Tertip eden
Köprülüzade
Mehmet Fuat
Millî kültürümüzün eski bir âbidesi
Divanı lûgatüttürk
'
“*r---
-rv
'LKâşgarlı Mahmud’un hayatı hakkın - da, Divanı Lûgatüttürk’ ün muhtelif yer lerinde kendisi tarafından verilen ma lûmat haricinde hemen hiç bir şey bu lunamamıştır. İptida M. Hartmann, kitabın ilk cildi çıktığı zaman Millî te- tebbüler mecmuasında neşrettiği bir makalede (sayı 4, İstanbul 1331, S. 167- 1 7 0 ), Divanı Lügatte Mahmud’ un hoca sı olarak gösterilen Kâşgarlı Hüseyin İsminde bir âlime dair, «Sem’ anî» nin «Kitabal-Ensap» mda malûmat mevcut olduğunu bildirdi. Sem’anî, Kâşgardan yetişen âlimlerden bahsederken, Hü - seyin’ den de bahsediyor; ve onun Fa- zil, zahit bir şeyh olmakla beraber, zikrettiği rivayetlerin, hâdiselerin inan mağa lâ y k olmadığını soluyor.
Gerek Sem’anî’nin kitabmda, ge • rek diğer tarihî membalardan, o sıra - larda Katahan’ lılar devleti sahasının en şarkı memleketlerinde bile İslâm İlimlerinin yüksek bir inkişaf gösterdiği ni anlamak kabil oluyor. Bunu açıkça söyliyen Hartmann, o sıralarda islâm- lar arasında yalnız din ilimlerine kıy - met verildiğini, onun haricindeki bilgi lerle uğraşanlara ehemmiyet atfolun - madiğini, ve bunun her halde bir inhi tat alâmeti olduğunu söylüyor ve yalan yanlış hadis rivayet edenlerin isimleri biyografik eserlerde tesbit edildiği hal de Mahmut Kâşgarî gibi bir adamdan bahsolunmamasını buna isnat ediyor. Nitekim o devre süt tarihî membalar, Kutadgu Bilig sahibi Yusuf Has Hacip hakkında da hiç malûmat vermezler.
Şu halde Kâşgarlı Mahmut hakkın da, ancak divanılûgatühürk’ten çıka - nlabilecek malûmat ile iktifaya mecbur kalacağız. Mahn-ud’un babası, kendi rivayetine göre, Barsgan’ lı imiş (C .3 , S. 3 1 2 ). Meşhur Türk padişahı Gaz - neli Mahmud’ un babası Sevük Tegi- n’ in Isıg G öl civarındaki bu Barsgan • yahut Barshan - şehrinden olduğunu İlâveten kaydedejim. Gene müellifin diğer bazı ifadeleri, onun yüksek aris tokrasiye mensup olduğuna, hatta, bel ki de Karahan’ Iılar üleşine de yabancı bulunmadığını göstermektedir. Meselâ ,(C. 1, S. 1 0 2 ) de kendi ecdadının O- ğuzlar tarafından - bu lehçede e yerine b kullanıldığı için - hemirler diye ta • nıldığını ve bunun emirler demek ol duğuna söylüyor. A caba onun ecdadı olan Karahan’lı beyleri Oğuzlar’la mes kûn vilâyetleri mi idare ediyorlardı? Yoksa, onların kumandalarındaki ordu lar daha ziyade Oğuz’lardan mı teşek kül ediyordu? Kitapta bunu halledecek biç bir ipucu bulamıyoruz. Gene Mah mut, burada, babasının (yahut ceddi nin) Türk ülkelerini Saman Oğulların dan zapteden Emir Beherkin olduğu - nu söylüyor. Maamafih profesör Bart- b old, bu kaydin müellifin şahsına ait olmayıp, daha yukarıda «Nizamettin Doğantekin kendi pederi ağzından nak lediyordu» suretinde zikrettiği meha - ze yani Doğan Tekin’e ait bir söz ola bileceğin/ deri sürüyor. Mahmut, ken - dişinin maiyetinde bulunduğu Kmk is minde bir Emir’ den de bahsetmektedir.
