Beslenm e ve Diyet D ergisi / J. Nutr. and D ie t . * 1 5 : 93 - 111, 1986.
K I R S A L A L A N D A S O S Y O K Ü L T Ü R E L D U R U M , S A Ğ L I K V E B E S L E N M E A R A S I N D A K İ İ L İ Ş K İ L E R Ü Z E R İ N E
B İ R A R A Ş T I R M A
Yrd. D oç. Dr. Perran TOKSÖZ* / Arş. Gör. V eysi ÖZKAYNAK* Doç. Dr. E rsen İLÇİN* / Öğ. Gör. Dr. M. Y u su f ÇELÎK**
Bu araştırm ada, D iyarbakır’ın B ism il ve Çınar ilçelerin e bağlı 13 köyde ailelerin sosyo-kültürel yapı la n ile sağlık ve b eslen m e durum ları arasındaki iliş kiler incelen m iştir. Ö m ek lem i oluşturan 360 ailenin
% 53.4’ünün 1 ve 2 od alı evlerde o tu rd u k tan , k on u t
ların % 68.3’ünde m utfak, % 58.6’sm da banyo, % 65.3' ünde elektrik, % 35.0’inde akarsuyun bulunduğu, içm e ve kullanm a sularının tüm ünün bakteriyolojik açıdan k irli olduğu saptanm ıştır. Y etişkinlerin % 43.4’ünün okur - yazar olm adığı, % 37.8’in in ilk ok u l ve sonrası eğ itim gördükleri, aile reislerin in çoğunluğunun (% 52.4) çiftçilik le uğraştığı öğrenilm iştir. 0 - 6 yaş gru bunda bulunan 668 çocuğun boy ve ağ ırlık la n ölçü le rek standartlara göre değerlendirilm iş, % 24.1’in in fi zik sel büyüm e geriliği gösterd iği (m alnütrisyonlu), % 29.0’unuıı ise boy uzunluğu bakım ından stan d artla rın altında olduğu bulunm uştu r. B u çalışm ad a, anne ve babanın eğ itim durum u ile aile k alabalığının mal- n ü trisyon u n oluşum und a etk ili olm ad ığı sa p ta n m ış tır. Ö zellikle çocuklar ve gen çler arasında ö n em li bir sağlık sorunu o la n anem i yaygınlığım saptam ak için 0 - 2 5 yaş grubunda bulunan 672 k işin in h em oglob in düzeyleri in celen m iş, b ireylerin % 77.7’sin in h em o g lo b in leri 9.9 g/lCO m l’n in altında b ulunm uştu r. G aitala rında parazit bakılan 604 k işin in % 70.9’unda çeşitli b arsak parazitlerinin bulunduğu sap tan m ış, parazit b u lu n m ası ile h em oglob in düzeyi arasm daki ilişk i ö n e m siz çık m ıştır. 0 - 3 6 ay arası b eb ek b eslen m esi ile ilgili veriler, beb ek lerin % 61.2’sin in b ir yaşından
(*) D. Ü. Tıp Fak. H alk Sağlığı A nabilim Dalı. (**) D. U. Tıp Fak. Tıbbi B iy o lo ji A nabilim Dalı.
94 Toksöz, P., Ö zkaynak, V ., [İçin , E., Ç e lik, V .
sonraya kadar em zirildiklerini, gereğinden uzun süre em zirm en in çocuklarda m aln ü trisyon u n oluşum una zem in h azırladığım ortaya koym aktadır.
GİRİŞ
Güneydoğu Anadolu Bölgesinde halkın önemli sağlık sorunla rıyla karşı karşıya olduğu bilinm ektedir. Özellikle kırsal alanda sos yo-ekonomik düzeyin düşük olm ası, çevre sağlığı koşullarının uy gunsuzluğu ve çocuklarda m alnütrisyonun yaygınlığı sonucunda en feksiyon ve p araziter h asta lık lar kolayca ortaya çıkm akta, hızla ya yılm akta, bireylerin büyüm e, gelişme ve sağlık durum ları bozul m aktadır.
Bu yörede 0 - 6 yaş grubu çocukların '% 24.8 inde hafif, % 3.8 inde ağır m alnütrisyon olgularının saptanm ış olm ası (1), çocukla rın beslenm e yetersizliği içerisinde olduklarım gösterm ektedir. Di y arb ak ır’ın kırsal kesim inde bu oran '% 37.5 e çıkm aktadır (2). B ar sak parazitlerinin yaygınlığı (% 85.9) ve hemoglobin düzeyinin ileri derecede düşük olm ası, çevre sağlığı koşullarının da yetersiz oldu ğunu işaretlem ektedir (1-3). Beslenme yetersizliğinin oluşm asın da, yeterli besin bulunam am ası yanında, toplum un ekonom ik yapı sı, sosyo-kültürel etm enler, çevre koşulları ve sağlık örgütlerinin işlerliği de etkili o lm ak tad ır (4, 5, 6).
Yetersiz ve dengesiz beslenm enin toplum un sağlığı ve dolayısıy- le sosyal ve ekonom ik gelişm esinde olum suz etkiler yaptığı b ir ger çektir (7). Bu araştırm a, D iyarbakır'ın kırsal kesim inde sağlığı etki leyen etm enleri araştırm ak , sağlık-beslenme ve sosyo-kültürel du rum arasındaki ilişkileri sap tay arak bu konuda yapılacak eğitim ve iyileştirm e çalışm alarına yol gösterm ek am acıyla planlanm ıştır. ARAŞTIRMA YÖNTEMİ VE ARAÇLARI
A raştırm a, D iyarbakır ili Bism il ve Çınar ilçesine bağlı köyler de y ü rü tü lm ü ştü r. Köyler, n = Nx 0.10 olacak şekilde «Büyüklüğe O rantılı Olasılıklı Ö rneklem e Yöntemi» ile seçilm iştir. Seçilen 13 köy içinden n = Nx 0.40 olm ak üzere «Sistem atik Ö rneklem e Yön temi» ile toplam 360 aile a ra ştırm a kapsam ına alınm ıştır.
