ASYALI VE TÜRK KADINLARINDA MENOPOZ
Dr. Gülbu Tortumluo÷lu
Atatürk Üniversitesi Hemúirelik Yüksekokulu, Halk Sa÷lı÷ı Hemúireli÷i Ana Bilim Dalı, Erzurum.
gulbut@atauni.edu.tr,
“
Asyalı kadınlar menopozu kendileri için bir ödül olarak görürler”
ÖZET
Menopozun iyi anlaúılabilmesi için biyolojik faktörlerin yanı sıra psikolojik, sosyal ve kültürel faktörlerinde dikkate alınması gerekmektedir. Yapılan çalıúmalar menopozun algılanması, menopozal tutum ve bu dönemde görülen yakınmalar açısından hem kültürler arasında hem de kültürlerin kendi içinde büyük farklılıklar oldu÷unu göstermiútir. Konuyla ilgili olarak yapılan çalıúmalarda Asyalı kadınların menopozu di÷er kadınlara göre daha olumlu olarak algıladıkları ve bu dönemi daha sorunsuz ve rahat geçirdikleri saptanmıútır. Türk kadınları menopozal dönemi hem Asyalı hem de geneli Müslüman olan ülkelerin kadınlarından daha olumsuz yaúamaktadırlar.
Anahtar Kelimeler: Asyalı kadınlar, Türk Kadınları, menopoz
1. GøRøù ve AMAÇ
Orta yaú dönemi kadınlar için, evrensel bir geçiú dönemi olan menopoz, henüz yeterince anlaúılamamıútır (Huffman, Meyers, Bond 2001). En basit úekliyle menstruasyonun sone ermesi olarak tanımlanan menopoz, biyolojik, psikolojik, sosyal ve kültürel faktörleri kapsayan komplex bir geçiú olarak da tanımlanmaktadır (Dennerstein 1996; Palacios, Tobar, Menendez 2002). Menopozun iyi anlaúılabilmesi için biyolojik faktörlerin yanı sıra psikolojik, sosyal ve kültürel faktörlerinde dikkate alınması gerekmektedir (Lock 2002; Bayraktar, Uçanok 2002). Çünkü kadınlar, bu
dönemde benzer biyolojik de÷iúiklikler yaúamalarına ra÷men menopozu farklı yaúarlar (Caudle, Chen 1992). Yapılan çalıúmalar menopozun algılanması, menopozal tutum ve bu dönemde görülen yakınmalar açısından hem kültürler arasında hem de kültürlerin kendi içinde büyük farklılıklar oldu÷unu göstermiútir (Beyene 1986; Lock 1991; Coúkun, Hotun 1992; Dennerstein 1996; Avis, Brambilla, McKinlay et al. 1994; Avis 1996; Robinson 1996; Huffman, Meyers, Bond 2001). Menopozun algılanması, menopozal tutum ve menopozal yakınmalar üzerinde; gelenek-görenek, etnik yapı, toplumun yaúlıya ve kadına verdi÷i de÷er, kadının rolü, cinsellik, kadının yaúam felsefesi, kadının ve toplumun menopoza yükledi÷i anlam gibi kültürel özellikler önemli bir etkiye sahiptir (Beyene 1986; Lock 1991; Coúkun Hotun 1992; Dennerstein 1996, Boulet 1994; Avis 1996).
