EDITOR
Dr. Hatice Nur GERMİR
ISBN-978-625-7029-45-2
AL FARABI
Editor
Dr. Hatice Nur GERMİR
All rights of this book belongs to Farabi Publishing House.
Without permission can’t be duplicate or copied.
Authors of chapters are responsible both ethically and juridically.
ISBN- 978-625-7029-45-2
Issued: 17.12.2019
AL FARABI
6th International Conference on Social
Sciences
MU'TEZİLÎ TABAKATLARDA YER ALAN HANEFÎ ŞAHISLAR Fatmanur ALİBEKİROĞLU EREN
Çukurova Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, İslam Mezhepleri Tarihi, orcid.org/0000- 0001-9629-573
Özet
Mu'tezilî gelenek içerisinde Mu'tezilî âlimlerce kaleme alınan ve Mu'tezilî şahısların biyografilerini belirli yöntemlere göre tasnif etmeyi amaçlayan tabakât türü eserler önemli bir yekûn teşkil etmektedir. Mu'tezile içerisinde IV./X. asırda Ebû Kasım el-Kâbî’nin eseri ile birlikte günümüze ulaşan bu türün, Kâbî sonrasında da ciddi örnekleri söz konusu olmuştur. Bu eserler mezhep mensuplarının kendilerini tarif biçimi olması açısından da oldukça önemlidir. Zira bu eserlerde şahısların tabakalara dahil edilmesi onların Mu'tezilî sayıldıkları anlamına gelmektedir. Yazarların şahısları Mu'tezilî addederken bağlı kaldıkları kriterler ise çoğu zaman eserin yazılış amacı ile örtüşmektedir. Bununla birlikte bu eserlerde mezhep mensuplarının sayısını fazla gösterme, kendilerine önem addedilen şahıs ve grupları Mu'tezile ile ilişkilendirme, mezhep mensuplarını Peygamber dönemine dayandırma gibi gayelerle muhtelif kimliklere sahip şahısların da Mu'tezile ile ilişkilendirildiği görülmektedir. İlaveten tarihsel süreçte mevcut olan Mu'tezile’nin farklı fıkhî eğilimlerle etkileşimi de bu eserlerde hangi şahısların yer alacağına etkide bulunmuş olmalıdır. Bu minvalde Hanefîlik-Mu'tezile etkileşiminin tezahürü olarak Mu'tezilî tabakatlarda Hanefî ulemadan pek çok şahsın yer aldığı görülmektedir. Bu çalışma, Mu'tezilî tabakatlarda zikredilen Hanefî ulemanın tespit edilmesini ve bu şahısların tabakalara dahil edilmesinde hangi unsurların etkili olduğunu ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır. Bu minvalde Mu'tezilî tabakatlar dahilindeki farklılıklar, sonraki asırlarda yazılan eserlerde eklenen şahıslar ve yazarların fıkhî kimliği de bu doğrultuda dikkate alınacaktır.
Anahtar Kelimeler: Mu'tezile, Tabakât, Mu'tezilî tabakât, Hanefî-Mu'tezilî, Hanefî. Giriş
Tarihsel süreçte var olan mezhepler arası ilişkilerin yansımalarını mezhep mensuplarının yazdıkları eserlerde görmek mümkündür. Çoğunlukla reddiye mahiyetinde yazılan eserlerle, taassubi bir bakış açısıyla kaleme alınan Makâlât türü eserlerde mezheplerin birbirlerine karşı tavırlarını doğrudan görme imkanına sahip olunmakradır. Bunun yanında mezhep mensuplarını tasnif etmek amacıyla telif edilen Tabakât türü eserlerde bu minvalde mezhep algısını değerlendirme hususunda oldukça dikkate değerdir. Mezhep mensupları tarafından yazılan bu tür eserlerde,
