Tarihçilerin Kutbu: ‘Halil ‹nalc›k Kitab›’
-Bir Kitap/Bir ‹ndeks/Bir
Elefltiri-E. Çaykara (Söylefli)
‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, 2005.
ISBN 975-458-661 6
Book Review: The Book of Halil ‹nalc›k, the Authoritative Historian: A Book, an
Index and a Criticism
This book review on Halil ‹nalc›k has been written in dialogue form, between him and the author. Prof. ‹nalc›k, an authority in Ottoman history informs the readers on various topics, as well as giving pleasant fragments from his fulfilling life. The book gives an account of events and the backgrounds of events ranging from the Ottoman Empire to the Republic of Turkey, also citing many documents to verify these. There is a bibliography of books and articles by Halil ‹nalc›k and a detailed biography at the end of the book. This review also brings a critical view of the lack of a subject index for the book and mentions how indexes add to the value of books. A sample index is given at the end.
Türkiye ‹fl Bankas› yay›nlar›ndan ç›kan bu kitap için öncelikle Say›n Prof. ‹nalc›k’a, yaflam›ndan kesitleri ve uçsuz bucaks›z bilgilerini bizlerle paylaflma zahmetinden dolay› sonsuz sayg› ve teflekkürler. Say›n Emine Çaykara’ya da bizlere böylesine tad›na doyum olmaz bir söylefli kitab› sundu¤u için kalemi-ne sa¤l›k diyorum, ayr›ca kendisikalemi-ne teflekkür ediyorum.
Bizler derken bunu büyük ço¤unlu¤umuzu belirtmek amac›yla söylüyo-rum. Tarih uzmanlar› d›fl›nda, tarihini ancak klasik okul ortam›nda ö¤renmifl, her tarih dersinde aman hoca beni derse kald›rmas›n diye dua etmifl, zaman zaman antlaflmalar›n bütün maddelerini, ya da bütün savafllar›n/bar›fllar›n tarihlerini ezberleyemedi¤i için tir tir titremifl, ve dualar m›r›ldanarak dersi geçirmifl ö¤renciler olarak tarihimizi ne kadar ö¤rendik, ö¤rendiklerimizi ne
kadar özümsedik ve ne kadar›n› an›ms›yoruz, en kötüsü de tarihimizi ne kadar sevdik? Bu sorular› her halde zaman zaman kendimize sormak iyi olur. Bu kitab› okuduktan sonra do¤rusu ben bu konuda ne kadar bilgisiz oldu¤umu fark ettim.
Ve bu kitab› okudum, yaflam›m geçmiflimle ba¤lant› kurdu, ülkemi, olay-lar›, dünyay› ve ça¤›m›z›n insanlar›n›, bizi yöneten devlet adamlar›n›, bizi et-kilemeye, yönlendirmeye çal›flan entelektüellerimizi çok daha iyi anlaya-bildim. Dünya ile iliflkilerimizi daha iyi de¤erlendireanlaya-bildim. Fikirlerim ve inançlar›m daha güç buldu, öznellikten ve duygusall›ktan kurtulup somutlaflt›, flüphelerim da¤›ld› ve kendime güvenim artt›. Huzur buldum. Bu kitab› herkes okumal› diyorum. Hem anlafl›lmas› kolay, hem de do¤ru bilgiler ald›¤›n›zdan eminsiniz. Hem de maalesef her an ne kadar yan›lt›ld›¤›n›z› görüyorsunuz.
Tarihimizi, vurduk, k›rd›k, öldürdük, talan ettik, gibi yorumlar›yla topluma sunmaya çal›flan; ortal›¤› buland›ran; tarih bilgisinden yoksun; yüksek e¤itimin yan›ndan geçmifl entelektüellerin, ya da özümsenmemifl bir entelek-tüelli¤in do¤ruluktan ne kadar sapabildi¤ini; bir konuda bilimsel do¤rulara varabilmek için ise insan›n ömrünün her dakikas›n› nas›l büyük bir özveriyle çal›flarak de¤erlendirmek zorunda oldu¤unu, her görüflün ve her fikrin nas›l belgelerle kan›tlamas› gerekti¤ini bu kitapta bir kez daha görüyor insan. Müthifl bir insan, bir bilim adam›, müthifl bir hayat, hala devam eden müthifl bir mücadele ve hala özleminde yaflatt›¤› düflündü¤ü say›s›z projeler... Say›n Halil ‹nalc›k’›n yaflam›ndan kesitlerde bütün bunlar› görüyorsunuz.