A raştırm ada, ailelerin sosyo-kültürel d u ru m ları ile, sağlığı ilgi lendiren çeşitli ko n u lard a veriler toplanm ıştır. B urada; ko n u t
du-KIR SA L ALAMDA BESLENME 95 ru m lan , bireylerin eğitim ve meslek durum ları, 0 -1 4 yaş arası ço cukların ağırlık ve boy ölçümleri, hemoglobin düzeyleri ve barsak parazitleri durum u ile 0 - 36 ay arası bebek beslenmesi ile ilgili veri ler verilmiş, sosyo-kültürel durum ile sağlık ve beslenm e arasın daki ilişkiler incelenmiştir.
Konut durum u, eğitim ve meslek durum u ile ilgili bilgiler so ru ştu rm a yöntemi ile elde edilmiş ve ilgili form lara işlenm iştir. Köylerin içme ve kullanm a sularının bakteriyolojik analizinde «Çok Tüplü Deney Tekniği» (Kolimetri testi) uygulanm ıştır (8,9).
Çocukların vücut ağırlığı ve boy uğunluğu; yöntem ine uygun şekilde ölçülm üştür (10). Ölçümlerin değerlendirilmesinde, Türkiye için geliştirilm iş stan d artlar kullanılm ıştır (11). Yaşa göre ağırlığı, standardın % 80 değeri altında olanlar m alnütrisyonlu, boy uzun luğu yönünden standardın % 90 m altında olanlar ise kısa boylu olarak değerlendirilm iştir.
Hemoglobin düzeyleri Sahli-Hellige yöntemi ile saptanm ıştır (12). Hemoglobin düzeyinin 10.0 g/100m l'den düşük olması anemi göstergesi olarak kabul edilm iştir (13).
İstatistik değerlendirm ede Khi-Kare, Kolmogorov Sm im ov Tek Ö rneklem Testi, oran ve ortalam aların karşılaştırılm ası için Stu- dent's t testi kullanılm ıştır (14).
B U L G U L A R
Bismil ilçesine bağlı 8 köyden seçilen 237 aile ile Çınar ilçesine bağlı 5 köyden 123 aileye ait bulgular aşağıda verildiği gibidir.
Tablo 1 de her iki ilçeye bağlı köylerde konut durum u ile ilgili bilgiler verilm iştir. İncelenen toplam hane sayısı 360 olup, hanedeki birey sayısı ortalam ası 8.2 dir. K onutların % 65.0 inde su, % 34.7 sin de elektrik, %41.9 unda helânin olmaması, sadece % 2.8 konutun sıhhi çöp ve gübreliğe sahip olması, çevre sağlığı koşullarının ne k a d a r yetersiz olduğunu gösterm ektedir. Ailelerin % 53.4 ü 1 ve 2 odalı evlerde o turm aktadır. K onutların % 68.3 ünde bağımsız m u t fak, % 58.6 sm da banyonun bulunduğu saptanm ıştır.
K öylerin içme ve kullanm a sularının analizi sonucunda incele nen 33 su örneğinin tüm ü bakteriyolojik açıdan içilmesi sakıncalı b u lu n m u ştu r (Tablo 2).
T a b lo 1 : İlç e le r d e İnc ele ncn H a n e , B ir ey Say ısı v e O tu ru la n Konutların ö z e ll ik le r i. c fj . « £ &
■
3
:2
«MW 3 t-S + a m tfl ta ca H H .3 Sı ü* S* O Ü4 2 . <5 nâ l * ı| t |
CQ O t<U > -i* <N r*-© r - r<~ı r<] Ln o \û m o <n ^r *o h* o cm m <N r-: <n r*! cn r- m m rg 'S & c/3 'Z, •t—I J—I CQ O ooin N 2 ^ sC CO \o *-H OO O <N S ? «O ps «s r - o o >© —• sD fO ro w m In [— <n «i 00s
9 vQ •—I ^ d H > 9> ■a x> a H •S ■S ro r~-u .S h u I <-1 — .O £, «'•J — :3 ca u O o a SSi
İs
« > T3 O * o S ;2 « i. w « •*5 c o m O oo 'O >s
o m <N m ^ ON ro oo >o m o m r- o m ON m on <N ^3* O <N İ4 C3 > TS4» >* H ] J ta p£ ü -s ^ Tl (/) z4) >- CQ C-> o r— ln On CO 00 O esi CN in t*§
<N fN 0 0 <N ON od rO PO 00 oo fO ro r^ m *t <N m O . ‘O O iri mKIR SA L ALANDA BESLENME 97 Bireylerin eğitim durum ları incelendiğinde % 43.4 ünün okur yazar olmadığı, kadınların % 19.1 inin ilk ve o rta okul düzeyinde eğilim gördükleri belirlenm iştir (Tablo 3). Okur-yazar olm ayan ye tişkinlerin % 77.1 i kadındır.
Tablo 4 te yetişkinlerin meslek gruplarına göre dağılımı veril m iştir. Aile reislerinin % 52.4 ünün çiftçilikle uğraştığı, % 15.6 sının tarım işçisi, '% 8.6 sınm ise işsiz olduğu saptanm ıştır. H er iki yöre de halkın eğitim ve meslek gruplarına göre dağılımı önemli ölçüde farklılık gösterm ektedir (p < 0.05).
A raştırm a kapsam ına giren 0 - 6 yaş grubundaki 668 çocuğun ağırlık ve boyları ölçülerek stan d artlara göre değerlendirilm esi ya pılm ıştır.
Tablo 2 : Suların B ak teriyolojik Analizi.
T oplam N um une B akteriyolojik K irlilik
Su yu n Cinsi S ayısı K irli N um une Sayısı %’si
Ç eşm e 5 5 100.0
Kuyu 28 28 100.0
T op lam 33 33 100.0
Tablo 5 te belirtildiği gibi 0 - 6 yaş grubu çocukların % 24.1 inin yaşlarına göre sahip olm aları gereken ağırlığın % 80 den azına sahip yeni m alnütrisyonlu oldukları saptanm ıştır. M alnütrisyonun görülm e sıklığı bakım ından yöreler arasında önemli b ir farklılık y o k tu r (p > 0.05).
