Sivas Çimento Fabrikasında Çalışanların Sigara İçme Durumu, 2001
Smoking Among Personnel VVorking For The Sivas Cement Factory, 2001Yeltekin DEMİREL *, Nuran GÜLER**, Hafize SEZER***, R. Erol SEZER****
ÖZET
Sivas Çimento Fabrikasının 250 çalışanı araştırma evre-nini oluşturmuştur. Bunların tamamına isim yazmadan doldu-rulmak üzere anket formları dağıtılmıştır. Fabrika çalışanlarının 210'u (%84) formu yanıtlamıştır. SPSS yazılım programı kulla-nılarak veri bilgisayara girilmiş, tablolaştırılmış ve analiz edil-miştir. Önemlilik testi olarak X2 testi kullanılmıştır. 199 erkek
çalışanın % 67,8'i sigara içmekte, % 15,6'sı bırakmış, % 16,6'sı ise içmemiştir. Hayatının en azından bir döneminde içmiş olanlar arasında bırakmış olanların oranı (quit ratio) % 18,7'dir. Onbir kadın çalışandan altısı sigara içmekte, beşi içmemiştir. Sigara içenlerin % 60,4'ü geçen bir yıl içinde en az bir kez bırakmayı denediğini bildirmiştir. Sigara içenler arasın-da bırakma denemesi hazırlığı içinde olanların oranı % 49,3'dur. En çok içilen sigara markası Maltepe'dir. Sigaraya başlama yaşı, sigara kullananların veya kullanmış olanların % 86'sında 20 yaş veya daha altındadır. Sigara kullananların % 84,81 başlatılacak bir bırakma kampanyasına katılacaklarını belirtmiştir. Sivas Çimento Fabrikası'nda bir bırakma kampan-yasına acil gereksinim olduğu ve böyle bir kampanyaya katılım için-koşulların uygun olduğu anlaşılmıştır. Yaygın bırakma denemelerine karşın bırakma oranlarının düşük olması nede-niyle yapılacak müdahale eğitim sunuşu ile sınırlı kalmamalı, bırakmada etkin davranışsal teknikler ve ilaç tedavisi öğeleri-nin etkili bir şekilde devreye girmesini sağlayacak biçimde planlanmalıdır.
Anahtar Kelimeler : İşyerinde sigara, işçilerdi sigara
SUMMARY
Ali of those vvorking for the Sivas Cement Factory were included in the study. Of the 250 subjects, 210 (84 %) com-pleted the anonymous questionnaire of the survey satisfacto-rily. The SPSS softvvare was used to tabulate the data. The Chi-square test was used for statistical analysis. Among the 199 male respondents, 67,8 % were current smokers, 15,6 % former smokers, 16,6 % never smokers. Quit ratio was 18,7 %. Of the current smokers 60,4 % reported that they had tried to quit at least önce in the year before. Of the smokers 49,3 % were in the stage of preparation regarding the stages of change. The most preferred brand was Maltepe. Of the ever smokers 86 % started to smoke at ör before age 20. Among the current smokers 84,8 % expressed their vvishes to participate a smoking cessation campaign to be launched in the vvorkplace. There appears to be an urgent need in this workplace for a smoking cessation intervention for vvhich conditions seemed to be favorable. Because of the very low quit rate despite the high rate of quit attempt in the year before the survey , the intervention to be done should not be limited to a presentation on smoking, but must include both counseling on the behavioral smoking cessation technics and medical treatment. •
Key VVodrs: Smoking, smoking at vvorkplace, smoking among workers.