Kadınlar yaúamlarının 1/3 ini menopoz sonrası dönemde geçirmektedirler (Ertüngealp, Seyiso÷lu 1996; Cutson, Meuleman 2000). ønsan ömrü için hiç de küçümsenemeyecek bu sürenin sa÷lıklı ve mutlu geçirilmesi için kadınların menopozal dönemdeki sıkıntılarla baú etme yollarını bilmesi gerekir. Menopozal dönem yalnızca kadını de÷il aynı zamanda menopozal yakınmalar ve beraberinde getirdi÷i de÷iúikliklerle aile ve toplumu da etkileyen önemli bir süreçtir (Hotun 1998). Kadının kültürel özellikleri bu dönemde yaúanan olumsuzluklarla baú etmede büyük bir öneme sahiptir (Baútürk, Tayyar, Ku÷u et al. 1996). Sa÷lık hizmetlerinin ça÷daú tıp anlayıúına oldu÷u kadar kültürlere de uygun sunulması hizmet alanların hizmeti benimsemesi açısından önemlidir. Sa÷lı÷ın korunması, hastalıkların sa÷altımı kültürlere özgü uygulamalarla yapılır. Bu nedenle kültür sa÷lık ve hastalı÷ın dinamik bir etkeni olarak görülmelidir (Karadokovan 1998). Sa÷lık profesyonellerinin kadının kültürel yapısını dıúarıda bırakarak sunaca÷ı bir hizmette baúarılı olması beklenemez.
Literatür incelemesi olan bu derlemede, yapılan çalıúma sonuçlarıyla Türk ve Asyalı kadınların menopozu nasıl yaúadıkları ve bunu kültürel faktörlerin nasıl etkiledi÷i analiz edilmeye çalıúılmıútır.
2. ASYALI ve TÜRK KADINLARINDA MENOPOZ
2.1. Asyalı Kadınlarda Menopoz
Konuyla ilgili olarak yapılan çalıúmalarda Asyalı kadınların menopozu di÷er kadınlara göre daha olumlu olarak algıladıkları ve bu dönemi daha sorunsuz ve rahat geçirdikleri saptanmıútır. Literatür Asyalı kadınların menopozal dönemde yakınmaları minimal düzeyde yaúarken, di÷er kadınların ciddi boyutlarda yaúadıklarını saptamıútır (Lock 1991, Lock 1994, Haines, Rong, Chung et al., 1995 Lock 1998, Rizk, Bener, Ezimokhai et al., 1998, Punyahotra 1999, Dennerstein 1999, Pan, Wu, Hsu et al. 2001, Lock 2001, Chim , Tan, Ang et al. 2002, Kang, Ansbacher, Hammound 2002, Mazhar SB, Gul-e-Erum 2003).
Asyalı kadınlarda menopozal döneme yönelik yapılan bazı çalıúma
sonuçları úunlardır:
Mazhar ve Gul-e-Erum’un (2003) Pakistan da yaptıkları çalıúmada, kadınların %75.7’sinin menopozu olumlu bir durum olarak algıladıklarını saptamıúlardır. Yine Pakistan’da Yahya ve Rehan’ın (2003) çalıúmalarında, kadınların menopoz sonrasında % 7’sinin kırık, %2.3’ünün de kardiyak hastalık yaúadıklarını, bununla birlikte menopozal dönemi yaúamın döngüsü içinde geçirilen normal bir geçiú evresi olarak gördükleri ve % 82.3’ünün pozitif de÷iúikliklerin oldu÷u bir durum olarak algıladıklarını saptamıúlardır. Yahya ve Rehan’ın (2002) Lahore-Pakistanda yaptıkları bir baúka çalıúmada kadınların %36.2’sinin sıcak basması, %38.5’inin uykusuzluk, %38.5’inin ise depresyon yakınmalarını yaúadıkları saptanmıútır. Rizk ve arkadaúlarının (1998) Birleúik Arap Emirliklerinde yaptıkları çalıúmada, kadınların %45.1’inde sıcak basması, %30.5 ‘unda üriner inkontinansı, %21.8’inde eklem kas a÷rısı ve %13 ‘ünde psikolojik belirtiler oldu÷u saptanmıútır. Bununla birlikte kadınların sadece % 19.5’inin HRT (Hormon Replasman Tedavisi) kullandıkları belirlenmiútir. Yapılan di÷er çalıúmalarda da Asyalı kadınların menopozal dönemi daha rahat geçirmelerine karúın HRT’yi di÷er kadınlara göre daha az kullanması da çarpıcı bir sonuç olarak görülmektedir (Chang, Chang 1996, Tsao 2002). Güney Çin’de kadınların yalnızca %4’ünün, Hong Kong ’da ise
yalnızca % 8‘inin HRT kullandı÷ını bununla birlikte menopoz sonrası dönemde görülen önemli hastalıklardan olan osteoporoz ve kardiyo vasküler hastalıkları Güney Çinde %73’ünün Hong Kong da ise %96’sının deneyimlemedikleri saptanmıútır (Haines, Rong, Chung et al., 1995).