Aynı yaş grubuna ait boy uzunluğu değerlendirm eleri Tablo 6 da verilm iştir. Çocukların % 26.2 sinin boyunun stan d artların altın da olduğu, h er iki yörede incelenen çocukların Tsoy uzunluğu değer leri bakım ından farklılık gösterdiği bulunm uştur (p < 0.001).
7 -14 yaş grubuna ait ağırlık ve boy ölçmeleri sonucu Tablo 7 ve 8 de gösterilm iştir. Bu yaş grubu çocukların % 25.8 i ağırlık, % 29.0 ı boy uzunluğu bakım ından yaşlarına göre olm aları gereken sta n d a rtla rın altındadır.
o S w r ^ On NC > o ın OO r - NO OO 00 ON ^ 3 6 0 47 ON On m rr S rsî vO M OO oo" On <N* r * © »—< T f O v l O ın TJ- m 00 <N rn r* O v <N O ~ ON *“ 1 N O o o 2 8 2 8 29 ş 1 1 1 t On 1 '"t 1 m H NO CTİ »o M <N m O rn <N QO ' t fN f v j OO N ON O fO «N fS ts' ti m c n S r> - S j m r n m f N r>4 'O oq on \o no ın r\j r*. m vo <N T-H * * CM O rn - rf r - <sı oo m ın %q OO O xO \û fS <N r-i <N r o <0 iri im >o ^ vo r- ın o o f -. M *? ifl rn 'O r n m vû °î O ^ Tİ- Os 'O Tf m rrı m <n in rn od Cn ^ »r* r*l n oo c\ h W o <-> o «n oo t n *-H T— fsj OO oo \û I— r s csı « î m o n ^ ro fO f*î m oo ın 00 t » fO 1-H 00 m n S 2 m •n oo nO ^a; h- oo « m a s N r j «fi n ın o ö V a E •S * s o N ı >o ' ın oo *3 5 , rt c/) b </>■ 73 îS O o T5 •£ s - (0 :3 *0 c 2 u 3 S
s >»
« rt c/) (A> a «*■*C _ >< Ç CB Q o (2 Cfl u 3 H W O İM •£u "E co t i o ÎN fi | &■3 Cfl J* *5>* a> *u o * >< tç l % «M & & o 1 H Cfl nD <N rsj ^ ÖN © ~ o o on —» ö v d OO CM <N ^ <N ^ ın s© On O m cn rn r-ON © Tf o fN rsi ın cm <N <Nİ m m TD t V ;* E J ^ t t : oi S < *E &> Cfl 2 £ m m o o V a >o vO <N rn % m mKIR SA L ALANDA BESLENME
99 Bismil ve Çınar yöresinde araştırm aya alm an çocuklar arasın da ağırlık yönünden önemli bir farklılık olduğu bulunm uştur (p < 0.001).
Yine her iki yörenin çocukları arasında boy uzunluğu değerleri bakım ından da önemli bir farklılık vardır (p < 0.001).
Çocuklarda m alnütrisyonun gelişmesinde aile kalabalığının et kili olabileceği düşünülerek bu ilişki kontrol edilmiş, ancak ailede ki birey sayısının m alnütrisyonun oluşm asında etkili olmadığı sap tan m ıştır (p > 0.05, Tablo 9).
Anne ve babanın öğrenim durum ları ile çocuklarda m alnütris yon görülm esi arasındaki ilişki de araştırılm ıştır (Tablo 10). İlk okulu bitirm iş annelerin çocuklarında m alnütrisyon görülme sık lığı % 16.4 iken, ilk okulu bitirm em işlerde bu oran % 24.8 dir. An cak istatistiksel olarak bu ilişki önemsiz bulunm uştur (p > 0.05).
A raştırm ada, 0 -2 5 yaş grubunda bulunan toplam 1306 bireyin hemoglobin düzeyi ölçülm üştür. Yaş gruplarına göre hemoglobin düzeylerinin dağılımı Tablo 11 de görülm ektedir.
T ablo 5 : 0 - 6 Y aş Grubu Çocukların Ağırlık Y önünden D eğerlendirilm esi.
Y erleşim Y eri Ö lçülen Çocuk S ayısı N orm al Sayı % M alnütrisyonlu Sayı % B İSM İL ÇINAR 389 279 300 77.1 207 74.2 89 22 9 72 25.8 TOPLAM 668 507 75.9 161 24.1 x2 = 0.842 p > 0.05
T ablo 6: 0 - 6 Y aş Grubu Ç ocukların B oy U zunluğu Y önünden D eğerlen d irilm esi.
Y e rleşim Y eri B oyu Ö lçülen Ç ocuk S a y ısı N orm al S ayı % K ısa Sayı % B İSM İL ÇINAR 389 276 265 68.1 226 81.9 124 31.9 50 18.1 TOPLAM 665 491 73.8 174 26.2 x= = 15.827 p < 0.001
T ablo 7 : 7 - 1 4 Y aş Grubu Ç ocukların Ağırlık Y önünden D eğerlen dirilm esi.
Ö lçülen S tandardın Standardın
Ç ocuk N orm al A ğırlık % 80’den A şağısı % 20’den F azlası
Y erleşim Y eri S a y ısı S ayı % Sayı % S ayı %
j Q Q T o k sÖ z, P., Ö z k a y n a k , V ., İ l ç in , E., Ç e li k , V. BİSM İL ÇINAR 259 237 142 54.8 85 32.8 32 14.2 175 73.8 43 18.1 19 8.0 TOPLAM 496 317 63.9 123 25.8 51 10.3 x2 = 19.597 p < 0.001
İncelenen bireylerin % 77.7 sinin hem oglobin düzeyleri 9.9 g/100 m l’nin altında b u lunm uştur. Bismil yöresinde hem oglobin düzeyleri bakım ından yaş g ru p la n arasın d a farklılık olup olm adığı Khi-Kare testi ile kontrol edilm iş, sonuç önemli b u lu n m u ştu r (x2 = 85.46
p < 0.00i). Çınar yöresinde d eyaş grupları arasında hem oglobin dü zeyleri farklılığının önem li olduğu sap ta n m ıştır (x2 = 18.253
p < 0.01).