Söylefliyi yapan ve bunlar› kaleme alan yazar Emine Çaykara, önceden gayet iyi haz›rlanm›fl sorularla her konuyu adeta bafl›ndan sonuna yön-lendiriyor, günümüzle iliflkilendiriyor. Arada bir konuflmalar farkl› yönlere kay›nca bunlar› yine bir ustal›kla tekrar ana konuya çekiyor, konuyu toparl›yor. Bazen sorular daha bir do¤açlama oluyor, karfl›l›kl› içten dostça konuflmalara dönüflüyor ve siz hem bilgileniyor hem de Hoca’n›n özellikleri-ne, özel hayat›na giriyorsunuz, onu daha iyi anl›yorsunuz, insan olarak sevi-yorsunuz. Örne¤in:
.... Yunan çocuklar›na ö¤retilen Yunan tarihini bu rehber han›mdan ö¤rendim. Türk devrine Türkokratia denir. Propagandas›n› flöyle yap›yor yabanc›lara...
- Türkokratia nas›lm›fl onlara göre?
- fiöyle [rehbere göre]: Türkler geldi¤i zaman Yunan milleti da¤lara çekildi, Türkler kalan köyleri esir etmifl, fakat kahraman Yunanl›lar, yani da¤lara çekilenler mücadeleyi devam ettirmifl, hiçbir zaman tes-lim olmam›fllar ve zaman› gelince, 19. yüzy›lda, da¤lardan inip Türkleri katletmifller. Her gitti¤imiz yerde Türkleri burada yendik, flurada katlettik, diye yerleflmifl resmi tarihi turistlere aktar›yor (gülü-yor) (s. 381).
Ya da:
Paris benim gibi bir delikanl› için çok cazip bir yer (gülüyor), e¤lence var. Turistlerin flikayetlerini dinlersiniz; paras› çal›nm›flt›r, yahut lanet okurlar Frans›z garsonlara (gülüyor). Bir kere düfltüm ben Paris’te, hem de fena halde...
- K›fl günü aya¤›n›z m› kayd› yoksa? - Yok benim aptall›¤›m.
- Esta¤furullah.
- Araba ç›kmas›n diye kald›r›mlar›n üzerinde babalar koyuyorlar, ben de elimde bir fleyler okuya okuya gidiyorum ... (s. 265)
‹flte böylesine do¤açlama sorular, içten yan›tlar, arada gülüfllerle okunu-yor kitap. Kitab› okurken o hayat› içinden izliokunu-yorsunuz, bir köflesinde durup olaylara flahit oluyorsunuz, ya da bir tiyatro oyunu izler gibi, adeta sat›rlar canlan›yor ve hareket ediyor gözlerinizin önünde.
Bu kitap özellikle kütüphaneciler için çok önemli bir kaynak yap›t. Herkesin – özellikle de meslektafllar›n – okumas› gerek ve ayr›ca her kütüphanede birden fazla kopyas›n›n bulunmas› gerek. Prof. ‹nalc›k Osmanl› tarihiyle ilgili çok de¤erli bilgilerini bizlerle paylafl›rken, çal›flma yöntemlerini de aç›kl›yor ve gerek Osmanl› arflivleri gerek de¤iflik ülkelerin arflivleri hakk›nda da bizlere çok önemli bilgiler veriyor.
- Nas›l gitmifl bu kitaplar British Museum’a hocam?