Asyalı ve di÷er kültürdeki kadınları karúılaútırmaya yönelik yapılan
bazı çalıúmalar úunlardır:
Boutlet ve arkadaúlarının (1994) Hong Kong, Endonezya, Kore, Malezya, Filipinler, Singapur ve Tayvan olmak üzere yedi Asya ülkesinde yaptıkları çalıúmada, menopozal dönemdeki kadınlarda sıcak basması-gece terlemesi prevelansının batı ülkelerindeki kadınlara göre daha düúük oldu÷u saptanmıútır. Lock’un (1994) araútırmasında menopozal dönemdeki Kanadalı ve Amerikalı kadınların Japon kadınlara göre kalp hastalıkları, osteoporoz ve meme kanserini daha fazla deneyimledikleri belirlenmiútir. Yapılan bir çalıúmada Avustralya gibi batı toplumlarında kadınların %80’inin menopozal dönemde sıcak basmaları, gece terlemeleri vajinal kuruluk, libido kaybı, çarpıntı, baú a÷rısı, osteoporoz, depresyon ve huzursuzluk gibi semptomlar yaúadıkları saptanmıútır (Berger, Wenzel 2003). Bir di÷er çalıúmada United States’deki kadınların %80’i sıcak basmasından yakınırken Çinli ve Japon kadınların sadece % 14 ve 18 oranında sıcak basmasını deneyimledikleri belirlenmiútir (Somer 1997). Yine United States’de (1992) yapılan bir çalıúmada menopozal kadınların yaygın olarak yorgunluk (%91), sıcak basması (%87) ve huzursuzluk-sinirlilik (%76) yakınmalarını yaúadıkları saptanmıútır (Berhard, Steppard 1992). Bir di÷er çalıúma ise Amerika’daki kadınların % 80’inin yılda en azından bir kez sıcak basması yakınmasını yaúadıklarını belirlemiútir (Dog, Riley, Carter 2001).
Menopozal dönemi Asyalı kadınlara göre daha olumsuz yaúayan Avrupalı kadınların, menopozal dönemi yaúlılı÷ın bir iúareti, cinsel yaúamın, güç ve güzelli÷in kaybı olarak algıladıkları belirlenmiútir (Lowdermik, Perry, Bobok 1997; Jimenez, Perez 1999; Hvas 2001).
Asyalı kadınların di÷er kadınlarla benzer hormanal de÷iúiklikler
yaúamalarına, Hormon Replasman Tedavisini daha az kullanmalarına
ra÷men menopozal dönemi daha sorunsuz geçirmesinin nedeni nedir?
Bu soru için uygun bulunan yanıtlar úunlardır;
*Kuzey Do÷u Tayland da köylerde yapılan bir çalıúmaya göre kadınlar menopozu menstruasyon korkusundan kurtulma, menstruasyon kanamasının yoklu÷u, daha rahat seyahat etme özgürlü÷ü, gebelik ve menstruasyon kramplarından kurtulma gibi avantajları sa÷layan do÷al ve biyolojik bir olay olarak görmektediler (Avis 1997).
*Bir çalıúmada, Asya kadınlarının ilerleyen yaúla birlikte toplumda söz sahibi olmaları, dini törenlere katılmaya hak kazanmaları, kendilerine ayıracak zamanlarının olması, menopozal yakınmaları yaúanması gereken de÷iúiklikler olarak kabul edip kısa sürede uyum sa÷lamalarından kaynaklandı÷ı belirtilmektedir (Lock 1991, Punyahotra 1999).
