International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/22, p. 629-652
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.12111
ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Article Info/Makale Bilgisi
Referees/Hakemler: Prof. Dr. Fatma Sabiha KUTLAR OĞUZ – Prof. Dr. İsmail Hakkı AKSOYAK
This article was checked by iThenticate.
MEVLÂNÂ RESMÎ’NİN “LEVHNÂME” İSİMLİ MESNEVİSİ VE ANNE-BABAYA HÜRMET ÜZERİNE NASİHATLERİ
Aslıhan ÖZTÜRK*
ÖZET
Okuyanları ahlâki ve sosyal açıdan kemâle ulaştırmayı ve böylece örnek insan tipi yetiştirmeyi amaçlayan nasihatnâmelerin edebiyatımızda önemli bir yeri vardır. Bu tür eserlerden biri de 1743-1744 yıllarına ait bir nasihatnâme olan Levhnâme’dir.
Mevlânâ Resmî tarafından mesnevi nazım şekliyle ve aruzun“mefâ’îlün mefâ’îlün fa’ûlün” vezni ile yazılan eserin tek nüshası Ankara Milli Kütüphane’de 06 Mil Yz A 5214 arşiv numarasıyla kayıtlı olup 779 beyitten oluşmaktadır. Levhnâme, genel ahlaka dair ve dinî muhtevalı öğütler içermektedir. Levhnâme’de kanaat, ihlâs, doğruluk, hayâ, huy yumuşaklığı ve cesurluk gibi iyi ahlaka ait unsurlar tavsiye edilmiş; inat, hırs, cimrilik, kibir, arsızlık ve korkaklık gibi kötü ahlaka ait unsurlardan uzak durulması öğütlenmiştir. İlim öğrenmenin ve âlimlerin kıymeti vurgulanmış, ahlaki hususların yanı sıra namaz kılmak, Kur’an okumak gibi bazı dinî vazifelerden de söz edilmiştir. Metinde üzerinde önemle durulan konulardan biri de anne baba hakkı ve onlara hürmet meselesi olup anne ve babanın çocuğun yetişmesindeki rolleri gözler önüne serilmiştir. Bu makalenin konusunu Resmî’nin anne ve babaya hürmet konusundaki nasihatleri oluşturmaktadır. Yaptığımız çalışmayla Mevlânâ Resmî’nin kendi döneminde bir çocuğun anne ve babasına karşı sahip olması ya da olmaması gereken davranış şekillerinin neler olduğu ve müellifin verdiği tüm öğütlerin günümüz şartlarında da geçerliliğini koruyup korumadığının belirlenmesine çalışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: 18. yüzyıl, nasihatnâme, Mevlânâ Resmî, anne ve baba, öğüt
MEVLÂNÂ RESMÎ'S MESNEVI NAMED LEVHNÂME AND HIS ADVICES ON RESPECT FOR MOTHER AND FATHER
ABSTRACT
There is an important place of nasihatnâme in our literature, which aims to convey readers in a moral and social way, and thus to raise a model of a human type. One of these types of works is Levhnâme, a nasihatnâme belonging to the years of 1743-1744.
The only copy of the work written by Resmî in the form of a mesnevi verse and aruz meter of “mefâ’îlün mefâ’îlün fa’ûlün” is recorded in the Ankara National Library at 06 Mil Yz A 5214 archive number and consists of 779 couplets. Levhnâme contains advices on general moral and religious content. In Levhnâme, good ethical elements such as opinion, sincerity, truth, shame, softness and courageousness and to be kept away from elements of bad morals such as stubbornness, ambition, stinginess, arrogance, shamelessness and cowardice are recommended. In addition to ethical issues, the importance of science and scholars are emphasized, and some religious duties such as praying and reading the Koran are also mentioned. One of the issues emphasized in the text is the parents' right and the matter of respect for them and thus the roles of parents in the growth of the child are revealed. The subject of this article is constituted by the advices of Resmî on respect for themother and father. With our work, we will try to determine that what the forms of behaviours are, which a child should or should not have against his/her parents during Mevlânâ Resmî's own period and that whether all the advices given by the author are also valid in today's circumstances.
STRUCTURED ABSTRACT
The nasihatnâmes (pendnâmes) as a literary genre are didactic works aimed at raising role model by directing it to the right and avoiding it from the wrong. The nasihatnâmes, written to convey the moral principles based on Islamic principles to all people especially young people, are based on advice of good morality and avoiding bad morality. By saving person from the things that religion forbids, from the societal unacceptable behaviors, from moral troubles that refute society lead to provide social peace and order are the main aims of nasihatnâmes.
Some of the nasihatnâmes are created by addressing the father-son or parent-child. As a good example of the view of the divan poem / poet on the child-literature relation and the child Hayriyye, written by Nabi for his son Ebu’l-hayr Mehmed 7 year old, is the most well-known example of nasihatnâme in our literature. Another example of such works is the Lutfiyye of the Sünbülzâde Vehbi. In the 18th century, there was an increase in the works of nasihatnâme type. In this century, it is seen that nasihatnâmes are written for the society especially children in order to educate, train and attract their attention to various objects. Levhnâme, which does not have a name in the sources and is a subject of our work, is a nasihatnâme, written in the 18th century through advice from the father to the son.
Mevlânâ Resmî's Levhnâme is not mentioned in biographical sources and in tezkires. Therefore, there are no resources that give information about the characteristics of the work and the name. The information about the work can only be reached by itself. The only copy of the work is recorded in the Ankara National Library as 06 Mil Yz A 5214 archive number. Levhnâme is a mesnevi written in the type of nasihatnâme. Good and bad manners are mentioned in the work. As a matter of fact, the poet touches on the fact that his work speaks of the reason and necessity of writing in the section under the heading of “Fì-sebebi’n-naômı ve beyÀni’l-óÀceti”. It is necessary to learn moral science according to Mevlânâ Resmî, but the treaties written on this subject are difficult to understand and they are incomplete. Hence, he arranged such a work in need of writing these things in a language that the people can understand in Turkish. The composition of “eyü naôm-ı nÀãió” in the 778th couplet of the work gives the date of h.1156 / m.1743-44 by calculation of ebced, so it is understood that the poem belongs to the mid 18th century. There is no information about who is presented to the work in the text.