- Bunlar çal›n›p gidiyor, bugün de gidiyor, birkaç y›l önce Konya’daki Yusuf A¤a Kütüphanesi’nden Mevlana dostu ünlü mutasavv›f Sedrettin Konevi’nin flahsi yazmalar›n› çald›lar. Londra’da buldular flimdi. Bunda büyük paralar dönüyor, ya¤mal›yorlar Türkiye’yi... (s. 110)
- Arflivdeki k›s›tlamalara karfl› mücadelem 40 y›ll›k bir mücadeledir. Atalar›m›z sa¤lam tafl binalarda k›ymetli kütüphaneler yapm›fllar; herkesin kullanmas› için kitaplar koymufllar. Arflivimiz dünyan›n en zengin arflivlerinden... Dünya tarihi yazabilirsiniz, fakat dar görüfller bu imkan› engellemifltir. fiimdi durum de¤iflmifl (s. 385).
- ... Osmanl› ‹mparatorlu¤undan 20 devlet ç›km›fl, onlar›n arflivi bizde diyorsunuz....
- Evet... Bu arflivle Türkiye bir kültür imparatorlu¤u kurabilir diyo-rum.... 6. yüzy›lda Osmanl› tahrir defterleri, Avrupa’da misli olmayan bir bilgi ve istatistik kayna¤›d›r. Balkanlar, Akdeniz, M›s›r, Arabistan... Osmanl›n›n yay›ld›¤› bölgelerin her türlü sosyal, ekonomik, demografik tarihini oradan ç›karabiliriz. Bu iflte ilkin Ö.L. Barkan öncü
olmufltur. K›s›tlamalar oldu¤undan arflivlerimiz hakk›yla araflt›rmala-ra yard›mc› olam›yordu. Son zamanlarda k›s›tlamalar›n kalkt›¤›n› memnuniyetle ö¤renmifl bulunuyoruz. fiimdi bilgisayarlarla belgelere eriflmek mümkün (s. 385).
Ve Say›n ‹nalc›k taraf›ndan di¤er arflivlerle ilgili olarak verilen bilgiler de ibret verici:
‹ngilizler, heyetler göndererek ‹talya ve ‹spanyol arflivlerinde ‹ngiltere tarihini ilgilendiren belgeleri ‹ngilizce’ye tercüme etmifller ve “Calender of State Papers” olarak yay›mlam›fllar... (s. 110)
Bulgaristan bugün ‹stanbul’dan sonra bir milyon Osmanl› belgesiyle Türkiye’den sonra en önemli Osmanl› arflivine sahip; cumhuriyetin ilk y›llar›nda Osmanl› arflivinden dört vagon dolusu eski belgenin Bulgaristan’da ka¤›t fabrikas›na sat›ld›¤›n› ve yaflad›klar›m›z› anlatm›flt›m.... (s. 225)
‹spanyol arflivlerinin sakland›¤› Simancas’a da gittim. Simancas arflivi örnek bir arfliv... Vesikalar kataloglanm›fl. ‹stedi¤iniz her fleyi hemen getiriyorlar... (s. 177)
Bu kitab› okumak insan›n ulusal tarihiyle, hem de do¤ru ve kan›tlanm›fl verilere dayanan, tarihiyle bütünleflmesine yard›mc› oldu¤u gibi, içinde bulun-du¤u bu dönemin sorunlar›n› daha iyi anlamas›na yard›mc› oluyor. Bu bilgiler hepimizin ezberinde olmas› gereken bilgiler:
... Patriklik tamamen Osmanl› devletinin bir resmi makam› durumun-dayd›... (s. 180)
... Osmanl›n›n yay›l›fl›nda ikinci önemli faktör de Ortodoks kilisesini tut-mas›... Gitti¤i her yerde Ortodoks kilisesine eski imtiyazlar›n›, toprak-lar›n› veriyor. Patrikli¤i, patrikli¤e ba¤l› Ortodoks H›ristiyan halk› himaye ediyor... (s. 237)
Avrupa’n›n bugünkü siyasi co¤rafyas›, Osmanl›’n›n büyük gücü ve müdahalesi sonucudur. Bu tarihi hakikattir. Fransa, Hollanda bugün tarihlerinde bunu zikretmezler... (s. 282)
Bilhassa Osmanl› tarihinin Bat› literatüründe çok çarp›t›ld›¤›n›, genel-likle Türk tarihinin ve Türklerin düflmanca küçümsendi¤ini gördü¤üm için son amac›m Türk tarihinin hakikatlerini Bat›l›lara kabul ettirmek... (s. 476)
Bunlar gibi günümüzle iliflkilendirilecek çok say›da bilgi ve belge var kitapta. Avrupa’y› daha iyi yorumlamak için sayfa 282-284; K›br›s sorununu daha iyi anlamak için sayfa 284-285; Osmanl›’da Garpl›laflma için sayfa 290-292; Ermeni sorununu daha iyi anlamak için sayfa 344-346, ve benzeri di¤er sayfalar› okuman›z laz›m. Bütün bu konular› okurken de tarih metodolojisini
ö¤reniyorsunuz, yorumlar›n›z› yaparken Longue Durée ve Total History nazariyelerini göz önünde bulundurman›z gerekti¤ini anl›yorsunuz.