*Asya kadınlarının beslenme kültürü de burada önemli faktör olarak görülmektedir Özellikle Japon ve Taivanlı kadınlar arasında soya ürünlerinin sıklıkla kullanılması da etkili faktörler arasında sıralanmaktadır (Fuh, Wang, Lu et al 2001).
*Arapların ve Müslümanların yo÷un oldu÷u Asya ülkelerinde kadınlar menopozu sosyal özgürlü÷ün baúlangıcı olarak algılamaktadırlar. Menopozun bu kadınlar için farklı bir önemli yönü de menstruasyonlu iken yerine getiremedikleri ibadetlerini rahatça, kesintisiz yerine getirebilme düúüncesinin olmasıdır. Yine do÷um kontrol yöntemlerini uygun bulmayıp çok sayıda çocuk do÷uran bu kadınlar için menopoz farklı bir kurtuluú yoludur (Carolan 1999).
*øran’da erkek yada kadın yaúlandıkça statü kazanır bu nedenle yaúlılık dört gözle beklenir. Genç kadın yemek yapmak, hayvanlara bakmak, çocuk do÷urmak ailesine hizmet etmek gibi birçok fiziksel gücü gerektiren görevleri üstlenmiútir. Oysa yaúlılarda bu görevler çok daha aza indirgenmiútir. Yaúlılık bir nevi kadının kendisine daha çok zaman ayırması demektir (Khademi S, Cooke SM 2003).
*Konuyla ilgili çalıúmalarda Asyalı kadınların batılı kadınlardan daha az sigara ve alkol kullandıkları, eúlerine iúlerinde daha çok yardım ettikleri, aile içinde çok daha fazla
sorumluluk yüklendikleri, daha fazla egzersiz yaptıkları, daha az ya÷ ve karbonhidrat tükettiklerinden dolayı menopozal yakınmaları daha az deneyimledikleri belirlenmiútir (Lock 1994; Punyahotra 1997).
*Çinli ve Tayvanlı kadınların geleneksel Çin ilaçlarını yaygın olarak menopozla baú etmede kullanması ve menopozu do÷al bir yaúam olayı olarak algılaması da bu sonuçlarda etkili oldu÷u bildirilmektedir ( Tsao 2002).
*Yaúlılı÷ın statü kazandırdı÷ı kültürlerde özellikle de kırsal kesimlerinde toplumsal ve dinsel etkinliklerde menopozun özel bir yeri ve fonksiyonu vardır. Bu kültürlerde kadınların yaúamdan kazandıkları bilgelikleri, gençlik de÷erlerinden daha önde tutulur (Punyahotro 1997).
*Özellikle Hintli kadınlar, toplumsal iliúkilerde bazı özgürlükler tanıdı÷ı, aile ve toplum içinde konumunu olumlu yönde de÷iútirdi÷i için menopozu bir ödül olarak algılarlar (Ballinger 1990).