Tablo 8: 7 - 1 4 Y aş Grubu Ç ocukların B oy U zunluğu Y önünden D eğerlen d irilm sei.
Y e rleşim Y eri
Ö lçülen Çocuk S a y ısı
N orm alin N orm alin N o rm a l B oyd a % 9 0 ’d a n A zı %10’dan F azlası
S a y ı % S ayı % S ayı % B tSM ÎL ÇINAR 259 237 112 43.2 97 37.5 50 19.3 146 61.6 47 19.8 44 18.6 TOPLAM 496 258 52.0 144 29.0 94 19.0 x - = 21.292 p < 0.001
T ablo 9 : A iledeki B irey S a y ısı ile M aln ü trisyon A rasındaki İlişk i.
A iledeki
B irey Sayısı n
M aln ü trisyon t Ö nem lilik
S a y ı % D eğeri D erecesi
4 v e daha az 92 15 16.3
K IR SA L ALANDA BESLENME 101 T ablo 10: Öğrenim Durum u ile M alnütrisyon A rasındaki İlişk i.
M alnütrisyon t Ö nem lilik
Ö ğrenim Durum u n Sayı % D eğeri D erecesi
A n n e :
İlkokulu bitirm em iş 613 152 24.8
ilk o k u lu b itirm iş 55 9 16.4 1.397 p > 0.05
B a b a :
İlk ok u lu bitirm em iş 329 83 25 2
İlkokulu b itirm iş 339 7S 23.0 0.665 p > 0.05
Tablo 12 de belirtildiği gibi hemoglobini 9.9 g/100 mİ ve altında olan bireylerin hemoglobin ortalam aları arası fark önem lidir ( P < 0.001). Hemoglobin düzeyi 10.0 g/100 mî ve üzerinde olanlar ara sında yöreler bakım ından önemli b ir fark yoktur (p > 0.05). Toplam hem oglobin düzeyleri ortalam ası bakım ından da farklılık önemsiz b ulunm uştur (p > 0.05).
T ablo 11 : B ireylerin H em oglob in D üzeylerine Göre Dağılım ı.
H em oglobin Düzeyi g / 100 mİ 7.0-8.9 g 9.0-9.9 g 10.0 g ve Üzeri
Y erleşim Yeri Sayı % Sayı % Sayı % Toplam
B İSM İL 0- 6Y aş 252 68.1 80 21.6 38 10.3 370 7 - 2 4 » 106 42.0 88 34.9 58 23.0 252 15- 25 » 59 30.6 80 41.4 54 28.0 193 ÇINAR 0 - 6 Yaş 139 60.7 39 17.0 51 22.3 229 7 - 1 4 »> 82 41.2 48 24.1 69 34.7 199 15- 25 » 34 53.9 8 12.7 21 33.3 63 TOPLAM 672 51.4 343 26.3 291 22.3 1306
102 T oksö z, P., Ö zkay n ak , V ., İlç in , E., Ç e lik, Y .
T ablo 12 : H em oglob in D üzeylerine Göre H em o g lo b in O rtalam aları (X), S tandart Sap m aları (S) ve İki O rtalam a A rası Farkın Ö nem lilik T esti ile K ontrolü.
H em oglob in g/100 mİ Ç ocuk S a y ısı X S t D eğeri Ö nem lilik D erecesi O O n »»/» tflîsM lL 665 8.413 0.919 ÇINAR 350 8.102 1.148 4.482 p < 0.001 10.0 g ve üzeri B tSM ÎL 150 10.689 0.685 ÇINAR 141 10.752 0.725 0.725 p > 0.05 TOPLAM BİSM İL 815 8.817 1.262 ÇINAR 491 8.891 1.593 0.885 p > 0.05
Barsak parazitozları araştırm asın d a, bireylerin '% 70.9 unda çe şitli parazitlerin bulunduğu sap ta n m ıştır (Tablo 13) Parazit bulun m ası bakım ından yöreler arası fa rk önem lidir (p < 0.05).
Parazit varlığının hem oglobin düzeyine etkisi araştırılm ış, he moglobini 9.9 g/100 mİ ve altın d a olan çocuklarda sonuç önemsiz (P > 0.05), 10.0g/1002m l ve üzerinde olanlarda ise önemli bulun m u ştu r (p < 0.01, Tablo 14).
T ab lo 13 : B a rsa k P araziti B u lu n m a D urum u
B a k ıla n B irey P arazit V ar Parazit Y ok
Y erleşim Y eri S a y ısı S ayı % Sayı %
B tSM ÎL 403 275 68.2 128 31.8
ÇINAR 201 153 76.1 48 23.9
TOPLAM 604 428 70.9 176 29.1
K IR SA L ALANDA BESLENME
103
Tablo 14 : P arazit B ulunm a D urum una Göre H em oglob in D eğerlerinin Ortalam a (X), Standart Sapm aları (S) ve İki O rtalam a Arası Farkın Ö nem lilik T esti ile K ontrolü
B irey t Ö nem lilik
H em oglob in g/10 0 mİ Sayısı X SD D eğeri D erecesi
9.9 g ve altı Parazit var 336 8.095 1.037 Parazit yok 135 8.288 0.929 1.523 > 0.05 10.0 g v e üzeri Parazit var 92 10.849 0.744 Parazit yok 41 10.434 0.501 2.715 p < 0.01
0 - 3 6 ay arası çocuk beslenmesi ile ilgili uygulamalar:
A raştırm anın bu bölüm ünde ailelerdeki 0 -3 6 ay arası çocukla rın beslenm e durum ları incelenmiştir. Çocukların aylara göre dağı lımı ile em zirme süreleri Tablo 15 de verilm iştir.