Her halde bu kayitlerden Mahmu - d ’un Karahanh’lar ailesinden değilse bile, o ailenin etrafındaki yüksek Türk aristokrasisine mensup olduğu anlaşı - lıyor. Kitabının başında Nesebce Türk’ lerin en Deri gelenlerinden olduğunu söylemesi de bunu teyit etmektedir. Mahmud’un gene orada en iyi silâh kullananlardan olduğunu söylemesi, kitabında Karahan’ klar sülâlesine men sup bazı tanınmış adamlardan rivayet ler nakletmesi, sonra, eserinde cenk şi irlerine, askerî ıstılahlara, ve Kara - han’ lılann devlet teşkilâtına ve saray âdetlerine dair malûmat vermesi de bu na bir delildir. Belki de bunlardan, mü ellifimizin Karahan’Idann askerî hiz - metlerinde bulunduğu neticesi de çıka rılabilir.
Kâşgarlı Mahmut, kendisinin Bağ - dad’ a ne gibi sebeplerle, niçin ve ne za man geldiğini söylemiyor. Yalnız, Türk sahralarında seyahat ettiğini, türlü tür lü lehçelerini, âdetlerini öğrendiğini, Tarım, tle, Çu, Sirderya havzalarında ki Türk şehirlerini bizzat gördüğünü, muhtelif şehirler ve kabileler halkının telâffuz faiklarını, lügat hususundaki bazı ayrılıklarını bildiğini anlatıyor. Her halde Mahmut Bağdad’ a geldiği zaman bütün bunları öğrenmiş, tesbit etmiş, yani yaşı oldukça ilerlemişti. Arap di lini o kadar mükemmel surette yazabil mek kudretini ve İslâm ilimlerini de her halde Türk ellerinde iken, Karahan’ h- lar devrinin müslüman Türk âlimlerin den almış olacaktır. Bu cihet, Hart - mann’ ın itiraf ettiği gibi Kâşgar ve Bars gan sahalarının medenivetçe çok ilerle miş olduğuna bir delildir.
Mahmud’ un Bağdad’ a gelmesinin başlıca sebeplerini, o devir İslâm tari hinin umumî şartlarında aramalıdır.
Her halde İran’ da Selçuki’ lerin, Mave- raünnehir’ de Karahan’ lılann hâkimi - etleri kurulduktan sonra, gerek Hora - san’ da gerek Irak’ta bir çok Kâşgarlı Türk’ lerin kültür hayatına kuvvetle iş tirak etmeleri tabiî idi. Selçuk impara toru Melikşah’ ın zevcesi olup Kara - hanlı’ lar sülâlesinden olan Türkân Ha- tun’ un maiyetinde bir çok Kâşgarlıların Irak’ a geldikleri malûmdur. Karahan- lılar devletinin yüksek aristokrasisine mensup olan Mahmud’ un da böyle bir sebeple Bağdad’a geldiğini tahmin et - mek, o kadar aykırı düşmez.
Kâşgarlı Mahmud’ un eseri sadece bir lügat kittbı değil, Türk’ lüğe ait emsal siz bir kültür hâzinesidir. Aarapça ga yet metin bir üslûba malik olan ve Arap dilini ve edebiyatını pek iyi bildiği an laşılan müellifimiz, kendi tabirince «türkçenin arapça ile koşu atlar; gibi yanş edebileceğini» anlatmak için ese rini imam Halil’ in «Kitabülayn» i gibi yazmak istemişse de, uzatmamak için, bu şekli iltizam eylemiştir. Yani, lügat leri alfabe sırasile yazmış, misal olarak cümleler tertip etmiş, her lûgata müte allik «hikmet, seci, mesel, şiir, recez» gibi şeyleri kaydeylemiştir; esasen türk- çe olmıyan sözlere ehemmiyet vermemiş, erkek kadın adlarının en belli başlı - lannı yazmış, müslüman Türk memle - ketlerine ait coğrafî isimlerin meşhur - lannı, sair Türk memleketlerine ait coğrafî isimlerin de ufak bir kısmını toplamıştır.
