Türkiye’de Eğitim Hizmetlerinin Kamu
Harcamları Açısından Analizi1'
Dr. Engin ATAÇ**
Eskişehir iktisadı ve Ticari İlimler Akademisi Maliye Kürsüsü asistanı Dr. Engin Ataç «Türkiye'de Eğitim Hizmetlerinin Kamu Harcamaları Açısından Analizi» başlıklı bir doktora tezi hazırlamış tır. Yazar araştırmasında planlı dönemde ((1963-1977) Ülkemiz Eği tim harcamalarının zamansal evrimini incelemiştir. Araştırmanın aşa ğıya olduğu gibi aldığımız «sonuç» bölümünü, okuyucularımızın ilgi çekici bulacağım umuyoruz
Sonuç
K alkınm a çabasın ın sürekli olarak hızlanm ası ve başarıya u la ş ması. yeter sayıda ve n itelikli işgücünün gerekli alanlarda kalkınm a çab a sın a katılm asına bağlıdır. Çünkü, kalkınm anın, sadece fiziksel üretim a ra çla rın a y a p ıla cak yatırım larla sağlanm ası o lanaksızdır. In- sangücü kaynaklarının geliştirilm esi için y a p ıla cak yatırım ların sosyal ve yap ısal değişm eyi h ızlan d ırıcı ve üretim düzeyini yü kseltici çok 6- nemli etkileri vardır.
Türkiye gibi gelişm ekte olan bir ülkede eğitim in biri sosyal, diğe ri ekonom ik am açlara yönelm iş b aşlıca iki temel hedefinin olm ası gerekir. Eğitim hizm etleri, bir yandan bireyin toplum a daha yarar lı iyi insan ve vatandaş olm asını sa ğ la ya cak ve bireyler, bölgeler ve so sya l sın ıfla r arasın d aki farkları azaltm aya ç a lış a c a k i’r. Diğer yandan da, onları daha verim li birer üretici kılarak ekonom ik he deflere yöneltecektir. Bugüne kadar yapılan kuram sal ve uygula malı çalışm alard a n ç ık a rıla c a k genel sonuç, eğitim in veya daha geniş olarak insangücü kaynaklarının her yönde, ö ze llikle (insan sağlığının ve fiziksel yapısının gelişm esi gibi) dikey ve (eğitim yo luyla bilgi, görgü, yeteneklerinin arttırılm ası gibi) yatay yönde g e liştirilm esidir. Bu ise, «sosyal alt yapının» veya «sosyal sab it ser- m ayesnin o luşturulm ası ve ekonom ik kalkınm aya ço k önem li katkı ların sağlanm asıdır.
•Dr. Engin Ataç, Türkiye'de Eğitim Hizmetlerinin Kamu Haramaları Açısından Analizi, Eskişehir iktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayınları, No. 216/140 Eskişehir, 1980
Eğitim in önem i bugün bütün dünyada, tartışm asız «abuJ edilen bir olgud'-r. Nitekim , bu araştırm am ızda yer alan an alizlerin ulaştığı bul gular da, T ü rkiye’de devletin eğitim e verdiği önem i a çık ç a o lta ya koym aktadır. Ç ünkü yaptığım ız g e lir esnekliği analizi, kişi b a şı na gerçek eğitim h arcam alarının büyüme oranı an alizi ve eğilim har cam aların ın gevri safi m illi h asıladan alm ış olduğu pay analizleri, eğitim hizm etlerine genelde verilen önem in hiç de küçüm senm eye ceğini kanıtlam aktadır. A raştırm am ızın so nuçlarına göre, durum un genelde böyle olm asına karşın. Dördüncü B eş Y ıllık Kalkınm a P la nında da belirtildiği üzere, eğitim hizm etlerinin ve d o layısıyla bu hizm etlere yapılan kcm u h arcam alarının sa ğ lık lı ve verim li bir g e lişim içind e olduğu söylenem ez. Bunun nedenlerini şöyiece s ıra la yab iliriz :
— Tüm çağ nüfusunun yüzde yüzünün 1972 yılı sonuna kadar ilköğretim görm esi ilkesi. 1977 yılı sonunda da g erçekleştirilem e m iştir. Y azında, en önem li eğitim aşam aların d an biri ve ilki olarak kabul edilen tem el eğitim ve öğretim in, tüm çağ nüfusunu k a p sa yaca k biçim de gen elleştirilm em iş elm asın ın en önem li nedeni, k a nım ızca. planlı dönem de M illi Eğitim B akan lığ ı harcam aların ın (özel likle yetirim harcam alarının), toplam eğitim harcam aların dan alm ış olduğu payın giderek azalm asıdır.
