak eviim ge~irmektedir. 0rnegin b a n uygulamalarda yalanu-bukum teknigi ile teksture edilmig iplikler bes-

TEKSTiL VE MtiHENDis Y I k 5 SAY1:ZS VUBAT 1991

(7)

BESLEME

iP~iIuEl2i

C ~ N ISlTICILAR

HAVA JETLi

TEKGTORE MEMEsi

leme ipligi olarak kullan~larak kamgarn iplilderin goru- n u ~ u ve tugesi yarat~lmalctad~r. Bu iglem aylr ayrl iki iglem basamaa olarak gerqeklegtirilebildigi gibi biribiri arhndan [U,KPatentApplication,1981] gerqeklefirile- rek bobinleme ve igcilik maliyetinde tasarruf saElan- maktad~r. (Qekil14'e balunlz)

I

I Sekil 15. Hava Jotli Bir TckstOrc Makinus, Olalak DLinOgtiiriil

mag BCikGm Makinas1

~.I!&U~NALARIN GELiSTiRiLMESi

hk patentler gosteriyor ki ilk hava-jeti tekstiire ig- lemleri donu@uriilmug bukum makinalan uzerinde gerqeklegtiriliyordu (Sekil 15'e balunlz). Daha sonlaki ylllarda ise modas~ geqmig yalancl-bukum tekstiire ma- kinalannln hava-jeti tekstiire makinasma donuflriil- durn goriildu lu bu makinalarda zaman zaman zaten mevcut olan lslhcllar hava-jeti tekstiiresindeki tekstiire s o u r a s lsll iglemi iqin kullan~lrnqttr. Quras~ bir ger- qek ki hava-jeti ile tekstiire i~leminin temel gereksini- mi ikitane besleme makal-asl ve bunlar araslna yerleg- tirilmig bir teksture memesidir, aneak amaca uygun imal edilmig makinalarm iistiinlu@ tarbg~lamaz. Bu yiizden en modern tekstiire makinalan amaca uygun bicimde ve besleme, q l u ~ ve sarma hlzlan uzerinde ba- Brns~z kontrollar olacak bicimde tasanmlanmaktad~r.

Tekstiire olmug ipliklere makina uzerinde bir miktar

(8)

nasl : bir

Sekil16 ve 17'de verilen ilk malcinalara @yle y&n- dan bir baluld~anda bunlann tasanm ozelliklerinin na- sd kaba ve basit olduklan hemen gijriilecektir. Belki bunun sebebi, a n biikiim verilmi~ ipliginve biiyiik mik- tarlarda b a s ~ n d ~ havanm kullandma zorunlugundan ve diigiik h~zlardan do- yetersiz iglem ekonomisin- den kaynaklanan s~mrlamalard~. iglem h u l a n n ~ n arh- n l m a s ~ ve daha uygun iplik doniigtiirme ekonomisi sayesinde makinalar, Sekil18'de verilen Barmag AM4 ve Stiihle ve Eltex gibi firmalann iirettia daha esnek daha kontrol edilebilir makinalar haline geldiler.

Biitiin diger tekstil iglemlerinde oldugu gibi,eger

colt

iiniteli bir y a k l q ~ m benimsenirse,ozellilde diigiik lineer yogunluklu ipliklerde hava jetli tekstiire iglemi ekonomik olarak uygu1anabilir.B~ y a k l q ~ m iglemin b q - langwndan beri farkedilmigtir.Seki1 19'da bu eski giin- lerden bir r,ok iiniteli makina goriitmekte ve Selul

20'de ise 144 iiniteli bir modern hava jetli tekstiire makinas1 goriilmektedir. Ancak, ~elcirdek ve efelct ha- vn-jeti tekstiirecilianin qekici yam olan ozel iplikler tekyada sadece birkar,iiniteli makinalara ihtiyar, gosteren iglem gereksinimleri gosterirler ve bu tiir esnek makinalarda makinaiireticileri tarafmdan piyasaya su- nulmaktad~r.

3.GENEL BAKIS

VE

GELECEK

Bu tarihi degerlendirme, hava-jeti tekstiirecilianin baglangqtaki olduk@yavaggeligmesini ortayakoymak- t a d ~ r . Bunun bellibagh sebebleri cok cegitlidir, ama r,ok s ~ l u b a n s anla~malan bellci bu sebeblerin en b q ~ n d a gelir. Bu pek r,ok lisans k u l l a n ~ c ~ s ~ n ~ ve de bagnns~z ara$mmac~lar~, belki de iglem elconomisinin r,ok onceleri iyilegtirilmesine yo1 apbilecek incelemelerden ve de- nemelerden uzaklqtzrd~. Bir bagka sebeb ise hava-jeti tekstiire ipliklerinin niteliginin uzun ylllar yanl~g anla-

(9)

3ekil18. BhrmogYiiksck Pergormansh AM? Hava Tekstiirc Ma- kinas,

Sekil 19. DGsOk Deneyi Tnslan Tekstiirc Ipliklcri Uretimindr!