Elde edilen veriler, çocukların '% 38.8 inin b ir yaşma kadar, % 61.2 sinin îac. b ir yaçm dan sonraya kadar em zirildiklerini göster m ektedir. Em zirm e süresi bakım ından iki yöre arasında f a i k l ı l ı k
olup olmadığı Kolmogorov - Smirov Tek Örneklem Testi ile ayrı a y n olm ak üzere kontrol edilmiş, farklılığın önemli olduğu sap tan m ıştır (p < 0.01).
Em zirm e süresi ile m alnütrisyon arasındaki ilişki Khi-Kare tes ti ile kontrol edilmiş, 13 aydan uzun süre emzirilen çocuklarda mal- nütrisyonun görülm esi önemli bulunm uştur (p < 0.01, Tablo 16).
Ek besine başlam a ayları ile ilgili bilgiler Tablo 17 de gösteril m iştir. Tablo incelendiğinde çocukların % 63.0 üne 13 aydan sonra ek gıdaların/ verilmeye başlandığı görülm ektedir. 4 aylıktan itiba ren çocuklara ek gıda verilmeye başlanm ası bakım ından iki yöre- arasındaki farkın önemli olduğu saptanm ıştır (p < 0.01). 7. aydan so n ra ek gıda verilmeye başlanan çocuk oranı Çınar’da daha yük sektir.
1 0 4 Toksöz, P., Ozkaynak,, V., Ilçîn, E., Çelik, Y. T ablo 15 : Anne S ü tünün V erilm e S ü resin e Göre Ç ocukların D ağılım ı
E m z i r m e S ü r e s i (Ay) Y ö r e 0 - 6 7 - 1 2 13- 18 19- 24 2 5 - 3 0 31- 36 B İSM İL Ç ocuk sa y ısı 32 61 59 28 13 3 % 16.2 30.8 29.8 14.1 6.6 2.5 ÇINAR Ç ocuk sa y ısı 9 27 26 55 12 5 % 6.7 20.1 19.4 41.0 9.0 3.7 TOPLAM Ç ocuk S a y ısı 41 88 85 83 25 10 % 12.3 26.5 25.6 25.0 7.5 3.0
T ablo 16 : E m zirm e S ü re si ile M aln ü trisyon A rasındaki İlişk i N o rm a l A ğırlıklı M alnütrisyonlu
E m zirm e S ü resi Sayı % S a y ı %
12 ay ve altı 108 83.7 21 16.3
13 ay v e üzeri 138 68.0 65 32.0
x2 - 10.181 p < 0.01
Çocuğa verilen ek besinlerin tü rleri ve m ik tarları konusunda bilgi toplanırken, verilen m ik tarların saptanm ası konusunda güç lükle karşılaşılm ıştır. Bu nedenle, verilm e sırasına göre önemli olan ek gıdaların tü rlerin i öğrenm e y o lu n a gidilm iştir. Tablo 18 e göre en çok verilen ek besin s ü t ,'y ° İ u r t» tah ıllar ve k u ru baklagillerdir. Et, y u m u rta ve peynirin 13 aydan sonra ve çok az sayıdaki çocuğa verildiği, yine sebze ve m eyvelerden de çok az çocuğun yararlandığı öğrenilm iştir.
T ablo 17: E k B e sin e B a şla m a A ylarına Göre Ç ocukların D ağılım ı
0-3 4--6 7 - 12 13 Ay ve Ü zeri
Y erleşim Y eri Sayı % S ayı % S ayı % Sayı %
B İSM İL 9 4.6 22 1 1 .1 34 17.1 133 67.2
ÇINAR 2 1.5 11 8.2 45 33.4 76 56.7
TOPLAM 1 1 3.3 33 9.9 79 23.8 209 63.0
T ablo 18 : Y erleşim Y eri v e Aylara Göre V erilen E k B esin Türleri K IR SA L ALANDA BESLENME 105 Y erleşim Yeri Süt, Y oğurt % Tahıl Unu % E km ek B isk ü vi % Et, Y um urta % Kuru B aklagil % Peynir % Sebze M eyve % BİSM İL 0 - 3 3.0 1.5 4 - 6 10.0 6.6 2.0 — 2.5 — 2.0 7 - 1 2 15.2 1 1 2 7.6 1.5 17.2 5.5 7.1 13 ve sonra 71.6 41.1 89.8 9.6 70.5 46.2 21.8 I ÇINAR 0 - 3 1.5 0.7 _ — — — — 4 - 6 8.2 4.5 --- — 1.5 — 1.5 7 - 1 2 33.6 29.8 13.4 0.7 6.7 6.0 8.9 13 v e sonra 56.7 50.7 45.5 9.7 46.2 41.0 17.2 TARTIŞMA VE SONUÇ
Aile yapısı ve aile sağlığının sosyo-ekonomik durum u ile ilişkili olduğu, sosyal faktörlerin de biyolojik faktörler gibi bireyin sağlık ve beslenm e durum unu etkilediği bilinm ektedir (15, 16).
A raştırm ada elde edilen konut ve eğitim durum u ile ilgili veri
le r , aynı bölgeye ait 1974 yılı bulguları (1) ile k a r ş ıla ş tır ıld ığ ın d a ,
yetişkinlerin eğitim durum unda b ir yükselme (okur-yazar olmayan ların oranının % 32.5 ten, % 22.9 a düştüğü görülmekte), ev olanak ların d a da biraz iyileşme göze çarpm aktadır. Örneğin, ailelerin % 63.8 inde m utfak, % 94.4 ünde akarsuyun olmadığı bildirilirken bu çalışm ada *7o?>\n ailenin bağımsız mutfağı, % 65.0 ailenin de evin de suyu olm adığı saptanm ıştır. Köy sularının bakteriyolojik analizi sonucunda 33 örneğin tüm ünde, standardın çok üzerinde koliform b ak terilere rastlanm ıştır. D iyarbakır'da yapılmış bu çalışm ada (17) köy sularının % 75.2 sinin kirli bulunduğu belirtilm ektedir. Sular da stan d artların üzerinde koliform bakterilerinin bulunm asının, bulaşıcı b arsak enfeksiyonlarının taşınm ası ve yayılm asında etken olduğu bilinm ektedir. Sağlıklı b ir k onutta yeteri kad ar oda, bağım sız m utfak, banyo, temiz akarsu ve helânın bulunm ası gerektiği hal de, incelenen konutların çoğunun bu olanaklardan yoksun olması ailelerin hâla sağlıksız koşullarda yaşadığım gösterm ektedir.