Levhnâme starts with basmala, but there are no separate sections such as "tevhîd, münâcât, na't, medh-i çihâr yâr" in it. After a brief introduction of 14 couplets in which Allah and the prophet are mentioned, it is passed to the “sebeb-i naẓm” part. Here, the reason and need for writing the work are explained. Later, advice is given under various headings appropriate to the topic. Later, the final admonitions are expressed under the heading “Fì-òÀtimeti'l-veãÀyÀ” and the work is ended. Levhnâme is written aruz meter of “mefâ’îlün mefâ’îlün fa’ûlün”. When the work is examined from the aspect of aruz meter, it is noteworthy that Resmî did not act very rigorously on this issue.
It is possible to say that Arabic and Persian words are mostly in the work. It is also seen that the words used frequently in Old Anatolian Turkic are in the presence of the work. Proverbs and idioms are often used in nasihatnâmes to reinforce the meaning. The proverb and the idioms are also mentioned in Levhnâme for this purpose.
Levhnâme is a nasihatnâme, containing advice on religious and moral issues. In the work, there are 26 different titles in the section where the main subject is processed.
Under these headings, good moral attributes such as opinion, humility, truth, shame, softness and courageousness, and bad moral characteristics such as stubbornness, wastage, bitterness, arrogance and envy are mentioned. As one of the subjects that are processed extensively in Levhnâme, which includes advice to a son of a father, the issue of respect for his mother and father comes to mind. The sensitivity of the religion of Islam to the mother and the father is known, and many verses and the existence of the hadith prove it. In Levhnâme, where the advices of the moral and religious issues are given, the right of the mother and the father is handled under the heading “Fì-riÀyeti óuúÿúı'l-vÀlideyn” (551-635). This issue is of great importance in terms of both expressing the poet’s expectations from his son and being a lesson to the all children and even all the young people.
Parent's pension to the child is unlimited. So the child must always be a beloved mother and father and follow all their orders. There are clear verses in this regard in the Kur'an. Disobedience to the parents is accepted as a big sin, therefore the son should not break their heart. Indeed, as noted in the hadith, paradise is under the feet of mothers.
In the work, first of all, it is mentioned that the son can not pay parents’ rights by expressing their pensions on children. Then the child will be told what to do and what not to do to the parents in the time of their old age in the face of these kindness and help. We can see that the advice given, the manner in which it is done and the behavior patterns that should not be done are still valid nowadays.
As a result, Levhnâme is written for suggesting Islamic morality. Resmî states that such a work is brought to the market with a style that the people can understand mentioning the difficulty of understanding the works written to inspire Islamic morality. Despite this, it can be said that Levhnâme is also hard-coded and difficult to understand. In the work, under the 27 titles, good and bad ethics were mentioned. The respect for mother and father is one of the most talked about subjects in the work. The work reveals the ideal type of child in this direction.
Keywords: 18th century, nasihatnâme, Mevlânâ Resmî, mother and father, advice
Giriş
Edebî bir tür olarak nasihatnâmeler (pendnâmeler), doğruya sevk edip yanlıştan sakındırarak örnek insan tipi yetiştirmeyi amaçlayan didaktik eserlerdir. İslami temele dayalı ahlakî kuralları, tüm insanlara bilhassa gençlere iletmek maksadıyla yazılan nasihatnâmeler, iyi ve güzel ahlakın tavsiyesi kötü ahlaktan ise uzak durulması esasına dayanır. Dinin yasakladığı şeylerden, toplumca hoş karşılanmayan davranışlardan, toplumu çürüten ahlaki sıkıntılardan kişiyi kurtararak toplumsal barış ve düzeni sağlamaya vesile olmak nasihatnâmelerin temel amaçlarındandır.
Nasihatnâmeler genellikle ahlakî-didaktik eserlerdir. “İslam toplumları teorik ahlaktan ziyade ahlakın uygulamasına önem vermişler, dinin emir ve yasakları ile gelenek ve töre ahlakı içinde yapılması veya yapılmaması gereken davranışları konu alan nasihatnâme türü kitapların telifi doğrultusunda gayret sarfetmişlerdir” (Pala, 2006, s.409). Nasihatnâme türündeki eserlerde “öğütler verilirken âyetlere, hadîslere, büyüklerin sözlerine veya atasözlerine dayandırılır; hacimli eserlerde ise çeşitli hikâyeler anlatılıp kıssadan hisse çıkarılmaya çalışılır” (Çalka, 2008, s.242; Kaplan, 2015, s.1; Canım, 2010, s.182).
Türk edebiyatının ilk yazılı ürünleri olan Orhun Kitabeleri’nde nasihat yoluyla söz söylendiği görülebilir. Bunların yanında nasihatnâmeye bir tür olarak edebiyatımızda İslâmiyet’ten sonra rastlanır. İslâmi Türk edebiyatının ilk yazılı ürünleri olan ve bilginin faydaları, alçak gönüllülüğün erdemleri, dünyanın geçiciliği ile evlilik kurumu, insan ilişkileri gibi içtimai konularda öğütler veren, dinin yasak ve emirlerini söz konusu eden Kutadgu Bilig, Atabetü’l-Hakâyık ve Dîvân-ı Hikmet gibi eserler nasihatnâme türünün ilk örnekleri olarak kabul edilebilir (CanDîvân-ım, 1988, s.155). Görüldüğü gibi Türk edebiyatında öğüt verme geleneği çok eskilere dayanmaktadır.
Nasihatnâme türündeki eserler manzum, mensur ya da her ikisinin karışımı şeklinde olmakla birlikte manzum nasihatnâmelerin sayıca daha fazla olduğu bilinmektedir.
Nasihatnâmelerden bazıları babadan-oğula veya ebeveynden çocuğa hitap yoluyla oluşturulmuşlardır. “Çocuk-edebiyat ilişkisi çerçevesinde divan şiirinin/şairinin çocuğa bakışı ve bunun güzel bir örneği olarak da Nâbî’nin 7 yaşındaki oğlu Ebu’l-hayr Mehmed Çelebi için yazdığı Hayriyye, nasihatnâme türünün edebiyatımızdaki en tanınmış örneğidir” (Uludağ, 2009, s.782). Bu tür eserlere bir diğer örnek olarak Sünbülzâde Vehbi’nin Lutfiyye’si gösterilebilir (Beyzâdeoğlu, 1986).