— Kuram sal olarak, temel eğitim ve öğretim den sonra v e yük seköğretim den önce öncelik verilm esi gereken ortaöğretim , g e liş m ekte olan ülkelerde olduğu gibi, ülkem izde de. h arcam aları aç/ sından, ö n celik sırala m a sın d a yükseköğretim den sonra gelm ekte dir. Yü ksekö ğretim kuruluşları önünde yığılm alara neden olan o r taöğretim sistem im izin, p la n sız ve program sız olarak, p olitik a m a ç la rla s a ğ lık sız biçim de gelişim i, hem ortaöğretim e yapılan h arcam a la rın am acına ulaşm am asına, hem de yükseköğretim h a rca m a la rı nın h ızla artm asına neden olm aktadır. Nitekim , hizm et birim lerinin açılm ası, son derece kolay olan genel ortaöğretim , yaln ızca yük seköğretim önünde yığ ılm alara yol açm akla kalm am akta, aynı za m anda M illi Eğitim B akan lığ ı h arcam alarından aldığı pay oranıyla da. sanayi için ara işgücü yetiştiren m esleki ve tekniköğretim in aleyhine b ir gelişm eye yol a çm a kta d ır Böylece, genel ortaöğretim , m esleki ve tekniköğretim e oranla daha fazla önem kazanm akta ve or’ aöğretim çağ.nda ara insangücü yetiştirm ek öngörüldüğü ve ar zulandığı halde, aksin e uygulam alarla yükseköğrenim özendirllm
ek-tedir. ~ i
Y ü ksekğ refim kuruluşlarına girebilm ek am acıyla yab an cı dille eğitim yapan o rtaokullara (Anadolu Liseleri) talep hızla artm akta ve
ortan talep karşılanam adığı için seçm e sınavı yolu ile belgilem eye gidilm ektedir. Vergilerle finanse edilerek, salt kam usal mal İşlemi gören bu eğitim hizm etinde belgilem e yapılarak, salt kam usal m al ların tüketim de «rakip olmama» ve «dışarda tutulmama» ilkeleri ç iğ nenmektedir.
Dördüncü B eş Y ıllık Kalkınm a Planında belirtildiği üzere, m es leki ve tekniköğretim de plan hedeflerine ulaşılm ıştır. A n cak bunda en büyük pay, İmam Hatip Liselerinlndir. M esleki T eknik Liselere g ö re daha az yatırım gerektiren İmam H atip Liselerinin harcam aları hızla artarken, aynı şeyi teknik liseler için söylem ek olanağı yoktur. S anayi için ara insangücü yetiştirerek, yükseköğretim önündeki y ı ğılm aları önleyebilecek olan teknik liselerin önemi herkesçe kabul edilm esine karşın, bu kuruluşların gelişebilm eleri için gerekli olan harcam a p olitikalarına aynı oranda önem verildiği söylenem ez.