106 Toksöz, P .. Özkaynak, V w İlç ln , E ., Ç e lik , V İncelenen ailelerde o rtalam a birey sayısının 8.2 civarında ol duğu saptanm ıştır. Aile kalabalığının yetersiz ve dengesiz beslenme hastalıklarının oluşm asında etkili olduğu b ir çok çalışm ada göste rildiği halde (6, 4) bu araştırm ad a aile kalabalığının, m alnütrisyo nun oluşum unda etkili olm adığı bulu n m u ştu r (p > 0.05). Çubuk Eğitim ve A raştırm a Bölgesinde yapılm ış b ir araştırm ad a da (20) aile kalabalığının etkisiz olduğu saptanm ıştır.
Ülkemizde değişik yörelerde yapılm ış a raştırm a sonuçları (17 - 20) çocuklar arasın d a m alnütrisyonun önemli b ir sorun olduğunu o rtaya koym uştur. D iyarbakır’ın kırsal kesim inde m alnütrisyon oranının % 24.1 civarında saptanm ış olm ası, sorunun diğer bölge lerdeki bulgularla benzer düzeyde olduğunu gösterm ektedir. Bis mil ve Çınar yöreleri arasın d a m alnütrisyonun görülm esi bakım ın dan önemli b ir farklılık b ulunam am ıştır (p > 0.05).
M alnütrisyonun oluşm asında gelir düzeyi, annenin eğitim du rum u ve yaşı, aile kalabalığı gibi sosyo-kültürel etm enlerin de rol oynadığı bilinm ektedir (4, 21, 22). Bu çalışm ada, ilkokulu bitirm iş annelerin % 16.4 ünün çocuğu m alnütrisyonlu iken, cahil annelerin % 24.8 inin çocuğu m alnütrisyonlu bulunm uş, ancak istatistiksel o larak aradaki farklılık önem siz çık m ıştır (p > 0.05). Annenin eği tim görm üş olm ası, bilgili olm asını gerektirm ez. Üstelik lcıısal alan da ve kalabalık ailelerde çocuk bakım ı ve yetiştirilm esi konusunda anneden ziyade evdeki yaşlıların sözü geçerli olduğundan, annenin eğitim d u ru m u etkisiz olabilm ektedir.
Ülkemiz çocuklarında ağırlık kaybı ve boy geriliğinden sonra görülen en önem li sorun dem ir eksikliği anem isidir. Dem ir yetersiz liği, çocuklarda bağışıklığı bozm akta ve enfeksiyonlara duyarlığı a r tırm ak tad ır. Anemik o lan lar için enfeksiyon hastalığı kaçınılm az b ir sonuç o lm ak tad ır (23). Anemi yaygınlığının nedenleri arasında, hayvansal besinlerin az bulunuşu, sağlık ve tem izlik koşullarının yetersizliği ve b arsak p arazitlerin in bulunm ası önemli yer tu ta r (7, 24).
Güneyli (25) A nkara'nın sosyo-ekonomik bakım ından gelişmiş sem tindeki ilkokul öğrencilerinin % 19.2 sinin, düşük sosyo-ekono m ik düzeye sahip öğrencilerin ise % 93.4 ünü n hem oglobin düzey lerinin düşük olduğunu gösterm iştir. Bu çalışm ada Bismil yöresin de okul çağı çocukların % 76.9 u, Çınar yöresinde % 65.3 ünün dü şük hem oglobin düzeyine sahip oldukları bu lu n m u ştu r. Hemoglo
K IR SA L ALANDA BESLENME 107 bini 9.9 g/100 mİ nin altında olan bireylerin hemoglobin ortalam a ları arası fark önem lidir (p < 0.001).
Demir yetersizliğinin büyüme ve gelişmeyi olumsuz yönde et kileyebileceği belirtilm ektedir (26). Anemik olanlarda enfeksiyonla rın görülm e sıklığının yüksek olduğu rap o r edilm iştir (27, 28). Soru nun çözümlenmesinde; yaygın ve etkin b ir beslenme eğitim inin ya pılm ası, çevrede enfeksiyon kaynaklarının yok edilmesi ve parazit lerle savaş, halk sağlığı yönünden önem taşım aktadır.
Aneminin oluşm asında barsak parazitlerinin de rol oynadığı bilindiğinden bireylerin dışkılarında parazit bakılm ış ve % 70.9 un da çeşitli parazitler bulunm uştur.
D iyarbakır ve çevresinde yapılmış b ir araştırm ada (29), 0 - 6 yaş grubu çocukların % 47.9 unda, aynı bölgede diğer b ir çalışmada ise (3) % 85.9 unda parazit bulunduğu bildirilm ektedir.
Bu araştırm ada, parazit bulunm asının hemoglobin düzeyi üze rindeki etkisi araştırılm ış, hemoglobini 9.9 g/100 m l’nin altında olan çocuklarda parazitin etkisi önemsiz (p > 0.05), 10.0 g/100 mİ ve üzerinde olanlarda ise önemli bulunm uştur (p < 0.01). Parazitin
yaygın olduğu toplum larda hemoglobin düzeyinin düşüklüğü ile
p arazit bulunm ası arasında b ir ilişkinin saptanam adığı bildirilm ek ted ir (30). Çocuklarda beslenme sorunlarının yaygın olarak görül m esinin en önemli nedeni, çocuğun yaşma uygun şekilde beslene- m em esidir. Çeşitli araştırm a ve gözlemler ilk 6 aylık dönemde be bek için en ideal besinin anne sütü olduğunu belirtm ektedir (31, 32). Anne sü tü n ü n yetersiz olduğu durum larda yeterli tü r ve m iktarda ek besin verilmesi gerekm ektedir.