mezhep mensuplarının sayılarını çok gösterme, faziletli/meşhur şahısları kendileri ile ilişkilendirme veya erken dönemle irtibatlandırma çabalarının da etkili olduğunu da göz önünde bulundurmak gerekir. Bunun yanında Mu'tezile’nin farklı fıkhî eğilimlerle etkileşim içerisinde bulunması da bu eserlerde hangi şahısların yer alacağına etkide bulunmuş, Hanefîlik-Mu'tezile etkileşiminin tezahürü olarak Mu'tezilî tabakatlarda Hanefî ulemadan pek çok şahsın yer almıştır. Çeşitli sebeplerle söz konusu tabakatlarda fıkıhta Hanefîliği benimseyen şahısların varlığı bizi bu çalışmayı yapmaya sevk etmiştir. Biz bu çalışmada, Hanefî şahısların Mu'tezilî tabakatlardaki yerini çeşitli açıdan değerlendirdik. Bu şahısların Hanefî-Mu'tezilî kimliğe sahip olmaları ve isabetli bir şekilde bu eserlerde değerlendirilmeleri, Mu'tezile’nin sayısını çok gösterme çabası, faziletli şahısları Mu'tezile’ye nispet etme ihtimallerini göz önünde bulundurduk. Bununla birlikte burada tespit etmeye çalıştığımız temel nokta Hanefî şahısların Mu'tezilî kimlikleri olsun ya da olmasın Mu'tezilî tabakât geleneğindeki tasnifini karşılaştırmalı ve kronolojik olarak incelemek olmuştur. Bu doğrultuda Hanefî şahısların hangi yazarlar tarafından Mu'tezilî tabakalara dahil edildiği, yazarların fıkhî kimliğinin etkisi, sonradan tabakalara dahil olan Hanefî şahısların kimliği ile bu şahısların tasnif biçimi tetkik edilmiştir.
Hanefîlik-Mu'tezile ilişkisi tetkik edilirken Mu'tezilî tabakatlarda yer alan Hanefî şahıslar önemli bir veri kaynağı olmuştur. Zira bu eserlerde bu şahısların yer alması onlarla ilgili Mu'tezilî oldukları yönünde bir iddiayı da içerir Tarihsel süreçteki Hanefîlik-Mu'tezile ilişkisi göz önünde bulundurulduğunda bu durumun pek çok şahıs için hakikati söz konusudur. Bu minvalde konuyla ilgili yapılan çalışmalarda Mu'tezili tabakatlardaki Hanefî şahıslara yer verilmiştir.1
Bu çalışma ise Hanefî-Mu'tezilî çalışmaları tespit etmenin ötesinde Hanefî-Mu'tezilî tabakatları merkeze alarak, Hanefîlik-Mu'tezile ilişkisini tespit noktasında ciddi veri içeren bu yazım geleneğini kritize etmek suretiyle ilim geleneğine ve Hanefîlik-Mu'tezile ilişkisi hususunda yapılan çalışmalara bu yönüyle katkıda bulunmayı amaçlamaktadır.
Mu'tezilî Tabakât Geleneği
İslam düşünce tarihinde, mezhebî eğilimler içerisinde tabakât türü eser yazım geleneği Mu'tezile ile başlatılmıştır. Mu'tezilî gelenek içerisinde ise ilk örnekler Ebû’l-Kâsım el-Belhî el-Ka’bî’nin Makâlât’ın görülmektedir. Kâbî’nin ardından Kâdî Abdülcebbar tarafından Mu'tezilî şahıslar 10 tabaka halinde ele alınmış, Hâkim el-Cüşemî ile birlikte ise Mu'tezile’nin on birinci ve on ikinci tabakaları dahil edilmiştir. Sonraki süreçte ise İbnu’l-Murtaza kendinden önce tasnif edilen eserlerden istifade etmek suretiyle Mu'tezile’nin on iki tabakasını bir araya getirmiştir. 2
1 Bkz. Alibekiroğlu, Fatmanur, Tarihsel Süreçte Hanefîlik-Mu'tezile İlişkisi (Yayımlanmamış Doktora
Tezi), Adana 2018.
2 Mustafa Öz, “Tabakat”, Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2010),
39:295.