2.2. Türk Kadınlarında Menopoz
Türk kadınları menopozal dönemi hem Asyalı hem de geneli Müslüman olan ülkelerin kadınlarından daha olumsuz ve menopozal yakınmaları daha sık yaúamaktadırlar. Türkiye’de farklı yerleúim birimlerinde yapılan çalıúma sonuçlarına göre en yaygın görülen yakınmalar; eklem-kas a÷rısı (%77-83), gece terlemesi- sıcak basması (%73-87), uykusuzluk-yorgunluk (%71-82), sinirlilik-gerginlik (%71-78) ve baú a÷rısı-baú dönmesi (%62-73.6) olarak belirlenmiútir (Coúkun, Hotun 1996; Seçkin,Sener, Turhan 1998; Iúık, Vural 2001; Karacan Ertem, ùirin 2000; Ergöl 2001; Tortumluo÷lu, Erci 2004; Tortumluo÷lu, Pasinlio÷lu 2003). Menopozal yakınmaları sıklıkla yaúayan Türk kadınlarında yapılan çalıúmalarda menopozal döneme yönelik genel olarak olumsuz tutum içinde oldukları belirlenmiútir (Ergöl 2001; Uçanok 1994; Tortumluo÷lu, Erci 2003). Türk kadının menopozu olumsuz algılamasının nedenleri arasında annelik rolünün kaybı, evlilik iliúkisinin ve kadınlık cazibesinin kaybı, vücut postüründeki de÷iúiklikler, fiziksel güç kaybı ve cinsel yaúamın sonu biçimindeki algılama sayılabilir (Güler 1984, Yürekli 1998). Yine pek çok kültürde oldu÷u gibi menopoz Türk kültüründe do÷urganlı÷ın kaybıyla eú anlamlı tutulmaktadır. Toplum da
menopozun “kayıplar dönemi” olarak ele alınması da henüz menopoza girmemiú kadınlarda bile korku oluúturmaktadır. Menstruasyonların da düzensizlikler olan kadınlar bile menopoza girdim diye büyük korkular yaúayabilmektedir (Iúık 1996).
3. SONUÇ ve ÖNERøLER
Menopozun iyi anlaúılabilmesi için biyolojik faktörlerin yanı sıra psikolojik, sosyal ve kültürel faktörlerinde dikkate alınması gerekmektedir. Çünkü kadınlar bu dönemde benzer biyolojik de÷iúiklikler yaúamalarına ra÷men menopozu farklı yaúarlar. Yapılan çalıúmalar menopozun algılanması, menopozal tutum ve bu dönemde görülen yakınmalar açısından hem kültürler arasında hem de kültürlerin kendi içinde büyük farklılıklar oldu÷unu göstermiútir. Menopozal dönem üzerinde; gelenek-görenek, etnik yapı, toplumun yaúlıya ve kadına verdi÷i de÷er, kadının rolü, cinsellik, kadının yaúam felsefesi, kadının ve toplumun menopoza yükledi÷i anlam gibi kültürel özellikler önemli bir etkiye sahiptir. Literatür incelemesi olan bu derlemede Asyalı kadınların menopozal dönemi olumlu bir geçiú olarak algılayıp, bu dönemi Asyalı olmayan kadınlara göre daha az yakınmalarla geçirdikleri saptanmıútır. Geneli Asyalı ve Müslüman olan Türk kadınları ise bu dönemi hem Asyalı hem de Müslüman kadınlara göre çok daha sıkıntılarla dolu geçirdi÷i saptanmıútır.
Sa÷lık çalıúanlarının ve bu grubun önemli bir üyesi olan hemúirelerin hizmet verdikleri kadınların, kültürünü tanımak için daha duyarlı olmaları ve bunu da hizmetlerine etkili bir biçimde yansıtmaları önerilebilir.
KAYNAKLAR
Avis NE (1997). Kadınların menopoza bakıúları. Menopozitif Sayı 1 Aralık.
Avis NE, Brambilla D, McKinlay SM, Vass KA (1994). longitudinal analysis of the association between menopause and depression. Results from the Massachusetts Women's Health Study.
Ann. Epidemiol.
4 (3):214–220.Ballinger CB (1990). Psychiatric aspects of the menopause. British Journal of Psyhiatry 156:773-787.
Baútürk M, Tayyar M, Ku÷u N, Gönül A, Reyhancan M, Yabano÷lu ø (1996). Menopoz klini÷ine baúvuran kadınlarda psikiyatrik de÷erlendirme. IV. Ulusal Konsültasyon Liyezon Psikiyatrisi Kongresi. østanbul 30 Ekim- 1 Kasım.
Bayraktar R, Uçanok Z (2002). Menopoza iliúkin yaklaúımların ve kültürlerarası çalıúmaların gözden geçirilmesi. Aile ve Toplum E÷itim- Kültür ve Araútırma Dergisi. Nisan-Haziran;5(2):5-12.