A raştırm ada, bebeklerin % 61.2’sinin 13 aydan daha uzun, % 12.3’ünün ise 6 aydan daha kısa süre emzirildiği saptanm ıştır, ik i yöre arasında em zirme süresi bakım ından önemli b ir farklılık v a rd ır (p < 0.01).
Etim esgut ve Çubuk köylerinde çocukların % 26.9'unun 12 ay dan uzun süre emzirildiği saptanm ıştır (33). Güneydoğu Anadolu Bölgesinde b ir yaşından sonra da emzirilmeye devam edilen çocuk oram % 42.8 olarak b ulunm uştur (1). Gereğinden uzun süre emzir m enin de m alnütrisyona gidişi kolaylaştırdığı bilinm ektedir. Bu ara ştırm a d a 13 aydan sonra emzirilmeye devam edilenlerin % 32.0 sinde m alnütrisyon olgusu saptanm ış, uzun süre em zirilenlerde
mal-1 0 8 Toksöz, P., Ö zkaynak, V., İlç in , E., Ç elik, V.
nütrisyon oluşum unun önemli olduğu bulunm uştur (p < 0.01). K ır sal alanda bebek beslenmesinde emzirilme esastır. Anne bebeğini geleneksel olarak uzun süre em zirm ektedir. K entlerde ise bu gele neğin bozulduğu ve annelerin % 6 - 10'unun bebeklerini hiç emzir m edikleri görülm ektedir (22).
Ek besine başlam a zam anlarıyla ilgili bulgular, annelerin % 3.3- ünün ilk 3 aylık dönem de % 63.0'ünün ise 13 aydan sonra ek gıda vermeye başladıklarını gösterm ektedir. Ek besinlerden en fazla süt grubunun tüketildiği, bunu tah ıllar ve kurubaklagillerin izlediği sa p ’ tanm ıştır. Et, y u m u rta ve peynirin 7 aydan sonra, sebze ve meyve lerin ve daha çok 13 aydan sonra ve az sayıdaki çocuğa (% 21.8- 17.2) verildiği öğrenilm iştir.
Erken yaşlardaki yetersiz ve dengesiz beslenm enin çocukların fizikî gelişim leri yanında m ental gelişim leri üzerinde de olumsuz etkiler yaptığı bildirilm ektedir (34, 35). Bu nedenlerle, hayatın ilk aylarından başlayarak çocukların beslenm elerinin kontrol altına alınm ası ve çocuk sağlığım etkileyen tüm fak tö rlerin b ir arada göz önüne alınarak so ru n lara çözüm aranm ası, ilerde sağlıklı nesillerin yetişm esine k atkıda bulunacaktır.
SUMMARY
THE RELATIONSHIPS BETW EEN HEALTH, NUTRITION AND SOCIO-CULTURAL SITUATION IN RURAL AREA
Toksöz, P., İlçin, E., Özkaynak, V., Çelik, Y. The relationships between socio-cultural stru ctu re and the health - n u tritio n sitution of the fam ilies living in the 13 villages of Bismil and Çınar of D iyarbakır w ere exam ined. It w as deter- mined th at 53.4 % of the 360 fam ilies living at houses had 1 and 2 rooms, 68.3 % of them had kitchen, 58.6 % had bathroom , 65.3 % had electric, 35 % had running vvater. Ali drinking and employing w ater vvas found unclean. 43.4 % of the adults w ere illiterate, 37.8 % of them had form al education. M ost of the fam ilies w ere farm ers. The length and the \veight of 668 children betvveen 0 - 6 ages vvere mea- sured and com pared w ith the standards. It vvas observed th at 24.1 % of children had m alnutrition, 25.8 % of children between 7 -1 4 ages vvere u n d er the recom m ended stan d ard s of vveight and
KIR SA L ALANDA BESLENME 109 29 % of them w ere under the height standards. It \vas established th a t the education of parents and the size of family had no relation \vith m alnutrition. The hemoglobin levels of 672 persons between 0 -2 5 ages w ere determ ined. The hemoglobin levels of 77.7 % of in- dividuals were less than 9.9g/100 mİ. It was m arked various kinds of parasites in the faeces of 70.9 % of 604 persons examined. The relationship betvveen the hemoglobin levels and parasite \vas insig- nificant. The data for feeding habits of children between 0 - 36 m onths showed th at 61.2 % of them were b reast fed more than one year. Breast-feeding longer than 12 m onths \vas found to be leading factors in m alnutrition.
K A Y N A K L A R
1 — Koksal, O.: Türkiye’de Beslenme. Türkiye 1974, Beslenme - Sağlık ve Gıda Tüketim Araştırm ası. Hacettepe Üni., 1977.
2 — Toksöz, P., Baysal, A .: A vitamini Tüketimi ile Trahom Arasındaki Etkileşim ler, Beslenme ve Diyet Dergisi, 6: 52, 1977.
3 — K urtpınar, H., Mete, Ö., Sarnıç, H .: Diyarbakır ve Çevresinde Barsak Parazitleri Epidemivolojisi, D. Ü. Tıp Fak. Der., 5 :1 , 1976.
4 — Baysal, A .: Beslenme Sorunlarının Sosyal, Kültürel, Eğitim ve Ekolo jik Etm enlerle İlgili Nedenleri ve Çözüm Önerileri, Beslenme ve Diyet Dergisi, 10 : 50, 1981.
5 — Goldsmith, G. A. : Food and Population, Amer. J. Clin. Nutr., 28 : 934, 1975.
6 — Pellet, P. L. M alnutrition, Wealth and Developmenî, Food and Nutrition Bulletin, 3 : 17, 1981.