AL FARABI 6th INTERNATIONAL CONGRESS ON SOCIAL SCIENCES
ADANA, TURKEY
Öncelikle Mu'tezilî tabakât geleneğinin ilk örneklerinden biri olan ve aynı zamanda Mu'tezilî makalat geleneğinin önemli örneklerinden biri olma hususiyetini taşıyan Ebû’l-Kasım el-Belhî el-Ka’bî’nin eserinden bahsetmek gerekir. Kâbî’nin
Makâlât’ının Yemen kütüphaneleri aracılığıyla günümüze ulan tek nüshası, 2018
yılında Hüseyin Hansu ve Râcih el-Kürdi tarafından tahkik edilmiş ve neşredilmiştir. Bu suretle Mu'tezile’nin erken dönem yazım geleneğini tetkik etme imkanı meydana gelmiştir. Kâbî Makâlât türü eserinde Mu'tezile’ye önemli bir yer tahsis etmiş ve Mu'tezilî şahısları bölgelere göre tasnif etmiştir. Ka’bî’nin Makâlât’ı sonraki eserlere öncülük etmiştir. Kâ’bî’nin bu eserinde, içerisinde fukahânın da yer aldığı farklı meslek gruplarından Ehlu'l-Adl olarak tanımlanan ve "adl" görüşünü benimsedikleri ifade edilen 107 kadar şahsın yer aldığı bir listeye de yer verilmektedir
Kadı Abdülcebbar ise Fadlu’l-İ'tizâl isimli eserinde kendi zamanına kadar mevcut olan Mu'tezilî şahısları on tabakasına halinde incelemiştir. Hâkim el-Cüşemî, kendinden önce yazılan eserlere yaşadığı çağda mevcut olan on birinci ve on ikinci tabakaları eklemiştir. Bu eserde şahısların biyografileri yazılırken sadece mütekellim kimliklerinden değil aynı zamanda fakih kimliklerinden ve istifade ettikleri ilim geleneklerinden bahsedilmiştir.
Zeydî-Mu'tezilî kimliği ile bilinen Hâkim el-Cüşemî (ö. 494/1101), Kâdî Abdülcebbar’ın tabakâtında yer alan şahısların önemli bir kısmını içeren
Uyunu’l-Mesâil3
isimli eserinde Mu'tezile tabakasına yer vermiştir. Hâkim el-Cüşemî’nin
Şerhu’l-Uyûni’l-Mesâil isimli eserinde söz konusu tabakalara ilaveten kendi çağına
kadar yaşayan on birinci ve on ikinci tabaka ile birlikte Fuad Seyyid tarafından
Fadlu’l-İ’tizâl ve Tabakâtu’l-Mu'tezile eseri dahilinde neşredilmiştir.4
Zeydi-Mu'tezilî alimlerden “İbnü’l-Murtazâ’ya (ö.840/1437)’nın el-Münye
ve’l-Emel 5
isimli eserlerde ise Mu’tezilî şahıslar on iki tabaka şeklinde halinde tasnif
edilmiştir. Bu eserde tasnif edilen şahıslar Kâdî Abdülcebbâr’ın Tabakât’ı ve Cüşemî’nin eserindekilerle büyük oranda benzeşmektedir. İbnü’l-Murtazâ,
Tabakât’ında fukahâdan adl görüşünü benimseyenlerden bahsederken Hanefî ve
Şâfilerin meşhur şahıslarının ismine yer vermektedir. Bu eserde Ebû Hanîfe’nin Züfer b. Hüzeyl (ö.158/775), Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî (ö.189/805) gibi meşhur öğrencileri ile İmam Şâfiî’nin (ö.204/820) adl görüşünü benimsediği zikredilmiştir.
Mu'tezilî Tabakatlarda Yer Alan Hanefî Şahısların Tasnifi
Mu'tezilî Tabakât yazarlarının öncüsü niteliğindeki Ka’bî, Makâlât’ındaki fukaha listesine Züfer b. Hüzeyl ile başlamıştır. Ardından Ebû Mu’tî Hâkim b.
3 Cüşemî, Ebû Sa’d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme (ö.494/1101), Uyûnu’l-Mesâil,
Mektebetu’l-Bedir, Abdullah el-Vecîh Koleksiyonu.
4
Cüşemî, Ebû Sa’d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme (ö.494/1101), “Şerhu’l-Uyûn”,
Fadlu’l-İtizâl ve Tabakâtu’l-Mu’tezile içerisinde, thk. Fuad Seyyîd, Tunus 1986, 380.