— Planlı dönem de h arcam alar cçısın d n oldukça hızlı b ir g e li şim gösteren yükseköğretim kuruluşlarının bir kısm ı genel bütçe, bir kısm ı ise katma bütçe içersinde yer alm aktadır. G enelde, aynı tür hizm et üreten bu kuruluşların, genel ve katm a bütçe o lara k ayrıl maları, h içb ir kuram sal tem ele dayanm am aktadır. Çünkü sonuçta, bu kuruluşların tümü, vergilerle fin cnse edilm ektedir. A slında, yarı kam usal b ir hizm et olan yükseköğretim in katma bütçeli kuru lu şlar ca yürütülm esi gerekir. Çünkü yarı kam usal m allar için karma fin a n s man (vergi + harç) e sa stır ve katm a bütçeli kuruluşların da kendi öz gelirlerinin olm ası bir yasal zorunluluktur. A n cak ülkem izde du rum cld u k ça karm aşıktır. Yarı kam usal hizmet üreten bazı yüksek öğretim kuruluşları, katm a bütçeli kuruluşlardır, fakat kendi gelirleri hemen hemen hiç olm adığından vergilerle finanse edilerek salt ko- m usal hizm et işlem i görm ektedirler. Bunun yanında yine yarı kam u sal hizm et üreten bazı yükseköğretim kuruluşları ise genel bütçe içe risinde yer alm akta ve vergilerle finanse edilm ektedirler.
Yarı kam usal hizm et olduğu halde, finansm an açısın dan s a lt ka m usal mal hizm et işlem i gören yükseköğretim , seçm e sınavı yolu ile bdlgilem e yapılarak, salt kam usal m alların «tüketimde rakip o l mama». «dışarda tutulam am a» ilkeleri çiğnendiği için yarı kam usal hizm et ö zellikleri gösterm ektedir.
A raştırm alard an elde edilen bulgulara göre, Türkiye'deki uygu lamada, ayrıca eşit tüketim ilkesi de gerçekleştirilem em ektedir. Ç ü n kü talep esn ekliğ i yüksek olan yarı kam usal yükseköğretim hizm eti nin d ağılım ını üst gelir grupları, yabancı dille eğitim yapan özel ve devlet ortaokulları, h azırlık kursları biçim indeki «örtülü fiyat» m eka
nizm ası yardım ı ile kendi lehlerine çevirebilm ektedirler. Bu durum, vergilerle finanse edilen kamu harcam alarının beslediği yü kse kö ğ re timde, kam usal m alların am a çla d ığ ı e şit tüketim yerine, yüksek ge lir gruplarına gizli bir g e lir transferine yol açm aktadır. Bunun ö n le nebilm esi için, yükseköğretim hizm etlerine gerçekten karm a fin an s man ilkesi uygulanarak, hizm etten doğrudan yararlananlardan a lı nan harçların, vergilerle finanse edilen yükseköğretim harcam alarını a za lta ca k ö lçü d e artırılm ası gerekm ektedir B.öylece sağ lan an kay naklarla. yükseköğretim den yararlanabilen düşük g e lirlile r finanse edileb ileceğ i gibi yükseköğretim hizm etlerinin tüketicileri tarafından savurganca kullanım ı da önlenebilecektir.
Y a rı kam usal hizm etin kişise l olan bölümünün, «rakip olma» ve «dışarda tutabilme» niteliklerinin bulunm ası, yüksek talep e sn e k li ği olan ü cre tsiz yükseköğretim de, rakipleri dışarda tutabilm e o la n a ğını sağ layab ilm ek için «örtülü fiyat» m ekanizm asını geliştirm e eğ i lim ini h ız la n d ırm a k ta d ır
Y u karıd a açıklam aya ça lıştığ ım ız nitelikleri olan yü kseköğ reti me yapılan harcam alar, yaptığım ız analizlerden elde edilen b u lgula ra göre, hızla artarken, aynı oranda kapasite a rtışı sağlanam am ıştır. Ö z e llik le yeni a çıla n yükseköğretim ku ru lu şların a arzu lan an düzeyde işlerlik kazandırılam am ıştır.