7 — Baysal, A .: Beslenme. Hacettepe Üni. Yay. A/13, IV. Baskı, 9, 1984. 8 — Yum uturug, S., Sungur, T . : Hijyen, Koruyucu Hekimlik, Ankara Üni.
Tıp Fak. Yay., Ankara, 609, 1980.
9 — Cruick Sank, R . : Medical Micıobiyolog, E. S. Livingstone Limited. Edinburg and London, 783, 1969.
10 — Jelliffe, D. B .: N utritional Antropometry, The Assessment of Nutriti-onal S talus of the Cummunity, \VHO Monograph Series No : 53, Gc-neva 50, 1966.
11 — Koksal, O .: Türkiye Koşullarına Göre Hazırlanm ış Normal Ağırlık ve Boy Uzunluğu Değerleri, Mimograf, 1972.
110 Toksöz, P .. Özkaynak, V ., İlç ln , E ., Ç e lik , Y .
13 — Çavdar, A., Arcasoy, A., Gödaşoğlu, S., Cin, S., Erten, J . : Türk Çocuk ları ve Gençlerinde Anemi Oranı, Demir Eksikliği, İz Elem entleri, Nu ray M atbaası, Ankara, 1976.
14 — Sokal, R. R., Rohlf, F. J . : Biom etry, Frem an and Company, San Fran cisco, 571, 1969.
15 — Omran, A. R .: The H ealth Theme in Family Planning, Carolina Popula-tion Çenter, M onography N o : 16, Chapel Hill, 1971.
16 — Wray, J. D., Aguirre, A.: Protein - Calorie M alnutrition in Candelaria C olom bia: I. Prevalence, Social and Demographic Causal Factors, J. Trop. Pediatr, 15 : 76, 1969.
17 — Özbek, H„ Özdamar, K., Gülesen, ö., Kayalıgil, A .: Diyarbakır Suları nın B akteriyolojik Analiz R aporu, A. Ü. D iyarbakır Tıp Fak. Dergisi 2:573, 1973.
18 — Baysal, A., Aksoy, M., Kasap, G„ Taşçı, N .: Çocuk Beslenme Alışkan lıkları ve M alnütrisyon, T ürk H ijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi, 41 :262, 1984.
19 — Eren, N., Koçoğlu, G .: A nk ara-Ç u b u k Eğitim ve A raştırm a Bölgesinde 0 -6 Yaş G rubu Çocuklarda M alnütrisyon Hızı, Beslenme ve Diyet Dergisi, 7 : 24, 1978.
20 — Bayrı, S., Egemen, A .: K ırsal Alanda M alnütrisyon Prevalansı ve E tki leyen Faktörler, Beslenm e ve Diyet Dergisi, 13 : 21, 1984.
21 — Berg, A .: The N utrition Factor. Brookings Institution, VVashington, D.C., 1973.
22 — Güneyli, U., Arslan, P . : Bebek ve Okul Öncesi Çocukların Beslenme Sorunları. Beslenm e ve Diyet Dergisi, 10 : 8, 1981.
23 — Pekcan, G .: İlkokul Çocuklarında Demir Yetersizliği Anemisi, Enfek siyon ve Okul Başarısı A rasındaki Etkileşim ler Üzerinde B ir A raştır ma, Beslenm e ve Diyet Derg’isi, 13:51, 1984.
24 — Torunoğlu, M .: Solunum , Dolaşım ve Kan H astalıkları Fizyopatolojisi. A. Ü. Tıp Fakültesi Yay., Ankara, 1981.
25 — Güneyli, U., Hacısalihoğlu, A .: ik i Farklı Sosyo-Ekonomik Bölgeden Seçilen öğ rencilerde Dem ir Eksikliği Anemisi Üzerine B ir Araştırm a. Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi, 4:285, 1984.
26 — Baker, S. J„ De Maeyer, E. M .: N utritional Anemia : Its U nderstanding and Control W ith Special Reference to the W ork of the W oıid H ealth Organization, Amer. J. Clin. N utr., 32 :368, 1979.
f
27 — Massaıve, A. E. J., Muindi, J. M., Swai, G. B. R .: Infections in lA>n De-ficiency and O ther Types of Anemia in the Tropics, Lancet, 11 : 314, 1974.
KIR SA L ALANDA BESLENME 111
28 — Chandra, R. K .: Iro n Im m unity and Infection : Is There a Causal Link?, Food and N utrition Bulletin, 3 : 49, 1981.
29 — Mete, Ö .: Diyarbakır ve Çevresinde Değişik Halk Sınıflan 0 -6 Yaş Grubu Çocuklarda Patogen ve Apatogen Barsak Protozoaları Üzerinde Sistem ik A raştırm a, D. Ü. Tıp Fak. Dergisi, 4 : 333, 1975.
30 — Scrimsha\v, N. S., Taylor, C. E., Gordon, J. E . : Effect of Infection and N utritional Status, Interactions of N utrition and Infection, WHO Mo- nograph Series 57, Gencva, 46, 1968.
31 — Özalp, I . : Anne Sütünün Çocuk Beslenmesindeki Yeri. Beslenme ve Diyet Dergisi, 11:30, 1982.
32 — Thomson, A. M., Black, A. E . : N utritional Aspects of Hum an Lactation. Bulletin of the World Health Organization, 52 : 1163, 1975.
33 — Bozkurt, N., Güneyli, U .: Ankara Etim esgut - Çubuk Köylerinde Yaşa yan 0-36 Ay Arasındaki Çocukların Beslenme ve Gelişmiş Etkileşimleri, Beslenme ve Diyet Dergisi, 8 - 9 : 74, 1980.
34 — A non.: M alnutrition and Behavioral Development. N utrition Reviews 30:220, 1972.
35 — Manav, N .: Erken Yaşlardaki Yetersiz ve Dengesiz Beslenmenin Dav ranış ve Gelişim Üzerine Etkisi. H. Ü. Sağ. Bil. Fak. Doktora Tezi, An kara, 1975.