XVIII. asra gelindiğinde nasihatnâme türündeki eserlerde artış görülmektedir. “Bu asırda toplumu, özellikle de çocukları eğitmek, terbiye etmek, yetiştirmek ve çeşitli konulara dikkatlerini çekmek amacıyla nasihatnâmelerin kaleme alındıkları görülmektedir” (Kartal, 2011, s.215). Kaynaklarda ismi geçmeyen ve çalışmamızın konusu olan Levhnâme de XVIII. yüzyılda babadan oğula nasihat yoluyla yazılmış bir nasihatnâmedir.
1. Levhnâme
Mevlânâ Resmî’nin Levhnâme adlı eseri tezkirelerde ve biyografik kaynaklarda zikredilmemiştir. Dolayısıyla eserin özellikleri ve ismi hakkında bilgi veren herhangi bir kaynak bulunmamaktadır. Eser hakkındaki bilgilere ancak eserin kendisinden ulaşılmaktadır.
Eserin tek nüshası Ankara Milli Kütüphane’de06 Mil Yz A 5214 arşiv numarasıyla kayıtlıdır. Mevlânâ Resmî, Levhnâme’nin 2. beytinde hayırla anılması için eserine besmele ile başladığını bildirirken eserinin ismi olan “levó-nÀme” kelimesine de yer vermiştir:
Ki bismillÀh ola ser-levó-nÀme
Olur nÀmı irer òayrı òitÀma (2)
Levhnâme, nasihatnâme türünde yazılmış bir mesnevidir. Eserde iyi ve kötü huylar söz konusu edilmektedir. Nitekim şair de eserinin “Fì-sebebi’n-naômı ve-beyÀni’l-óÀceti” başlığı altındaki bölümünde yazılış sebebi ve lüzumundan söz ederken buna değinmektedir. Mevlânâ Resmî’ye göre ahlak ilmi öğrenmek gereklidir, ancak bu hususta yazılmış risâlelerin anlaşılması güçtür ve bunlar eksiktir. Dolayısıyla kendisi de Türkçede bu meseleleri halkın anlayabileceği bir dille yazmanın gerekliliğini duyarak böyle bir eser tertip etmiştir.
Gerek oldı oúuna èilm-i aòlÀú
èAmelçün èilme mevúÿf oldı iùbÀú (29)
Kütübler var bu fende lìk aàleb
èAvÀm u mübtedìye fehmi eãèab (30)
ResÀ’il görmedim Türkìde tafãìl
èAvÀm u mübtedìye ola teshìl (31)
Şair, Levhnâme’de eserinin beyit sayısıyla ilgili herhangi bir bilgi vermemektedir. Metnin elimizdeki tek nüshası 779 beyitten oluşmaktadır. Bu sayıya eserdeki müfred beyit de dâhildir.
Ararken naômına tÀrìò-i sÀmió
Bu geldi tÀrìò eyü naôm-ı nÀãió (778)
bu beytindeki “eyü naôm-ı nÀãió” terkibi ebced hesabıyla h.1156/m.1743-44 tarihini vermekte, böylece manzumenin 18. yüzyıl ortalarına ait olduğu anlaşılmaktadır. Metinde eserin kime sunulduğuna dair herhangi bir bilgi bulunmamaktadır.
2. Levhnâme’nin Şekil Özellikleri
2.1. Levhnâme’nin Nazım Şekli ve Tertibi
Levhnâme, bir müfred beyit hariç mesnevi nazım şekliyle yazılmış bir manzumedir. Mesneviler genel planda “1. Giriş 2. Konunun İşlendiği Bölüm 3. Bitiş Bölümü (Hatime)” olmak üzere üç bömlümden oluşur. Planlı mesnevilerin başında mensur ya da manzum bir dibace bulunur. Ardından “tevhid, münâcât, na’t, mirâciye, medh-i çihâr yâr-ı güzîn, yapıtın sunulduğu kişiye medhiye ve sebeb-i telîf” ile devam eder. Sonra “âgâz-ı dâstân” başlığı altında esas konunun işlendiği bölüme geçilir ve eser “hâtime” bölümü ile sona erer. Klâsik mesnevi tertibi bu şekilde olmakla birlikte özellikle dinî-tasavvufi ve ahlaki mesnevilerde bu bölümlerin birbirinden kesin çizgiyle ayrılmadığı görülür (Dilçin, 2009, s.167-173; Kutlar, 2000, s.104). Levhnâme de beslemeyle başlar, ancak içinde müstakil bir şekilde “tevhîd, münâcât, na’t, medh-i çihâr yâr” gibi bölümler bulunmaz. Allah’ın ve peygamberin zikredildiği 14 beyitlik kısa bir girişten sonra “sebeb-i nazm” kısmına geçilir. Burada eserin yazılış sebebi ve gereği izah edilir. Daha sonra konuya uygun çeşitli başlıklar altında nasihatler sıralanır. Daha sonra “Fì-òÀtimeti’l-veãÀyÀ” başlığı altında son nasihatler dile getirilerek esere son verilir.
2.2. Levhnâme’nin Vezin ve Kafiye Özellikleri
Levhnâme aruzun “mefâ’îlün mefâ’îlün fa’ûlün” kalıbıyla yazılmıştır. Eser vezin yönünden incelendiğinde Resmî’nin bu hususta pek de titiz davranmadığı dikkati çekmektedir. Eserde çok fazla imale görülür.
Bunı bildiñ nedür sende cesÀret
İdüp fısúı daòı lÀf u mahÀret (194)
Velì teédìb olur elbette acı
Olur Àòir saña òayır duèÀcı (589)
Şairin vezni kullanmadaki bir diğer kusuru da zihaftır. Eserde zihaflar imaleler kadar yaygın değildir.