Abdullah el-Kûşî, Muhammed b. Şucâ es-Selcî ve Ahmed b. Ebî Duâd’ın biyografilerinden kısaca bahsetmiştir.6
Kâbî’nin eserinde dikkat çeken unsur ise fukaha listesinde biyografilerine yer verilen tüm şahısların Hanefî olmasıdır. Bu durum onu Mu'tezilî tabakât geleneğin Hanefî şahısları tasnif etmesi açısından önemli kılmaktadır. Bu noktada Kâbî’nin mezhebî kimliği önemlidir. Fıkıhta Hanefîliğe, itikatta ise Mu'tezile’ye mensup olan Kâbî7
hem Hanefîlik-Mu'tezile etkileşimini göz önünde bulundurmak suretiyle tarihsel tecrübeyi, hem de kendi mezhebî kimliğini dikkate almış görünmektedir. Bunun yanında Kâbî’nin uzmanlaşma alanlarını gözeterek “fukaha” ya ayrı bir başlık altında eserinde yer vermesi metodik açıdan ciddi bir tavırdır. Bu tutum Kâbî’nin Hanefî-Mu'tezilî şahıslar içerisinde fakih kimliği belirgin olmakla beraber, itikadî meselelerde i'tizâl fikrini benimseyen şahısların da ayrımında olduğunu gösterir niteliktedir.
Ebû’l-Kâsım el-Belhî onun durumunu dellillendirmek için Züfer’in Kaderî olduğu bilgisinin Ebû Hanîfe’ye bildirildiğini zikretmektedir. Bunun üzerine Ebû Hanîfe onun kendi haline bırakılmasını ve onunla münazara edilmemesini söylemiştir.8
Rivayeti Züfer’in hayatı ile karşılaştırdığımızda ortaya çıkacak tarihsel uyumsuzluklar âşikâr olmakla birlikte, Mu’tezilî bakış açısının tespiti önem arz etmektedir. Zira, henüz erken dönem bir Mu’tezilî eserde, Ebû Hanîfe’nin ashâbından olan Hanefî bir şahıs Kaderî sayılmış ve bu konuda Ebû Hanîfe’nin görüşüne başvurulmuştur.9
Kâ’bî fukaha listesinin ikinci ismi olarak Ebû Mu’tî Hâkim b. Abdullah el-Kûşî’nin ismini zikretmektedir. Kâ’bî onun ismini zikrettikten sonra da Ebû Hanîfe’nin yorumuna yer vermektedir. Kâbî’nin zikrettiğine göre Ebû Mu’tî’nin Kaderî olduğunu söyleyen Hammâd b. Süleyman’a Ebû Hanîfe’nin verdiği cevapta, onun Kaderî olmasına dair bir ayıplama söz konusu değildir. Bilakis Ebû Hanîfe bu konuya değinmek yerine başka bir mesele üzerinden Hammâd’ı ayıplamış ve Ebû Mu’tî’nin Kaderî olmasına atıfta bulunmamıştır.10
Kâbî’nin üçüncü olarak zikrettiği isim ise Muhammed b. Şucâ es-Selcî’dir. Onun Mu'tezilî kimliğine Hanefî
6 Ebû’l-Kâsım el-Belhî el-Kâ’bî (ö.319/931), Kitâbu’l-Makâlât ve meahu Uyûni’l-Mesâil ve’l-Cevâbât,
thk. Hüseyin Hansu-Râcih Kürdî-Abdülhamid Kürdî (İstanbul:Kuramer, Amman: Dâru’l-Feth, 2018), 191-192.
7 Kâdî Abdülcebbâr, Abdülcebbâr b. Ahmed (ö.415/1025) “Kitab Fadlu’l-İ’tizâl ve
Tabakâtu’l-Mu’tezile”, Fadlu’l-İ’tizâl ve Tabakâtu’l-Mu’tezile içerisinde, thk. Fuad Seyyid, Tunus 1986, 297; Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkâdir b. Muhammed (ö. 775/1363), el-Cevâhiru’l-Mudiyye
fî Tabakâti’l-Hanefîyye, thk. Abdulfettah Muhammed el-Hulv, Kahire 1993, 2: 296; Ahmed b. Yahyâ,
İbnü’l-Murtazâ (ö.840/1437), Kitâbu Tabakâtu’l-Mu’tezile, thk. S.D. Wılzer, Beyrut 1987, 88;; İbn Kutluboğa, Ebu’l-Fidâ Zeynuddîn Kâsım (ö.879/1474), Tâcu’t-Terâcîm, thk. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf, Dımaşk 1992, 178.