Kullarulan US Model I Acme Tekstiirc Mokinas~

g~lrnas~dlr. Hava-jeti ile tekstiire edilmig iplikler aslm- da bir t u r teksture ipliktir ama genelde tekstiire iplik olarak bilinen ve sanki bagka teksture iplik olmadl$m ima eden yalancl-hukum yontemiyle teksture olmng ip- W e r e hi$ benzer degildir. Bu iki tiir iplik arasmdaki yap~sal farkl~hklar gerek son kullan~m alanlan gerekse iglem ekonomisi balum~ndan hie bir kar$llqbrmaya

s e k i l 2 0 . ~ ~ R ' n i n 114 ~ n i t e l i 3 SDAISM Tip ~ a v a x t l i Tekstn- re Makinas

firsat vermeyecek kadar coktur. Yalanc~ bukum yontemiyle tekstiire edilmig iplikler genelde dugiiklineeryo- gunlnga snhip ve esnek ipliierdir. Ote yandan, hava- jeti ile tekstiire edilen iplikler esnemezler ve hemen biitiin lineer yogunluk a l a n ~ n ~ kapsarlar. Ancak, bu iplikler yalancl-bukiim ipliklelinin sabip olmad@ kesikli lif iplik yaplslna sahiptirler. Bu yiizden eger bir maliyet mnkayesesi yap~lacaksa, bn kesikli lifi pamuk yada yiin iplikle~i ile hava-jeti ipliieri arasmda yap~lmal~, asla hava-jeti iplikleri ile yalancl-biikiim iplikleri ara- s ~ n d a yap~lmarnahd~r. Bu ilk engellerin bazllannm son yllarda silinip kayboldngu gozlenmektedir ve boylece hava-jeti ile iplik tekstiireciliginin potansiyeli ve esnek- ligi bilincli olarak anlag~lmaya baglanm~gbr.

Bugiin hava-jeti ile tekstiire olmug iplikler yiiksek M i t e standartlannda uretilmekte ve bu iplikler tiiketi- ci taratindan gene1 kabul gormektedir. ISlemin potansiyeli her geeen giin daha iyi goriilmekte ve pek cok yeni uygulama alanlar~ duzenli olarak kegfedilmektedir. ISI- sal bir karakterinin olmayg~ iglemi daha da esnek hale getirmekte ve dolayslyla diger tekstiire yontemlerinin bagans~z kald~$ durumlarda, cam yada karbon lifleri- nin tekstiiresinde oldu@ gibi gayet bagan11 bir gekilde knllan~labilmektedir. Iglemin ekonomik yonu son y l - larda oldukca geligtirilmig ve pek qok tekstiire makina iireticisi amaca yonelik tasarlanm~g bava-jeti tekstiire makinas uretimine i n a n d ~ n l m q bulnnmaktad~r. So- nuc olarak baklldlanda gelecegin iyi olacaa go~ulmek- tedir.

KAYNAKCA

-ACAR. M.; TURTON, RK and WRAY. G.R.; Air Flow in Yarn Texturing Nozzlcs, Trnnsoctions of ASME: Journal of Enginec- ring for Industry. 1987. Vol. 109, 197-202.

-B.P. 732 929. Du Punt dc Ncmours, D c c 15,1952.

-

B.P. 762 630. Du Pont de Nemours, July, 19,1954.

-B.P. 1 282 148. Du Pont de Nemours, June, 27,1969.

-B.P. 1 55.1 572 Courtnulds Limited, Nov. 2. 1977

-DEhaR. A.; The Air J e t Texturing Pro- with Particular Rclc- rcncc to the Nozzle Design and Improved yarn Test Methods, P h E Thesis, Loughborough University of Technology, 1987.

-Europcn Patent Applimtion, 0 033 524, Du Pont dc Ncmours, Jan. 30, 1081.

-

Mcbcrlcin Muschnincnfuhrik AG, H e m d e L Air texturing jet, Ty-

(10)

pc LB-BO1, Manual. May, 1981.

-SEN, H.; A Stut?v or Air-jet type Bulked Filament Ynrn Process, PhD Thesis, Loughborough Univcnily ofTcchnology, 1970.

-SIVAKLTMAR, V.R; The Mechanism or Bulking of Air Textured Yarns, PhD Thesis, UMIST, Manchcstcr, 1975.

-U.KPatcnt Aplicntion, 2 079 189 A.Hcbrtrlcin Machinmfobrik AG, June, 25.1981.

-U.K Pntcnt Application, 2 082 636 A, MillikenRcsearch Corpam- tion, Aug. 26. 1981.

-U.S.P. 2 783 609 Du Pont dc Ncmours, Dec 14,1951 -U.S.P. 2 994 938 Du Pont Dc Nemours, Junc, 30,1958.