SaèÀdetle buyurdı faòr-i èÀlem
Ne şefúatle saña virdi şìr-i ter
Hem itdi cilvegÀhıñ óacr-i mÀder (570)
Saña şimdi budur lÀzım olan óÀl
Dirìà olmaya anlardan cÀn u mÀl (611)
Eserin vezin konusunda dikkat çeken bir özelliği de Türkçe kelimelerle ünlüden ünlüye yapılan ulamalardır. “Bir kelimede iki ünlünün bir araya çok nadir geldiği Türkçede, kelimeyi meydana getiren hecelerin ve söz içinde yan yana gelen kelimelerin komşu hecelerinin de birbirlerini etkilediği ve bir düzene koyduğu belirtilir. Bununla ilgili olarak bazı birleşik olan kelimelerde ya birinci kelimenin son ya da ikincinin ilk ünlüsünün düştüğü görülür” (Saraç, 2015, s.209). Bu tür vasl örneklerinin eserde sayıca çok fazla olduğu görülmektedir:
Budur derd-i derÿnıñ nic’olur óÀl
èAceb noúãÀn olur mı èırø veyÀ mÀl (187)
Anıñ øıddı àaøab k’oldı tehevvür
áaøab müştedd olur gider tedebbür (717) Bazı beyitlerde veznin bozulduğu görülmektedir:
Heme vech-i óasenle it teéÀmül
Ki sÿéa sÿé itmeyesin teúÀbül (626)
Eserde divan şiirinin kafiye türlerinin bütün örneklerine rastlanmaktadır. Bunlardan sayı olarak en fazla olanı mürdef kafiyedir:
HemÀn aldar bu veche anı şeyùÀn
ÒudÀ eróamdur ider èabde àufrÀn (198)
Levhnâme redif konusunda çok zengin değildir. Mevcut rediflerin büyük kısmı Türkçe eklerden oluşmaktadır:
Ki ãulb-ı vÀlid oldı bedé-i rÀhıñ
Pes andan raóm-ı mÀder cÀyigÀhıñ (561)
Eserde zaman zaman ikvâ ve ikfâ gibi kafiye kusurları görülmektedir. Aşağıdaki beyitlerden ilki ikvâ, ikincisi de ikfâ örneğidir.
O demde tevbedür yoú àayrı meslek
Görindi çün zamÀn-ı mevt-i mühlik (130)
Elìf-i fÀsıú olma eyle ièrÀø
Ki aña üns ile hetk olur aèrÀã (49)
2.3. Levhnâme’nin Dil ve Üslup Özellikleri
Eserde Arapça ve Farsça kelimelerin ağırlıkta olduğunu söylemek mümkündür. Ayrıca eserin söz varlığında Eski Anadolu Türkçesinde sıkça kullanılan kelimelerin yer aldığı da görülmektedir: “alda-: aldatmak, kandırmak (198), dolın-: dolunay hâline gelmek (291), durı-: durup düşünmek (537), eylik: iyilik (58), eyü : iyi (336), úamu: bütün, herkes (408), úışlaú: kışın barınılan yer (580), kimesne: kimse, kişi (345), küy-: beklemek, sabretmek (110), timür: demir (180), ùurıl-: durulmak (94), urıl-: vurulmak, çarpılmak (535), yandur-: yakmak, tutuşturmak (48).”
Levhnâme’de bazen eserin içeriği dolayısıyla nahoş olabilecek “öküzvârî (120), sığır, çömez (317), eşek (365), yüzsüz (468), ahmak (470)” gibi kavramlara da yer verilmiştir.
Şair kanaat, tevazu, cömertlik gibi iyi huylardan bahsederken “ol, olasın, okuna” gibi emir kipinin olumlu halini kullanırken, cimrilik, kibir, utanmazlık gibi kötü huylardan söz ederken “deme, olma, etmeyesin” gibi emir kipinin olumsuz halini kullanmaktadır:
Benim rÿóım gerek her óÀle iòlÀã
Olasın òÀlıúıña bende-i òÀã (527)
Benim rÿóım cesÿr ol óaú kelÀma
MüheyyÀ olma Àteşden licÀma (756)
Şair bazen “gerek, gerekdür” gibi söz tekrarlarıyla anlamı ve vurguyu pekiştirmektedir:
Gerek fıúh-ı şerìèat fenn-i fetvÀ
BeyÀn-ı óill ü óürmet faãl-ı daèvÀ (233)
Gerek èilm-i uãÿl ü fenn-i bürhÀn
ÚıyÀs icmÀè u sünnet naãã-ı ÚuréÀn (234)
Gerek èilm-i óadìå [ü] fenn-i ÀåÀr
Gerek aúãuél-maúÀãid ola taóãìl
Budur bil èilm-i tefsìr ile teévìl (236)
Nasihatnâmelerde anlamı pekiştirmek amacıyla atasözü ve deyimler sıkça kullanılır. Levhnâme’de de bu amaçla atasözü ve deyimlere yer verilmiştir.
Mücerrebdür ki müsrif Àòir-i kÀr
Olur müflis naôardan sÀúıù idbÀr (394)
Ayaàıñ yoràanıñca úavli mìèyÀr
ÒayÀl-i òÀma düşüp yüzme reftÀr (344)
3. Levhnâme’nin Muhtevası ve Anne-Babaya Hürmet Konusunda Nasihatler 3.1. Levhnâme’nin Muhtevası
Mesnevilerin konusu çok çeşitlidir. Ünver, mesnevileri işlenen konulara göre 4 gruba ayırır (1986, s.415-417). Birinci grupta okuyucuya bilgi vermek, onu eğitmek amacı güden mesneviler yer alır. Dinî, tasavvufi ve ahlaki mesneviler ile ansiklopedi niteliği taşıyan, belirli bir alanda bilgi veren mesneviler bu grupta yer alır. Levhnâme bu sınıflandırmaya göre okuyucuya bilgi vermek, onu eğitmek amacı güden mesnevilerin yer aldığı birinci gruba dâhil olan dinî ve ahlaki konularda öğütler içeren bir nasihatnâmedir. Eserde esas konunun işlendiği bölümde 26 farklı başlık mevcuttur. Bu başlıklar altında kanaat, tevazu, doğruluk, hayâ, hilm ve şecaat gibi iyi ahlâka ait özellikler ile inat, israf, tama, cimrilik, kibir ve haset gibi kötü ahlâka ait özellikler söz konusu edilmiştir. Metinde yer alan başlıklar ve beyit numaraları şu şekildedir:
Fì-sebebi’n-naômı ve beyÀni’l-óÀceti (15-39)
Fì-beyÀni óubbü’ã-ãÀlióìn ve mücÀnebeti’ù-ùÀlihìn (40-71) Fì-beyÀni úabÿl-i nuãóü’l-óayr (72-79)
Fì-õemmi’t-temerrüd ve beyÀn-ı óÀlihi (80-204)
Fì-beyÀni lüzÿmü’l-èilmi ile’l-èameli ve faølıhi (205-258) Fì-beyÀni tevúìrü’l-èulemÀi (259-268) Fì-rièÀyeti óaúúı’l-üstÀõi (269-275) Fì-beyÀniél-úanÀèati ve fevÀéidihÀ (276-357) Fì-õemmiéù-ùamaè ve óubbiéd-dünyÀ (358-372) Fì-beyÀni’s-seòÀ ve faølihÀ (373-383) Fì-õemmi’l-isrÀf (384-395)
Fì-beyÀni’t-tevÀøuèi (405-417)
Fì-õemmi’l-kibri ve’l-àurÿr (418-453) Fì-beyÀni’l-teõellül ve õemmihi (454-474) Fì-beyÀni’l-iòlÀã (475-504)
Fì-beyÀni’l iòlÀã-ı beyne’l-èibÀdı bi-maène’l-istiúÀmeti (505-527) Fì-beyÀni’l-istiúÀmeti ve’ã-ãıdúı (528-550) Fì-rièÀyeti óuúÿúı’l-vÀlideyn (551-635) Fì-beyÀni’n-nuãóı ve õemmi’l-óasedi (636-642) Fì-beyÀni’l-óased ve õemmihi (643-677) Fì-beyÀni’l-óayÀ ve medóihÀ (678-686) Fì-õikri’l-vaúÀóati øıddü’l-óayÀ (687-712) Fì-beyÀni’l-óilmi ve’l-àaøabı (713-733) Fì-medói’ş-şecÀèati (734-740) Fì-beyÀni’l-cübni ve õemmihi (741-761) Fì-òÀtimeti’l-veãÀyÀ (762-779)
3.2. Levhnâme’de Anne-Babaya Hürmet Konusunda Nasihatler
Bir babanın oğluna nasihatlerini içeren Levhnâme’de etraflıca işlenen konulardan biri olarak karşımıza anne ve babaya hürmet meselesi çıkar. İslâm dininin anne ve babaya hürmet konusundaki hassasiyeti bilinmekte olup bu konuda pek çok ayet ve hadisin varlığı da bunu kanıtlamaktadır. Ahlaki ve dinî konularda öğütler verilen Levhnâme’de anne ve baba hakkı konusu “Fì-rièÀyeti óuúÿúı’l-vÀlideyn” (551-635) başlığı altında işlenmektedir. Bu mevzu hem şairin oğlundan beklentilerini dile getirmesi hem de bütün çocukların ve hatta bütün gençlerin kulağına küpe olması açısından büyük önem arz etmektedir.
Çocuğun anne ve babaya her zaman yâr olması ve bütün emirlerine itaat etmesi gerekir. Bu hususta Kur’ân-ı Kerîm’de açık bir şekilde ayetler mevcuttur. İsrâ sûresinin 23. âyetinde belirtildiği üzere anne ve babaya “of ” bile dememek gerekir (Yıldırım, 2015, s.283).
Nehiy vÀrid bu veche naãã-ı ÚuréÀn
Dime sen anlara of eyle iõèÀn (553)
Anne ve babaya itaatsizlik “kebîre” yani büyük günahlardan kabul edilir, bu nedenle onların kalbini kırıp gönüllerini evlatlarına karşı karartmamak gerekir. Nitekim hadiste de belirtildiği gibi cennet annelerin ayakları altındadır (Yılmaz, 2013, s.78).
äaóìó-i naúl ile vÀrid bu sünnet
Anne ve babanın rızası şans sebebi, kırılıp gücenmeleri ise talihsizlik ve düşkünlük sebebidir. Anne ve babaya itaatsizlik edenler bu dünyada cezasını çekerler. Tüm günahların cezası âhirete ertelenirken anne ve babaya itaatsizliğin cezası bu dünayadayken verilir.
Anne ve babanın çocuğa yaptığı iyilik ve yardımlar sayısızdır. İlk doğduğu andan itibaren anne ve baba çocuğun yükünü sırtında taşır. Bu sayede çocuğun zayıf vücudu büyür kemâle ulaşır. Çocuğun dünyaya gelme süreci oldukça zorludur, nice anneler bu aşamada can verir, şehadet şerbetini içer. Çocuk dünyaya geldiğinde müjdeciler ev ev dolaşarak sevindirici haberi verirler. Çocuğun dünyaya geldiğini duyan akraba ve dostlar tebrik için anne ve babayı ziyaret ederler. Anne çocuk doğduğunda onu yıkayarak pâk eder. Çocuk neye ihtiyaç duysa onu hazırlar. Çocuğa temiz ve yeni kıyafetler giydirilir. Kat kat giydirilen çocuk beyaz teni ve şekli itibariyle beyaz bir gül gibidir.
Geyürdiler libÀs-ı tÀze vü ter
Úat-ender-úat giyüp çün verd-i ezher (568)
Anne çocuğuna şefkatle taze süt verir. Çocuğun doğumu vesilesiyle kurban kesilip komşu ve akrabalara ikram edilir. Çocuğu ağlamasın diye anne gecelerce uykusuz kalır, çocukta ufacık bir huzursuzluk hissederse rahat uyku ona haram olur. Anne, çocuğu beslerken rahat yutabilmesi için yiyecekleri ağzında parçalayarak ona yardımcı olur. Bütün bu yaptıklarıyla annenin vücudu, çocuğun nazarında kederi ve üzüntüyü yok eden heybetli bir dağ gibidir.
Çocuk binbir ihtimam ile büyütüldükten sonra sıra terbiyesindedir. Bu hususta bilhassa baba devreye girer. Baba çocuğa dini kuralları ve gerekli edepleri öğretir. Çocuğun yetişmesi için hoca tayin eder. Çocuğun sanat konusunda mâhir olması için de elinden geleni ardına koymaz. Bu sayede çocuk için kazanç kapıları açılır. Çocuk ne isterse anne-baba yerine getirmek için çabalarlar, bu nedenle ne yazılırsa anne-baba hakkını anlatmak için eksik kalacaktır.