Berger G, Wenzel E (2003). Women, body and society. Cross-culturel differans in menopause experiences. http://www.ldb.org/menopause.htm
Bernhard LA, Sheppard L (1992). Health, symptoms, self-care, and dyadic adjustment in menopausal women. JOGNN 22(5): 456-460.
Beyene Y (1986). Cultural significance and physiological manifestations of menopause. A biocultural analysis. Cult Med Psychiatry. 1986 Mar;10(1):47-71. Boulet, M J; Oddens, B J; Lehert, P; Vemer, H M; Visser, A (1994).Climacteric and menopause in seven South-east Asian countries .Maturitas 19(3);157-176.
Carolan M (2000). Menopause: Irish women’s voices. JOGNN. July/August 397-404. Chang C, Chang CH (1996).Menopause and hormone using experiences women in Taiwan. Health Care for Women International 17,26-39.
Chim H, Tan BH, Ang CC, Chew EMD, Chong YS, Mei S (2002). The prevalence of menopausal symtoms in a community in singapore. Maturitas 41 (4):275-282.
Coudle P, Chen S (1992). Care of women. In Clark MJ, ed. Nursing in the community. A Puplishing Divison of Prentice Hall. Connecticut 490-521.
Cutson TM, Meuleman E (2000). Managing Menopause. Am Fam Physician 1, 61(5):1391-1406.
Çoúkun A, Hotun N (1996). Kadınların klimakterik dönemine özgü gereksinimleri ve hemúirenin rolü. V. Ulusal Konsültasyon Liyezon Psikiyatrisi Kongresi 30 Ekim- 1 Kasım østanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi.
Dennerstein L (1996). Well-being symptoms and the menopasal transition. Maturitas 23(2):147-157.
Dog TL, Riley D, Carter T (2001). An integrative approach to menopause. Altern Ther Health med 7(4):45-55.
Ergöl ù (2001). Klimakterik dönemdeki kadınların sa÷lık bakımlarına iliúkin uygulama ve tutumları. Sa÷lık ve Toplum Ocak/Mart;1:49-57.
Ertüngealp E, Seyiso÷lu H (1996). Klimakterium ve Menopoz. Temel Kadın hastalıkları ve Do÷um Bilgisi. Eds: Kiúniúçi HA et al. Güneú Kitapevi. Ankara. 1319-1323.
Fuh JL, Wang SJ, Lu SR, Juang KD, Chin LM (2001). The Kinmen women health investigation (KIWI): a menopausal study of a population aged 40-54. Maturitas 39:117-124.
Güler K (1984). Menopoz ve hemúirelik yaklaúımı. Hemúirelik Bülteni . I (4): 14-19. Hotun N (1998). Bir klometremetre taúı. Menopoz Çevik Matbaacılık. østanbul.
Huffman SB, Myers JE, Bond L (2001).Menopause and African-American Women:
Attitudes and Symptom Reporting http://csi.affiniscape.com/displaycommon.cfm?an=1&subarticlenbr=93 (fulltext)
Human Sciences ISSN: 1303-5134. http://www.insanbilimleri.com.
Hvas L (2001). Positive aspects of menopause. A qualitative study. Maturitas 39:11-17.
Iúık E (1996). Psikiyatrik yönden menopoz. IV. Ulusal Konsültan Liyezon Psikiyatrisi Kongresi. 30 Ekim-1 Kasım. østanbul.
Iúık G, Vural G (2001). Menopoz poliklini÷ine baúvuran ve hormon replasman tedavisi baúlanan kadınların tedavilerine iliúkin bilgi ve görüúleri. Hemúirelik Araútırma Dergisi 1 (1):39-48.
Jimenez LJ. Perez SG (1999).The attitude of the woman in menopause and its infleunce on the climacteric.Ginecol Obstet Mex 67:319-322.
Karacan Ertem G, ùirin A (2000). Menopoz poliklini÷ine baúvuran kadınların menopoza iliúkin yakınmalarına verilen planlı e÷itimin etkinli÷inin incelenmesi.I. Uluslar arası VIII Ulusal Hemúirelik Kongresi. Kongre kitabı. Antalya,Türkiye, 29 Ekim- 2 Kasım 2000: 256-259.