8 Kâ’bî, Makâlât, 191. 9
Kâ’bî, Makâlât, 191; İbnü’l-Murtazâ, Tabakâtu’l-Mu’tezile, 128; Alibekiroğlu, Tarihsel Süreçte
Hanefîlik-Mu'tezile İlişkisi, 96.
10 Bkz. Kâ’bî, Makâlât, 191; Alibekiroğlu, Tarihsel Süreçte Hanefîlik-Mu'tezile İlişkisi, 96.
AL FARABI 6th INTERNATIONAL CONGRESS ON SOCIAL SCIENCES
ADANA, TURKEY
tabakâtlarda da yer verilmiştir.11
Kâbî’nin fukaha içerisinde zikrettiği bir diğer isim ise Ahmed b. Ebî Duâd’dır.12
Mu'tezilî gelenek içerisinde tabakât türünde telif edilen ikinci eser Kâdî Abdülcebbar’a aittir. Kâdî Abdülcebbar fukaha listesi olarak değerlendirebileceğimiz Ehl-i Kûfe içerisinde Kâbî’nin zikrettiği Hanefî şahıslardan yalnıza Züfer b. Hüzeyl ile İbn Şucâ es-Selcî’nin ismine yer vermiştir.13
Bunların dışında Kâdî Abdülcebbar, Kâbî, Ebû Said Berdaî, Ebûl-Kâsım İbn Sühleveyh, Ebû Ahmed Askerî el-Abdekî, Ebû Abdullah el-Basrî, Ebu’l-Hasan el-Ezrak et-Tenûhî, Ebû Bekr el-Buhârî gibi hem fakih, hem de mütekellim vasıfları ile bilinen Hanefî-Mu'tezilî şahısları zikretmiştir. Ancak o bu şahısları Mu'tezilî tabakalar içerisinde tasnif etmiştir. 14
Kâbî’den sonra Hanefî listeyi genişleten Hanefî kimliğe sahip Mu'tezilî müellif ise Cüşemî olmuştur. Cüşemî, Cüşemî Risâletü İblis ve Uyûbu’l-Mesail’de fukahâdan adl görüşünü benimseyen fukaha listesine Kâbî sonrası alimleri eklediği gibi Kâbi’de yer almayan Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî, İsa b. Ebân ve İbn Semâa’yı eklemiştir. 15
Cüşemî’nin fukaha listesinin oldukça genişlediği görülür. Bu listeye Ali b. Musa el-Kummî’nin ismi ile birlikte müteahhirundan Kerhî, Ebû Bekir er-Râzî, Ebû Sehl ez-Züccâcî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Sehl’nin de dahil edildiği görülmektedir. 16
Cüşemî’nin Mu'tezilî ulema listesini genişletme çabası ise yalnızca Hanefîler lehine olmamıştır. İmam Şâfiî de dahil olmak üzere pek çok Şâfiî şahsa da Mu'tezilî tabakatlarda yer açılması Cüşemî’nin eseri ile ilgili olarak zikredilmelidir.
Cüşemî fukaha listesinin dışındaki şahıslara ise Mu'tezilî şahıslara tahsis ettiği tabakalar içerisinde yer vermektedir. Cüşemî tarafından Kâbî’nin fukaha listesinde yer bulan Ahmed b. Ebî Duâd, Mu'tezile’nin yedinci tabakası içerisinde sayılmıştır.17 Yine Kâbî, Ebu Said el-Berdaî, Ebû Ahmed el-Askerî el-Abdekî, Ebû Bekr el-Buhârî, Ebû Abdullah b. ed-Dâî, Ebu’l-Hasan el-Ezrak et-Tenûhî, Ebû Sehl Muhammed b. Abdullah el-Zeccâcî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Sehl ve Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Huneyf gibi fıkıhta Hanefîliği benimseyen şahıslar Mu'tezilî tabakalar içerisinde tasnif edilmiştir. 18
İbnü’l-Murtazâ, Tabakatında meslek gruplarına müstakil bir başlık altında yer vermiş ve “halifeler, zâhidler, nahivciler ve şairler” gibi meslek gruplarının yanında
11
Kureşî, El-Cevâhir, 3:174; İbn Kutluboğa, Tâcu’t-Terâcim, 243; Kefevî, Mahmud b. Süleyman (ö.990/1852), Ketâibu’l-A’lâmi’l-Ahyâr, Meclis-i Şûrâyı Millî, 1385, vr.160b; Leknevî, Abdülhay (ö.1304/1886), Fevâidu’l-Behiyye fi Terâcimi’l-Hanefiyye, thk. M. Bedreddin Ebû Firâs, Kahire:Dâru’l-Mektebi’l-İslâmî, 1324, 1: 171.