600. beyitten sonra artık çocuğun büyüyüp güçlendiği, anne ve babanın ise muhtaç duruma geldiği dönemler söz konusu edilir. Bu durumda çocuğun anne ve babaya karşı vazifeleri, çeşitli durumlar karşısında yapması ve yapmaması gerekenler sıralanarak çocuğa hitap yoluyla nasihat edilir. Mesela bu feleğin döneceği, bir gün çocuğun mal ve güç sahibi olacağı, anne babanın ise ihtiyaç sahibi olacağı dile getirilir:
Olursın sen àanì yÀ devlet ü mÀl
Peder mÀder olur muøùarr-ı aóvÀl (604)
Olursın sen tüvÀnÀ ãÀóib-i zÿr
Olur anlar øaèìf ü pìr ü maèõÿr (605)
Bu durumda çocuk ne yaparsa anne ve babanın hakkını ödeyebilir? Çocuk zevk ve sefâ içinde eğlenirken onların darlık ve zorluk çekmesi revâ mıdır gibi soruların akabinde uygun görülmeyen durumlar izah edilir. Çocuk pahalı ve temiz kıyafetler giyerken anne ve babanın eski ve yırtık kıyafetler giymesi hoş görülmez. Yine çocuk güzel yemekler ile beslenirken anne ve babanın kuru ekmekle beslenmesi doğru değildir. Anne ve babanın her işini mükemmel şekilde görmek, gerekirse onlardan canını bile esirgememek gerekir. Daima anne ve baban rızası için çaba gösterilmeli, bu husus hiçbir zaman zihinden çıkmamalıdır. Anne ve baba hayattayken bunları yapan çocuk, vefatları zamanında dua etmeyi ihmal etmemeli, kendisi için af ve mağfiret dilerken onlar için de dilemelidir. Bu husus İbrahim suresinin 41. ayetinden yapılan iktibas ile dile getirilir. “Rabbimiz,
hesabın görüleceği gün beni, ana babamı ve inananları bağışla!” (Yılmaz, 2013, s.577). Kur’ân okuyup sevabını onlara bağışlamalıdır.
Di Rabbi aàfirliaàfirullÀhiyÀ
Saña òÀã it olursa emr-i dünyÀ (621)
Oúı ÚuréÀn it hem òayr u iósÀn
æevÀbın anlara baòş eyle gör cÀn (622)
Anne ve babanın mutluluğuyla mutlu olunmalı, kederiyle kederlenilmelidir. Onları her zaman güzel bir şekilde anmak gerekir. Eğer hem onlar hem de çocuk kederliyse, çocuk anne ve baba teskin olana kadar onları teselli etmelidir. Onların sorularına güzel bir şekilde cevap verilmeli, kaba ve sert davranıp kalplerinin kırılmasına sebep olunmamalıdır.
Anne veya baba Allah’ın razı olmadığı işler yaparsa çocuk öncelikle bu durumu ortadan kaldırmaya, zararını önlemeye çalışmalıdır. Daha sonra örnekler vererek, hikâyeler anlatarak uygun öğütler dile getirmelidir. Bu kötü işi duyanların onu ayıplayacağını, kıyamet gününde de zorluk çekeceğini, insanoğlunun hata edip isyan edebileceğinin ancak bu işin pişmanlıkla sonuçlanacağını söylemelidir. Eğer bu öğütler karşısında pişman olup aklı başına gelirse fazlasıyla saygı gösterilmeli; ancak bu kötü işi yapmakta ısrarcı olursa da uzak durulması gerektiği dile getirilir.
Beşerdür èiãyÀna ider cesÀret
Velì Àòir olur elbet nedÀmet (634)
Tenaããuó itdi it ikrÀm-ı zÀéid
Teèannüd eyledi ol sen de baèìd (635)
Görüldüğü gibi anne ve babaya hürmet eserde detaylı bir şekilde izah ediliyor. Öncelikle anne ve babanın çocuk üzerindeki emekleri dile getirilerek onların hakkının ödenemeyeceği söz konusu edilir. Daha sonra çocuğun bu iyilik ve yardımlar karşısında yaşlılıkları döneminde anne ve babaya neler yapıp neler yapmaması gerektiği dile getirilir. Verilen nasihatlerin, yapılması ve yapılmaması gereken davranış şekillerinin günümüzde de geçerliliğini koruduğunu görebiliyoruz.
Sonuç
Türk edebiyatında manzum nasihatnâme türü İslami Türk edebiyatının ilk dönemlerinden itibaren görülmeye başlamış, 18. yüzyıla gelinceye kadar pek çok örneği ortaya konmuştur. Bu eserler “iyiliğin tavsiyesi, kötülükten sakındırma” ilkesi temel alınarak yazılmıştır. Bunlardan bazıları “babadan oğula yahut ebeveynden çocuğa” nasihat yoluyla oluşturulmuştur. En olgun örneğini 17. yüzyıl şairlerinden Nabi’nin Hayriyye’si ile verdiği bu tür nasihatnâmelerden biri de Levhnâme’dir.
Mesnevî nazım şekliyle kaleme alınan Levhnâme’de benzeri diğer metinlerde olduğu gibi zaman zaman imla hataları, aruz ve kafiye kusurları görülmektedir. Ancak Levhnâme’nin mevcut tek nüshasının müellif hattı olmaması nedeniyle bu tür hataların tümünün müelliften mi yoksa müstensihten mi kaynaklandığını belirlemek mümkün olamamıştır.
Levhnâme İslâm ahlakını telkin için yazılmıştır. Resmî, sebeb-i telif bölümünde İslam ahlakını telkin etme amacıyla yazılan eserlerin anlaşılmasının güçlüğünden söz ederek halkın anlayabileceği bir dille böyle bir eser meydana getirdiğini dile getirir. Buna rağmen Levhnâme’nin de ağdalı ve anlaşılması zor bir dille yazıldığı söylenebilir. Eserde 27 başlık altında kanaat, ihlâs, doğruluk, hayâ, huy yumuşaklığı ve cesurluk gibi iyi ahlaka ait unsurlar tavsiye edilmiş; inat, hırs, cimrilik, kibir, arsızlık ve korkaklık gibi kötü ahlaka ait unsurlardan uzak durulması öğütlenmiştir. İlim öğrenmenin ve âlimlerin kıymeti vurgulanmış, anne ve babaya hürmet etmenin gereği ayet ve hadislerle etraflıca izah edilmiştir. Ahlaki hususların yanı sıra namaz kılmak, Kur’an okumak gibi dinî bazı vazifeler de eserde yer verilen konulardandır. Levhnâme’de anne ve babaya hürmet konusundaki nasihatler bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır.