Karadakovan, A. (1998) Türk kültüründe sa÷lık uygulamaları ve kalite. Hemúirelik- Ebelik E÷itim ve Uygulamalarında Kalite Sempozyumu 3-5 Haziran, Kayseri.
Lock M (1991). Symptom reporting at menopause: a review of cross-cultural findings. J Br Menopause Soc. 2002 Dec;8(4):132-6.
Lock M (1994). Menopause in cultural context. Exp Gerontol. 29(3-4):307-17. Lock M (1998). Menopause: lessons from anthropology. Psychosom Med. Jul-Aug;60(4):410-9.
Lock M, Kaufert P (2001). Menopause, local biologies, and cultures of aging. Am J
Hum Biol.
Beyene Y (1986).Cultural significance and physiological manifestations of menopause. A biocultural analysis. Cult Med Psychiatry. 1986 Mar;10(1):47-71. Khademi S, Cooke SM (2003). Comparing the attitudes of urban and rural Iranian women toward menopause .Maturitas 46(2):113-121.
Lowdermik DL, Perry SE, Bobok IM (1997). Maternity and wonen’s Health Care Infertility . St Louis Mosby . 1200-1213.
Marilyn JC (1993). Perimenopause: An opprtunity for health promotion. JOGNN May/June :223-227.
Mazhar SB, Gul-e-Erum (2003). Knowledge and attitude of older women towards menopause. J Coll Physicians Surg Pak. 13(11):621-4.
Palacios S, Tobar AC, Menendez C (2002). Sexuality in the climacteric years. Maturitas 30(43);69-77.
Pan HA, Wu MH, Hsu CC, YAO BL, Huang KE (2002). The perception of menopause among women in Taiwan. Maturitas 41 (4); 269-274.
Punyahotra S (1999). An Asian perspective of the menopause. Maturitas 27(1):3 Rizk DD, Bener A, Ezimokhai M et al (1998). The age and symptomatology of natural menopause among United Arab Emirates women Maturitas 29(3); 17: 97-202
Robinson G (1996). Cross-cultural perspectives on menopause. Journal of Nervous Mental Disorder 184 (8),453-458.
Seçkin NC, Sener AB, Turhan NÖ, Gökmen O, Orhon E, Bulgurlu H et al (1998). The menopausal age, related factors and climacteric symptoms in Turkish women. Maturitas 30(1):37-40.
Somer E (1997). Managing menopause with diet. (includes related article on soy foods).www.find.article.com
Tortumluo÷lu G, Erci B (2004). The Effectiveness of Planned Health Education Given to Climacteric Women on Menopausal Symptoms, Menopausal Attitude and Health Behaviors, Uluslararası ønsan Bilimleri Dergisi. ISSN:1303-5134. http://www.insanbilimleri.com
Tortumluo÷lu G, Pasinlio÷lu T (2003). Klimakterik yakınması olan kadınların alternatif tedavi yöntemlerini uygulama durumları. Atatürk Üniversitesi Hemúirelik Yüksekokulu Dergisi, 6 (3):64-75.
Tsao LI (2002). Relieving discomforts: the help-seeking experiences of Chinese perimenopausal women in Taiwan. Journal of Advanced Nursing 39(6):580-588.
Uçanok Z (1994). Farklı yaú gruplarındaki kadınlarda menopoza iliúkin belirtilerin, tutumların ve yaúama bakıú açısının incelenmesi.Yüksek Lisans tezi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara, 1994.
Yahya S, Rehan N (2002). Age, pattern and symptoms of menopause among rural women of Lahore. J Ayub Med Coll Abbottabad. 2002 Jul-Sep;14(3):9-12. Yahya S, Rehan N (2003). Perceptions of menopause among rural women of Lahore. J Coll Physicians Surg Pak. 13(5):252-254.