C. Ü. Tıp Fakültesi Dergisi 23 (1): 37 - 42, 2001
GİRİŞ
Dünya'da 2000 yılında sigara nedeniyle yaklaşık dört milyon kişinin öldüğü tahmin edilmektedir (1). Yine tahminlere göre bu ölümlerin yarısı gelişmekte olan
Oğr. Gör. Dr.C.U. Tıp Fakültesi Aile Hekimliği Anabilim Dalı, Sivas ** Yrd. Doç. C.Ü. Tıp Fakültesi Hemşirelik Yüksek Okulu, Sivas *** Yrd. Doç. Dr. C.Ü. Tıp Fakültesi Biyoistatistik Anabilim Dalı, Sivas **** Prof. Dr. C.Ü. Tıp Fakültesi Aile Hekimliği Anabilim Dalı, Sivas
ülkelere aittir. Sigara pandemisi gelişmiş ülkelerden gelişmekte olan ülk eler e doğru kaymaktadır. Bu yayılma özelliği dikkate alındığında, Dünya'da 2025 yılında sigara nedeniyle yaklaşık on milyon kişinin öle-ceği ve bunun % 70'inin gelişmekte olan ülkelerde olac ağı tahmin edilmektedir (l, 2). Diğer gelişmekte olan ülkeler gibi Türkiye'de de sigara tüketimi hızla artmaktadır. Türkiye'de 1985'de yaklaşık 65 milyar adet olan yıllık sigara satışı, 1999'da yaklaşık 121 milyar adet e ulaşmıştır, yani söz konusu dönemde %86 oranında artmıştır (3). Türkiye'de ivedi olarak müdahale edilmesi gerekli bir sigara salgını yaşanmaktadır. Bu müdahale; başlamayı önleme, bırakmayı destekleme ve çevr es el sigar a dumanının kontrol altına alınması öğelerini içermek durumundadır. Müdahalenin yapıla-cağı ortamlardan biri de iş yerleridir. İş yerleri belirli nüfusları, büyüklükleri, ve özel yapıları gereği, kapsamlı sigara mücadele programlan için uygun mekanlar
ola-bilir. Bu müdahalelerin planlanmasında müdahale
öncesi durumun tanımlanması önemlidir.
ABD'de de sigara epidemisiyle mücadele alanların-dan birisi işyerleri olmuş ve bu alanda önemli gelişme-ler sağlanmıştır (4). 1986 yılında Amerika'da çalışan insanların % 3'ü sigarasız işyerlerinde istihdam edil-mekteydi (4). Yapılan çalışmalarla bu durum değişmiş ve sigarasız işyerlerinde çalışanların oranı 1996'da % 64'e ulaşmıştır (5). 1991 yılında yayınlanan bir raporda Amerika'daki özel büyük işyerlerinin % 85'inde sigara sınırlama politikaları uygulandığı gösterilmiştir (6). ABD'deki sigarasız işyeri çalışmaları içinde bırakmaya yönelik çalışmalar da önemli bir unsur olmuştur. İşyer-lerindeki bu bırakma çalışmalarında bırakma oranı % 15-30 bulunmuştur (7). Bu çalışmalar ödüllü bırakma kampanyaları haline getirildiğinde başarı oranı daha yüksek düzeylere çıkmaktadır (7, 8).
Türkiye'nin sigara salgınına yönelik mücadelesinde de işyerleri önemli alanlardan biri olarak düşünülebilir. Daha önce sağlık eğitimi çalışmalarına hedef olmuş bulunduğumuz ildeki bir çimento fabrikası araştır-macılar tarafından bu amaçla seçilmiştir. Bu ön araştırma ile bu fabrika çalışanlarının sigara içme du-rumlarını, bunların sigara konusundaki görüş ve tu-tumlarını ve işyerindeki bırakma çalışmalarına isteklilik düzeylerini tanımlamayı hedefledik. Bu bilgiler daha sonra bu işyerinde yapılacak müdahalede kullanıla-caktır.
YÖNTEM
Bu prevalans çalışmasının evreni Sivas Çimento Fabrikası çalışanlarının tamamı olarak tanımlanmıştır. Çalışanların listesi işyerindeki Personel Müdürlüğü'nden sağlanmıştır. Tanımlanan şekliyle fabrikada çalışan
eleman sayısı 250 kişidir. Çalışanların yaklaşık» taşeron firmaya bağlı olup, sayılarında zaman m 30 kişiye varan azalmalar olmaktadır. 25 soruda» muş ve kılavuz uygulama ile işlerliği denenmişi! formları, biri Tıp Fakültesi öğretim görevlisi, • Hemşirelik Yüksek Okulu öğretim üyesi iki kişi: ekip tarafından fabrika sendikasına, buradan seni başkanı tarafından 250 kişiye ulaştırılmış ve dolûr. malarını takiben toplanmıştır. Saha çalışması B yılının Kasım ayında başlamış, Aralık ayı sonunda B mistir. Tekrarlayan ziyaretler sonunda 210 kişi aB formunu doldurmuş ve ilgili görevliye teslim etmfl 210 kişiden sağlanan veri bulgulara esas olmufl Yanıtlama oranı % 84'dür.