ö z e llik le Ü çüncü B e ş Y ıllık K alkınm a P lanında yükseköğretim kuruluşlarının top'om eğitim harcam aların dan alm ış olduğu payın artışı hızlanırken, yeni kayıt öğren ci sayısın d a da b ir a rtış sö z konu sudur. A n cak, bu artışın büyük b ir kısm ı Eğitim E nstitülerinin yeni kayıt öğren ci sa yısın d ak i artıştan ileri gelm ektedir. Katm a bütçeli yükseköğretim kuruluşları ise. yeni kayıt öğren ci sa yısı bakım ından en büyük kapasiteyi 1975 yılında yaratm ış o ldukları halde, 1976 ve 1977 yılların d a (1975 yılına göre) kap asitelerin d e bir düşm a g ö zle n mektedir. 1974 yılında kurulan «Yükseköğretim de K a p a site Y aratm a Fonu», 1975 yılında etkisin i gösterdiği halde, daha son ra ki yıllarda etkisin i ve ç e k iciliğ in i sürdürem em iştir. Bu aa. yükseköğretim kuru luşlarının istedikleri ve ç e k ici buldukları zam an kap asitelerin i a rtıra bileceklerin i gösterm ektedir. Y a ln ız sorun sa d e ce n ice likse l yönden g elişm eyle çözüm lenem em ektedir. A yn ı zam anda eğitim in niteliksel yönden de g elişm esi gerekm ektedir. A n cak, bir m akalesinde S a it G ü ra n ’ın belirttiğine göre son on yılda yükseköğretim de bilgi düze yi düşm ekte ve bilen adam ortadan kaybolm aktadır.
Y ü ksekö ğretim de harcam aların çok büyük bir bölüm ü «eğitim ve öğretim» hizm etlerine ayrılm akta ve bu kuruluşların tem el işle v
lerinden diğeri olan abilimse! araştırm a ve geliştirm e» hizmetlerinim ihm al edildiği görünüm ü ortaya çıkm aktadır.
Yükseköğretim de, bilim dallarına göre yaptığım ız a n aliz son u cunda. bütün bilim d alları harcam alarında sürekli artış sö z konusu iken, yeni kayıt öğrenci sa yısı ile insangücü gereksinm eleri a ra sın da sa ğ lık lı b ir ilişk i kurulam am ıştır.
Bu so n uçlardan da ortaya çık tığ ı gibi, ülkem izde, çe şitli eğitim tür ve düzeylerine göre yapılan eğitim harcam alarında belirli bir ölçütün ilke olarak saptanm adığı ortadadır. Böylece, kalkınm a plan larında eğitim le ilg ili olarak saptanan hedeflere ulaşabilm ek daha da güçleşm ektedir.
Ülkem izde eğitim hizm etlerinin sa ğ lık lı ve ülke gerçekletm e uy gun bir biçim de gelişebilm esi, ancak, DPT. M illi Eğitim Bakanlığı, M a liy e B akanlığı, Yükseköğretim Kurum lan gibi ilg ili kuruluşlar a ra sında eşgüdüm ün sağlanm ası ve bu konuda yap ıla ca k olan bilim sel araştırm alardan sonra, eğitim hizm etlerine c y rıla c a k kaynakların s i yasal ç ık a rla r d ışı ulusal eğitim politikası ilke ve ölçü lerine göre be lirlenm esine bağlıdır.
Eğitim ve Bilim Dergisi Y A Y IN İLKELERİ
1. Y azı hacm i, sayfada 200 sö zcü k hesabıyla 10 daktilo sa yfa sını geçem ez
2. D ergide yazım birliğinin sağ lanabilm esi için Türk Dil Kurumu Yazım Kılavuzu ilkelerine uyulm ası gerekm ektedir
3 Yazın ın daha a n la ş ılır olm ası için, yazılarda yabancı kökenli terim lerin hem Türkçe, hem de yabancı dildeki k crsılıkla rı bir likte yazılabilir.
4 G ü n cel eğitim sorunlarına ilişkin yazılara öncelik verilir. 5. Y azılar, iki kopya gönderilm elidir.
6. Telif, çeviri ve derlem e yazılara, telif ücreti ödenir. Telif ya zılara 2C0 sö zcü k için 100 TL, çeviri yazılara 200 sözcük için 75 TL., derlem e yazılcra, 200 sö zcü k için 50 TL. ödenir . 7 Yayım lanm ayan yazıla r geri gönderilm ez.