12 Kâ’bî, Makâlât, 191. 13
Kâdî Abdülcebbar, Fadlu’İ’tizâl, 344.
14 Kâdî Abdülcebbar, 297, 324, 325, 330, 331.
15 Cüşemî, Ebû Sa’d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme (ö.494/1101), Risâletu İblis ila İhvânihi’l-Menâhis, thk. Hüseyin el-Müderrisî, Beyrut 1995, vr.128; Uyûnu’l-Mesâil, vr.20b, 21a.
16
Cüşemî, Uyûnu’l-Mesâil, vr.20b, 21a.
17 Cüşemî, Uyûnu’l-Mesâil, vr.19b.; İbnü’l-Murtazâ, Tabakâtu’l-Mu'tezile, 62. 18 Cüşemî, Uyûnu’l-Mesâil, vr. 20a,b, 21a; Şerhu’l-Uyûn, 371, 379.
fukahâdan “adl” görüşünü benimseyenler için ayrı bir liste hazırlamıştır. Ancak İbnü’l-Murtazâ’nın Kâ’bî’den istifade ettiği anlaşılan Mu’tezilî fukahâya dair listesinin Kâ’bî’nin listesinden bazı farklılıklarının bulunduğu görülmektedir.19
İbnü’l-Murtazâ’nın fukaha listesinde Kâ’bî’den istifadeyle yer verdiği Züfer b. Hüzeyl, Ebû Mu’tî Hâkim b. Abdullah ve Muhammed b. Şucâ es-Selcî isimleri bulunmaktadır. O, bu isimleri Kâbî’nin zikrettiğine bizzat kendisi işaret etmiştir. Bunun yanında İbnü’l-Murtaza muhtemelen Cüşemî’nin listesini de dikkate alarak fukahadan adl görüşünü benimseyenler listesini genişletmiştir. Burada Kâbî’den farklı olarak Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî, İsâ b. Ebân, Muhammed b. Semâa, Ali b. Musa Kummî, Kerhî, Ebû Bekr er-Râzî, Ebû Sehl Muhammed b. Abdullah el-Zeccâcî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Sehl’i gibi şahıslar fukaha listesi içerisinde tasnif edilmiştir. 20
İbnü’l-Murtaza’da fukaha listenin dışında fıkıhta Hanefîliği benimseyen şahısları Mu'tezilî tabakalar içerisinde tasnif etmiştir. Mu'tezilî tabakalarda zikredilen ilk Hanefî kimlikli şahıs olan Ahmed b. Ebî Duâd İbnü’l-Murtazâ tarafından da Cüşemî gibi Mu'tezile’nin yedinci tabakasının ilk ismi olarak zikredilmektedir.21 Kâbî, Ebû Said Berdaî, Ebû Abdullah Basrî, Ebû Bekr el-Buhârî, Ebû Ahmed el-Askerî el-Abdekî, Ebû Abdullah b. ed-Dâî gibi şahıslar ise yine tabakalar içerisinde tasnif edilmiştir.22
Tablo 1: Mu'tezilî Tabakatlarda Yer Alan Hanefî Kimlikli Şahıslar
19 İbnü’l-Murtazâ, Tabakâtu’l-Mu’tezile, 128 vd. 20 İbnü’l-Murtazâ, Tabakâtu’l-Mu’tezile, 128, 129. 21 İbnü’l-Murtazâ, Tabakâtu’l-Mu'tezile, 62. 22 İbnü’l-Murtazâ, Tabakâtu’l-Mu’tezile, 88, 101, 105, 108, 109, 110, 113. Kâbî Kâdî Abdülcebbar
Hâkim el-Cüşemî İbnü’l-Murtazâ
Züfer b. Hüzeyl Züfer b. Hüzeyl Züfer b. Hüzeyl Züfer b. Hüzeyl Ebû Mu’tî Hâkim
b. Abdullah el-Kûşî Muhammed b. Şucâ es-Selcî Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî Ahmed b. Ebî Duâd
Kâbî İsa b. Ebân İsâ b. Ebân Muhammed b.