Anne ve baba ne emrederse itaat etmek gerektiği, onların rızasının şans, kırgınlıklarının ise talihsizlik sebebi olacağı, hadiste de belirtildiği gibi anne babaya haksızlık edenlerin bu dünayada cezalandırılacağı eserde yer verilen konulardandır. Muhtevasına ait bu tür özellikleriyle eserin tüm gençler için hatta tüm insanlar için genel geçer öğütler verdiğini, bu yönüyle ideal bir insan tipi çizdiğini ve verilen öğütlerin günümüzde de geçerliliğini koruduğunu söylemek mümkündür.
Metin1
(23b)
Fì-rièÀyeti óuúÿúı’l-vÀlideyn NaãÀyióden biri budur gel ey yÀr Gerekdür vÀlideyne olasın yÀr Ne emr iderlerise it iùÀèat Meger kim ideler èiãyÀna daèvet Nehiy vÀrid bu veche naãã-ı ÚuréÀn Dime sen anlara of eyle iõèÀn èUúÿú-ı vÀlideyn oldı kebìre äaúın dillerin itme saña tìre äaóìó-i naúlile vÀrid bu sünnet Analar ayaàı altında cennet Kim itdi nefsini anlara teõlìl Bu vechiñe ider cennÀtı taóãìl RıøÀsı vÀlideyniñ èayn-ı devlet Hem oldı inkisÀrı õüll ü nekbet
Óadìå ile bu maènÀ oldı müåbet èUúÿú iden bulur dünyÀda elbet Úamu õenbe cezÀ èuúbÀya teécìl èUúÿúa hem olur dünyÀda taècìl Hele fikr eyle aóvÀl-i bidÀyet Ne veche itdiler saña èinÀyet Ki ãulb-ı vÀlid oldı bedé-i rÀhıñ Pes andan raóm-ı mÀder cÀyigÀhıñ (24a)
Çeküp åıúlıñ götürdi niçe eyyÀm Vücÿd-ı nÀ-tüvÀnıñ buldı itmÀm ÒayÀl eyle ne zaómetdür vilÀyet Niçeler cÀn virür bulur şehÀdet Çü vaøè itdi úadem baãdıñ cihÀna Segirtdi müjdeciler òÀne òÀne İşitdiler úudÿmıñ aúrabÀlar Gelüp tebrìk idüp dir meróabÀlar Seni çün buldı mÀder zÀr u èÀrì Ne veche eyledi raómetle yÀrì İdüp àaslile evvel pÀk u ùÀhir LevÀzım her ne ise itdi óÀøır Geyürdiler libÀs-ı tÀze vü ter
Úat-ender-úat giyüp çün verd-i ezher İder mÀder müsÀfir geldi ceyèÀn Aña olmaz dirim illÀ ki pistÀn Ne şefúatle saña virdi şìr-i ter Hem itdi cilvegÀhıñ óacr-i mÀder
èAúìúa úaãd olup õebḥ oldı úurbÀn Yidiler aúrabÀ cìrÀn u òullÀn Giceler ãubó olınca oldı bìdÀr Ki giryÀn olmaya çekmeye ÀzÀr ÓarÀm olur gözine òˇÀb-ı rÀóat Eger óiss ide sende cüzéì èillet İder günde niçe kez levåi taùhìr Ne istikrÀh ider ne àasle taúãìr (24b)
Aãar niçe óamÀéille temÀéim İãÀbet itmeye èayn-ı lemÀéim Olur vaúti dilersin ùuème vü nÀn Velì yoú maøàa [da bir] tÀb-ı dendÀn ÙaèÀmıñ maøà ider tÀ ekle teshìl Virür aàzıyla ider emri tekmìl Saña nisbet vücÿdı oldı bir kÿh Ki itdiñ müttekÀ yoú àam u endÿh Dü pistÀn oldı anda çeşmesÀrì Şìr [ü] şekker olur anlara cÀrì ÚıyÀmı vaúti ãadrı saña yaylaú Úuèÿdında idersin óacrı úışlaú İder dÀmÀn-ı óacrın cÀy-ı temkìn Dü faòõeyni muóarre penbe elin İder mehd içre saña òˇÀbgÀhı İder èÀlì eylincek gÀh u gÀhì Bu óÀl ile büyüdür bir niçe sÀl Gelür vaúti ider terbiye eùfÀl O dem vÀlid úıyÀm ider işiñde HamÀsì ôıll-ı devletdür başıñda
İder fehmiñ úadar taèlìm-i İslÀm Daòı lÀzım edebler eyler ifhÀm Bulur ider muèallim saña taèyìn MevÀèidler ider hem ecre tebyìn NiyÀz ider senüñçün aña her bÀr Efendim sulùÀnım dir niçe tekrÀr (25a)
Kerem eyle uşaúdur daòı bilmez Anı úorúutmadıúça gÀhì olmaz Velì teédìb olur elbette acı Olur Àòir saña òayır duèÀcı VeyÀ bir ferde kim ãanèatda üstÀd Seni tefvìø ider maènÀda evlÀd İder taèlìm-i ãanèat üç ü biş sÀl İder saèy-ı belìà ü naúã u ikmÀl İder kendi gibi ãanèatda mÀhir MahÀretle olursın sen de ôÀhir Bu yüzden açılur bÀb-ı mekÀsib Olur óÀãıl anıñla her meùÀlib ÙaèÀmıñda libÀsıñda ne lÀzım Anı taóãìle olurlar mülÀzım Ne dilerseñ óuãÿle saèy iderler Bulunmazsa çekerler biñ kederler Gice gündüz olurlar pÀsbÀnıñ Ki bir keyd itmeyeler óÀsidÀnıñ VeyÀ bulmaya fırãat ehl-i ùuàyÀn İrişmeye muèarrÀ levå-i dÀmÀn
Bularıñ saèy u luùfı óadde gelmez Ne mümkindür niçe vardur bilinmez Yazalar niçe defter ehl-i aúlÀm Peder mÀder óuúÿúı bulmaz itmÀm Didüm bir bendedür deryÀda úaùre İderseñ èibrete kÀfì bu úadre (25b)
Bu üslÿba irişdiñ sen kemÀle YÀ èilmile veyÀ devletle mÀle
Bu dünyÀ [ki] döner bu çarò-ı devvÀr Olur maèkÿs bu óÀlet Àòir-i kÀr