-U.S.P. 2 958 112. Du Pont dc Ncmours, Aug. 16,1965.

-U.S.P. 4 187 593, Enterprise Machine and Dcvclopmont Corpora- tion, Apr. 0, 1979.

-WRAY, G.R; The Cunslruclion nnd Resultant Properties Or Air-tcxturcdFilnmcnlYsms, PhD Thesis, University o r h c h e s - ter, 1965.

-1W. G.R; Thc Construction or Air-textured Filament Yarns, In: Bulk, Stretch and Texture. Manchcstcr. 1066, 18-28

-WRAY, G.R; The Prnpertics or Air-textured Continuous Filo- mcnt Yarns, Journal of Textile Institute, 1060, Vol. 60, (31, 102-126

-

WRAY, G.R and ENTWISTLE, JH, The Modification of a Taslan Jet to Operate Low air-pressures, Jornol or Tcxtilc Institute,

10G9, Vol. GO, 411-419.

-WR4Y, G.R. and ENTWISTLE, JH, An Investigation of the Air-.

jet Bulking Proccss, Journsl of Tcxtile Institute, 1968, Vol. 59, 122-136

-WRAY, G.R Yarn Structures Gcncmted by Fluids in Enginecrcd Chnnncls, In: Ncrv Directions in Tejtilc technology, Confcrcnce, Ringc, New Hampshire, USA, A u y s t 22-27,197G.

Dog.Dr. Ali D E M ~ 1959 Konw dogumlu. i ~ f l , Makina Fakiilte- sindcMiihendislik limns agrenimini 1982~1- hndo bitirdi. Yinc aynl Universitenin Fcn Bi- limleri Enstitiisii'ndc Makina-Konstriiksi- yon dnhndamasteryaph. Master kursu sira- smda k a r a n d ~ a T.C.Milli Egitim BakanI@

,

yuft df51 doktorn bursu snycsindc 1984 p h - dnInpltc~~e'ycgidcrekTckstil Mnkinalm iplik vc Dokumn Tcknolqiisi dalmda Loughborough Teknoloji flniver- sitcsindc duktom ugrcnimi y n p t ~ "HavaJcti ile Scntetik iplik Tck- stiiresi" konulu doktora w l ~ ~ m a s l n ~ 1987 y h m Ekim aymda bitirdi. Aynr iiniversitcde hnlen, yalonc~-biikUm mctodu ile iplik tekstii- rociligindc kullsnllan "Intermingling (HavaJeti ile Filament %I-

I q t ~ n l m n s ~ l " konusunda amgtllmo wpmakladlr. 1988 Ekim aym- da D o p n t ilnvnnlnl alan Demir'in ulusnl ^veuluslaramsl bilimsel dcrgilcrdc yqnmlonm~r pek p k bilimsel makalcsi mcvcuttur.

Bilgi gait olarak tan~mlanan giinurnuzde, srn1r11 olan Dunya kaynaklarm daha etkin ve verimli kullanabilmek icin arastrrma, geligtirrne cal~gmalar~ artmakta, bilim ve teknolojidekigeliynelere hergun bir yenisi eklenmektedir.

S ~ n ~ r h olan Dunya kaynaklarrnm daha etkin ve verimli kullanrlmas~, uretirn ve malzemenin planlanmas~, yatrrrm optimizasyonu, kalite kontroltr, ergonomi, igletmelerde ileriye donuk projelerin similasyonu, tesis tasarrmr, fizibilite etudlerigibi i$etmelerin can damarr olan modern igletmecilik yontemleri ile mumkundur.

Gelisen teknolojiyi izlemeyi, teorileriger~ek y a p n a uygulamayr, surekli buyuyen bilgi birikimini ve modern ;$let- rnecilik yontemlerini bilimsel bir yakla$rmla ~ozumlemeyi u g r a ~ a l a n ~ secen ve bu u&mr teknolojinin en son aracr olan bilgisayarlarla cozen "Endustri Muhendis1i~i"nin onemi h e r g e ~ e n gun artmaktad~r.

Seminerde &gun s~ras~yla CPM-PERT, yatmm analizleri, b a k m plan lamas^, kalite kontrolu yontemi, MRP-I1 konu- lannda oncelikle ogretim uyelerince bilgi aktar~mt yapllacak; Seminer bu alanda &an, y a z h pazarlayan firmala- rm haz~rlamrg olduklarr yaz~l~mlarm tan~t~mr, gosterimigeklinde surecektir. Ayr~ca Seminerde hergun bir ogretim uye- si bagkanlrgmda tartgma ve deierlendirme oturumlarr yap~lacakt~r.

Seminer ile birlikte Hotel Almira'nm Lobisi'nde Endustri Muhendisliginde Bilgisayar ve Uygularnalarr Sergisi duzen-

lenecektir. . .

Ayrmt~h 5ilgii$n -

^-

iplik Tekstiiresinin Evrimi Tarihsel bir Degerlendirme*