Şucâ es-Selcî
Ebû Said el-Berdaî Muhammed b. Semâa Muhammed b. Semâa Ebûl-Kâsım İbn Sühleveyh Muhammed b. Şucâ es-Selcî Muhammed b. Şucâ es-Selcî Ebû Ahmed
el-Askerî el-Abdekî
Ali b. Mûsa el-Kummî
Ali b. Mûsa el-Kummî
Ebû Abdullah el-Basrî
Kâbî Kâbî
AL FARABI 6th INTERNATIONAL CONGRESS ON SOCIAL SCIENCES
ADANA, TURKEY
Sonuç
Mu'tezilî tabakatların Hanefî şahısları tasnifini incelediğimizde ana hatlarıyla iki ana unsurun ön plana çıktığı görülmektedir. Bunlardan birincisi Mu'tezilî tabakatlarda çoğunlukla fukaha listesi içerisinde tasnif edilen fakih kimlikleri ile tanınan şahıslardır. Bunlar içerisinde Mu'tezilî listeyi çok gösterme, faziletli şahısları kendilerine nispet etme gibi gayelerle zikredildiğini tahmin ettiğimiz Züfer, Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî gibi meşhur Hanefî şahısların yanında Hanefî-Mu'tezilî olarak değerlendireceğimiz şahıslar da yer alır.
Mu'tezilî tabakatlardaki Hanefî kimliğe sahip şahısların tasnifi ile ilgili ikinci öne çıkan unsur ise bu şahısaların Mu'tezilî tabakalar içerisinde zikredilmeleridir. Ancak Mu'tezilî tabakât türü eserlerde bu şahısların tasnif biçimi ile ilgili geçişliliklerin de mevcut olduğu tespit edilmiştir. Zira bir eserde fukaha listesinde sayılan bir şahsın başka bir eserde Mu'tezilî tabaka içerisinde zikredilmesi de vakidir.
Mu'tezilî tabakatlarda fukaha listesinin zikredilmesi ve burada Hanefî şahısların yer alması sürecini başlatan şahsın ise Hanefî-Mu'tezilî kimliği ile bilinen
Ebu’l-Hasan el-Ezrak et-Tenûhî
Kerhî Ebû Abdullah el-Basrî
Ebû Bekr el-Buhârî Ebû Said el-Berdaî Kerhî’ Ebû Ahmed
el-Askerî el-Abdekî
Ebû Said el-Berdaî Ebû Bekr Buhârî Ebû Ahmed
el-Askerî el-Abdekî Ebû Abdullah b.
ed-Dâî
Ebû Bekr el-Buhârî Ebu’l-Hasan
el-Ezrak et-Tenûhî
Ebû Abdullah b. ed-Dâî
Ebû Bekir er-Râzî Ebu’l-Hasan el-Ezrak et-Tenûhî Ebû Sehl
Muhammed b. Abdullah el-Zeccâcî
Ebû Bekir er-Râzî
Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Sehl Ebû Sehl Muhammed b. Abdullah el-Zeccâcî Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Huneyf Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Sehl
Ebû’l-Kasım el-Belhî el-Ka’bî olduğu anlaşılmaktadır. Kâbî’nin bu şahısları zikrederken Ebû Hanîfe’nin görüşüne de yer vermesi ise oldukça dikkat çekicidir. Kâbî’nin dört Hanefî şahıstan oluşan listesi tarihsel süreçte yeni isimler eklenmek suretiyle genişletilmiştir. Bu noktada Cüşemî’nin Kâbî’nin önce yaşamış olmakla beraber, Kâbî tarafından listeye dahil edilmeyen Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’yi listeye eklediği görülmektedir. Cüşemî’nin verdiği isimler esasında nihai liste hüviyetindedir. Sonraki süreçte İbnü’l-Murtaza’nın verdiği liste ile ise ufak bazı farklılıklar içermektedir.