Bunlar›n d›fl›nda kitapta kelime anlamlar›n›n tan›mlamalar› var. Örne¤in, Rumi’nin Anadolulu (Türk) demek oldu¤unu (s. 156); Tahrir defterlerinin Osmanl›’n›n tuttu¤u istatistik defterleri oldu¤unu (s. 236); Alp / Bahad›r / Gazi / Nöker gibi unvanlar›n kökenleri ve anlamlar›n› (s. 107); Osmanl›lar taraf›ndan Takvim-i humayun denilen kronolojik bir kaynak, bir almanak haz›rland›¤›n› ö¤reniyorsunuz. (s. 109)
Kitab›n sonunda bir Osmanl› sözcükler dizini verilebilirdi, ancak tabii bu bilimsel bir kitap olmaktan çok, daha yayg›n bir kitleye hitap eden ve daha kolay okunan, popüler bir kaynak olma amac›n› tafl›yor, bu nedenle gerek görülmemifl olabilir. Yine de popüler bir baflucu kitab› sayabiliriz bunu, en az›ndan benim için böyle bir baflvuru kitab› olacak. Bu kitap içinde yer alan Osmanl› üzerine yaz›lm›fl kaynaklar›n bir dizinini kitab›n sonunda vermek de yararl› olabilirdi. Prof. ‹nalc›k taraf›ndan at›f yap›lan bu kitaplar, dergiler ve tek tek makaleler her halde her üniversite kütüphanesinde ya da Osmanl› ta-rihi koleksiyonunda bulunmas› gereken ve olmazsa olmaz yay›nlard›r. Bunlar bir Osmanl› koleksiyonu için “core collection” yani bir nüve koleksiyon kay-naklar›n› oluflturur. Kitab›n sonunda bir “Halil ‹nalc›k Bibliyografyas›” verilmifl. (ss. 523-560), bütün yap›tlar›n›n tamam›n›n bir dökümü oldu¤unu san›yorum. Ayr›ca Prof. ‹nalc›k “Yaflam Öyküsü” (ss. 513-522) ayr›nt›l› biyografik bilgi veriyor. Bunlar kitab›n belgesel niteli¤ini art›r›yor.
Kitaptaki bir di¤er önemli bölüm de sonuna eklenmifl (ss. 487-511) olan uluslararas› düzeyde Türk ve yabanc› tarih uzmanlar›n›n ve akademik bil-gelerin Say›n Prof. Halil ‹nalc›k hakk›nda düflünceleri ve ona karfl› flükran duygular›n›n ifade ettikleri bölümdür. Burada hocan›n ömrü boyunca kimleri yetifltirdi¤ini, ona sayg› duyan meslektafllar›n› ve onunla çal›flan kimseleri, dünya çap›nda Osmanl› tarihçilerinin kendisine ne kadar sayg› ve flükran duyduklar›n› ö¤reniyorsunuz.
Bunlara ek olarak kitab›n bölümleri aras›na serpifltirilmifl resimler ve sonundaki Albüm bölümü, kitab›n biyografik niteli¤ine katk›da bulunuyor, Hocan›n hayat›ndan kesitleri görsel olarak okuyuculara sunuyor.
Meral Alakufl
Dan›flman
IKM Information & Knowledge Management, Kanada