Virür gerdÿn-ı dÿn buñlara intÀc Seni õì-mÀl ider anları muótÀc Olursın sen àanì yÀ devlet ü mÀl Peder mÀder olur muøùarr-ı aóvÀl Olursın sen tüvÀnÀ ãÀóib-i zÿr Olur anlar øaèìf ü pìr-i maèõÿr Hele bir kerre fikr it vech-i inãÀf Ne vechile teèÀdül ola elùÀf RevÀ mı sen idesin õevú u èişret Çeke anlar maèÀşa êìú u èusret Giyesin sen libÀs-ı pÀk u maúbÿl Giye anlar pelÀs u köhne mefsÿl ÙaèÀmıñ ola şìrìn óarb her bÀr İde anlar úurı nÀnile ifùÀr Göresin her umÿrıñı mükemmel Umÿrı anlarıñ mühmel muèaùùal Saña şimdi budur lÀzım olan óÀl Dirìà olmaya anlardan cÀn u mÀl
Gerekdür õikr ü fikriñ ola her Àn Peder mÀder olalar rÀøì şükrÀn Olasın cÀnile òiõmetde úÀéim Gice gündüz bu óÀlet üzre dÀéim (26a)
Velì pìrÀn olur ekåer tenük-ôarf Olur Àteş ùoúansa cüzéì bir óarf Acı ùatlu ne gelse dir lisÀna İder úalduú èaceb köti zamÀna Vaúit evlÀdıdur òayra yaramaz Peder mÀder nedür òÀùır aramaz äaúın bir óÀl ile itme teúÀbül HemÀn ãuçlı siz ol eyle teéÀmül Saña lÀzım duèÀsı vü rıøÀsı Taóammüldür teõellüldür verÀsı ÓayÀtı óÀli didi oldı icmÀl MemÀtında duèÀdur itme iómÀl Ayırma nefsiñe olan duèÀdan Dilerken maàfiret raómet ÒudÀdan Di Rabbi aàfirli aàfirullÀhi yÀ Saña òÀã it olursa emr-i dünyÀ Oúı ÚuréÀn it hem òayr u iósÀn æevÀbın anlara baòş eyle gör cÀn Daòı sÀéir-õevì raómeyle işfÀú Gözet her óÀlini it luùf u irfÀú Sürÿrı ile ol sen daòı mesrÿr VeyÀ õikr-i cemìli ola meõkÿr
Ve ger àamnÀk olursa sen de àamgìn Tesellì eyle tÀ àam ola teskìn
Heme vech-i óasenle it teéÀmül Ki sÿéa sÿé itmeyesin teúÀbül (26b)
SuéÀline cevÀb it óüsn-i taèbìr Òuşÿnetle úulÿbı itme tekdìr ÒilÀf-ı óaú eger òaãm ola ôÀhir TeéÀvün eyle ol óaúúa müôÀhir Ôuhÿr itse ger andan şeyé-i münker Çalış defèe eger ìrÀå ide øar
Pes andan it aña pend-i münÀsib Getür baèøı meåel baèøı menÀúıb Niçün itdiñ bu işi bilmedim ben Degil lÀyıú hele fikr eyle bir sen İşiden faãl ider idüp melÀmet Daòı müşkil olur yevm-i úıyÀmet Hele bu defèa oldı BÀrì àayrı ÒudÀ itmeye olmaya ôuhÿrı Beşerdür èiãyÀna ider cesÀret Velì Àòir olur elbet nedÀmet Tenaããuó itdi it ikrÀmı zÀéid Teèannüd eyledi ol sen de bÀèid
KAYNAKÇA
Beyzâdeoğlu, S. A. (1986). Lutfiyye-i Vehbi. İstanbul: Cihan Neşriyat ve Matbaacılık.
Canım, R. (1988). Pendnameler ve Türk Edebiyatında Benzer Nitelikli Öğüt Kitapları. On Dokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 3, 153-159.
Canım, R. (2010). Divan Edebiyatında Türler. Ankara: Grafiker.
Çalka, M. S. (2008). Safî Mustafa Efendi’nin “Gülşen-i Pend” Mesnevisinde Din Görevlilerine Nasihatleri. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and
History of Turkish or Turkic Volume 3/1 Winter 2008, p. 242-250, ISSN:1380-2140.www.turkishstudies.net, Doinumber : 10.7827/TurkishStudies.269 ANKARA-TURKEY
Kaplan, M. (2015). Hayriyye-i Nabi. Ankara: AKM.
Kartal, A. (2011). XVIII. Yüzyıl Klasik Türk Edebiyatu: Mesneviler. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011, p. 211-234, ISSN: 1380-2140.www.turkishstudies.net,Doinumber : 10.7827/TurkishStudies.1817 ANKARA-TURKEY
Kutlar, F. S. (2000). Mesnevî Nazım Şekline Genel Bir Bakış ve Türk Edebiyatında Mesnevî Araştırmalarıyla İlgili Bir Kaynakça Denemesi. Türkbilig, 1, 102-157.
Mevlânâ Resmî (tarihsiz). Levh-nâme. Milli Kütüphane Türkçe Yazmaları no: 06. MK. Yz. A 5214. Öztürk, A. (2017). Mevlânâ Resmî’ninLevhnâme Adlı Mesnevisi (İnceleme-Metin-Sözlük-Dizin). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Hacettepe Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Pala, İ. (2006). Nasihatnâme. TDV İslam Ansiklopedisi (C.32 S. 409-410). İstanbul: TDV.
Uludağ, E. (2009). Çocuk Edebiyatı ve Klâsik Dönem Örneğinde Nâbî’ninHayriyye’si. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/7 Fall 2009, p. 774-795, ISSN:1380-2140.www.turkishstudies.net. Doinumber: 10.7827/TurkishStudies.925 ANKARA TURKEY
Ünver, İ. (1986). Mesnevî. Türk Dili Türk Şiiri Özel Sayısı II (Divan Şiiri), 415-417, 430-563. Yıldırım, S. (2015). Kur’ân-ı Hakîm ve Açıklamalı Meâli. İstanbul: Define.