Sonuç olarak Mu'tezilî tabakât türü eserlerde gerek tarihsel bir gerçekliği yansıtan Hanefî-Mu'tezilî şahısların gerekse de sonradan i'tizâl fikri nispet edilen bazı şahısların fukaha listelerinde veya tabakalar içerisinde yer bulduğu görülmektedir. Yine bu eserlerin Hanefîlik-Mu'tezile ilişkisini tespit noktasında ciddi ipuçlarını barındırdığını da ifade etmek gerekir. Bunun yanında bu süreci başlatan Kâbî’nin hem Mu'tezilî makalat hem de tabakât geleneğini yönlendirici etkisi onun Hanefî kimliği düşünüldüğünde anlam kazanmaktadır. Bu noktada Mu'tezilî yazım geleneğini Hanefî şahısların yönlendirdiğini söylemek mümkün görünmektedir.
KAYNAKÇA
Ahmed b. Yahyâ, İbnü’l-Murtazâ (ö.840/1437), Kitâbu Tabakâtu’l-Mu’tezile, thk. S.D. Wılzer, Beyrut 1987.
Alibekiroğlu, Fatmanur, Tarihsel Süreçte Hanefîlik-Mu'tezile İlişkisi(Yayımlanmamış Doktora Tezi), Adana 2018.
Cüşemî, Ebû Sa’d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme (ö.494/1101),
Uyûnu’l-Mesâil, Mektebetu’l-Bedir, Abdullah el-Vecîh Koleksiyonu.
Cüşemî, Ebû Sa’d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme (ö.494/1101), “Şerhu’l-Uyûn”, Fadlu’l-İtizâl ve Tabakâtu’l-Mu’tezile içerisinde, thk. Fuad Seyyîd, Tunus 1986, 380.
Cüşemî, Ebû Sa’d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme (ö.494/1101), Risâletu İblis
ila İhvânihi’l-Menâhis, thk. Hüseyin el-Müderrisî, Beyrut 1995.
Ebû’l-Kâsım el-Belhî el-Kâ’bî (ö.319/931), Kitâbu’l-Makâlât ve meahu
Uyûni’l-Mesâil ve’l-Cevâbât, thk. Hüseyin Hansu-Râcih Kürdî-Abdülhamid Kürdî
(İstanbul:Kuramer, Amman: Dâru’l-Feth, 2018).
İbn Kutluboğa, Ebu’l-Fidâ Zeynuddîn Kâsım (ö.879/1474), Tâcu’t-Terâcîm, thk. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf, Dımaşk 1992.
İbnü’l-Murtazâ, el-Münye ve’l-Emel, thk. İsâmüddîn Muhammed Ali, İskenderiye 1985.
Kâdî Abdülcebbâr, Abdülcebbâr b. Ahmed (ö.415/1025) “Kitab Fadlu’l-İ’tizâl ve Tabakâtu’l-Mu’tezile”, Fadlu’l-İ’tizâl ve Tabakâtu’l-Mu’tezile içerisinde, thk. Fuad Seyyid, Tunus 1986.
AL FARABI 6th INTERNATIONAL CONGRESS ON SOCIAL SCIENCES
ADANA, TURKEY
Kefevî, Mahmud b. Süleyman (ö.990/1852), Ketâibu’l-A’lâmi’l-Ahyâr, Meclis-i Şûrâyı Millî, 1385.
Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkâdir b. Muhammed (ö. 775/1363),
Cevâhiru’l-Mudiyye fî Tabakâti’l-Hanefîyye, thk. Abdulfettah Muhammed
el-Hulv, Kahire 1993.
Leknevî, Abdülhay (ö.1304/1886), Fevâidu’l-Behiyye fi Terâcimi’l-Hanefiyye, thk. M. Bedreddin Ebû Firâs, Kahire:Dâru’l-Mektebi’l-İslâmî, 1324.
Öz, Mustafa, “Tabakat”, Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi, 39:294-295, İstanbul: TDV Yayınları, 2010.