Türk lehçeleri ve lehçelerin fonetik hususiyetleri, morfolojisi, lügatleri hak kında Mahmud’un eseri uzun uzun tet kik edilecek bir malûmat membaıdır. Fakat bunlardan başka, tarihî coğrafya, tarih, mitoloji ve folklor noktalann - dan da emsalsiz bir vesikalar hâzinesi dir. Eski Türk şiirinin, darbı meselleri nin mezbul nümunelerini ihtiva eden bu eserde, yalnız halk şiirleri değil, saray şairlerinin mahsulleri de mevcut tur; yalnız halk dili değil, Karahan’ b- lar saraymm yüksek dili de bu kitaptan öğrenilebilir. Kâşgarlı Mahmut, yalnız kendi görüp işittiği, topladığı maddele ri tesbit ile iktifa etmemiş, Barthold’ün
haklı mütaleası veçhile, bizim elimize geçemiyen eski bir takım tarihî eser • lerden, bize göre Türk tarihine ve ede biyatına ait eski Türk eserlerinden de istifade etmiştir.
Son tetkiklerden anlaşıldığına göre, Mahmut Kâşgarî’nin bu emsalsiz kitabı, şimdiye kadar zannolunduğu gibi o ka dar meçhul kalmamıştır. Mısır’ ın meş hur Türk müverrihi Ayintapli Bedrettin El - Aynî «İktülcüman» adlı umumî tari
hinde Türk’ ler faslında Mahmud’un e - serinden istifade etmiş ve bunu açıkça söylemiştir. Mahmud’ un Oğuz kabilele ri, Türk lehçeleri ve uygur harfleri hak kında verdiği malûmat Aynî tarafım
dan iktibas edilmiştir. Elimizdeki bas ma Divanilûgat ile bu eserin mukaye - sesi, Ayni’nin bizim nüshadan biraz farklı bir Divanilûgat nüshasından isti
fade etmiş olduğunu gösteriyor. Mısır da Kâşgarlı âlim ibni Mehmet tarafın dan (hicri 7 6 4 ) te telif edilen «Tacüs- saadet» atlı eserdeki bazı cümleler ay nen Divanılûgattan alınmış olduğu gibi, «Ebu Hayyam»ın «Kitabülidrak» indeki bazı cümlelerde Divanılûgat’ m bu mü ellifler tarafından her halde görülmüş olduğunu açıkça meydana komakta - dır.
Divandûgat’ ın meydana çıkması, en Heri gelen Avrupa türkiyatcılannm da itiraf ettikleri gibi, türkoloji tetkikleri için âdeta yeni bir merhale olmuş, bu sahada yeni yeni ufuklar açılmıştır. Türk kültürünün, bütün menfî kanâatle
re rağmen, ne kadar zengin ve ne ka dar eski olduğunu bu eser çok parlak bir surette meydana çıkardı. Orhon ki tabelerinin ve Şarkî Türkistan eserleri nin meydana çıkmasından sonra, tür koloji sahasında bu kadar mühim bir malûmat hâzinesinin daha ortaya kon - ması, elimize çok zengin yeni ma’ zeme verdi; memleketimizde ve Avrupa’ da bu yeni malzemeye istinaden epiyce şeyler yazıldı ve nihayet profesör Öroc- kelmann, Mahmut Kâşgarî’ ye istinat ederek yazmış olduğu bir çok k.ymetli makalelerden sonra, bu eserdeki keli - melerin alfabe sırasına konmuş transkri- pisionunun ve almanca tercümesini de 1928 de Mitteltürkischer Wortschatz ismi allmda neşretti. Türk dili tetkik cemiyetinin bu mühim kül ü- hâzinesini tercüme ettirmekle olduğunu ve pek yakında meydana çıkaracağını da bü - yük bir sevinçle öğrendik L ’vanı lüga tin verdiği malzemeden istifade edile
rek memleketimizde ve Avrupa’ da ya pılan tetkiklerden bahsetmek, ne ka' dar ihtisar edilhce edilsin, başlı başına bir makale me /zuu teşkil eder. Bunu başka bir fırsata bırakmakla beraber, son oöz olarak şunu söyliyelim: Divanı
lügatin Türk kültürünün muhtelif şube leri fcin verdiği malzeme, bir çok âlim leri deha uzun zamanlar uğraştıracak kadar jengindir. Biz, bugünkü ve ya - rınki türkiyatçıl arımızın bu eser üzerin de lâvık olduğu ehemmiyetle uğraşma larını candan dileriz; çünkü bu malze me türkoloji vadisinde yeni ufuklar açacak büyük tetkiklere esas olabilir. Yeter ki sağlam bir usul, geniş bir iha ta, derin bir itina ile bu millî vazifeyi yapmağa hazırlanalım!
Köprülüzade
M E H M E T F U A T Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği
Taha Toros Arşivi