Anket formunda, sigara içme durumunun tasıi ilgili üç soru yer almıştır. Bu sorular A.B.D'de sı<:« içme durumunun tasnifi için kullanılan soruların (9)B sorusunda değişiklik yapılmış Türkçe sürümüdür l İçenlerin ve bırakanların; 'Bırakmada aşamalı deijifl süreci (The stages of change model) yönünden taşıl için, Prochaska ve arkadaşlarının (10, 11) önerdiğisM takımının Türkçe sürümü kullanılmıştır (12). SipB içenlerin sigaraya bağımlılık düzeylerinin puanlamasB da ve tasnifinde ise Fagerstrom Nikotin Bağımlılık TeH sorularının (13) Türkçe sürümü kullanılmıştır (M Verinin bilgisayara girilmesi, tablolaştırılması ve istatll tiksel analizi SPSS yazılım programı ile yapılmıştır.
BULGULAR
Anket formunu yanıtlayan 210 kişinin yaşları 15il 49 arasında değişmektedir. Yaş ortalaması: 35, büs ait standart sapma: 7,9'dur. Yanıtlayanların 199'u(w 94,8) erkek, ll'i (% 5,2) kadındı. Ankete katılanlarda l'i (% 0,5) okuryazar, 63'ü (% 30) ilkokul, 36'sı (1 17,1) ortaokul, 881 (% 41,9) lise, 22'si (% 10,5) yıikl sekokul veya üniversite mezunuydu.
Erkeklerin yaş gruplarına ve sigara içme duruml larına göre dağılımları Tablo l'de sunulmuştur. 19!| erkekten 122'si (% 61,3) hergün, 13'ü (% 6,5) arasırsl olmak üzere 135'i (% 67,8) halen sigara içmektedir! 199 erkekten 311 (% 15,6) sigarayı bırakmış, 33'ii (il 16,6) hiç içmemiştir. Erkeklerin 166'sı (% 83,4) eni azından hayatının bir döneminde sigara içmiştir. Bun-ların 311 sigarayı bırakmış durumdadır. Erkeklerde sigara bırakma oranı (quit ratio): % 18,7'dir. Anketi yanıtlayan 11 kadının 6'sı halen sigara içenler, 51 içmemiş olanlar grubunda yer almıştır. Altı kadından 51 hergün, 11 arasıra sigara içmektedir.
Sigara içenlerin ve bırakmış olanların cinsiyete ve başlama yaşına göre dağılımı Tablo 2'de görülmektedir, Bu gruptaki erkeklerin % 82,3'ünde sigaraya başlama yaşı 11-20 yaşları arasındadır. Sigaraya en erken l
yaşında, en geç 43 yaşında başlanılmıştır. Ortalama başlama yaşı 18; buna ait standart sapma 4,8'dir.
Sigara içenlerin % 31,8'i bırakmayı düşünmezken, % 18,9'u bırakmayı düşünüyordu, % 49,3'ü ise
bırakma hazırlığındaydı (Tablo 3). Fagerstrom Bağımlılık Test i' ne gör e; sigar a iç enler in % 32,1' i ç ok az, % 22,9'u az, % 10,7'si ort a, % 22,11 yüksek, % 12,2'si çok yüksek düzeyde sigara bağımlısıdır (Tablo 4).
Tablo l- Sivas çimento fabrikasında çalışan erkeklerin yaşa göre sigara içme durumu
Erkeklerde Sigara İçme Durumu
Yaş Grupları İçiyor Bırakmış İçmemiş Toplam
Sayı % Sayı %
Sayı % Sayı %
15-29 43
78,2 4
7,3 8
14,5 55 100,0
30-39
43 64,2 12
17,9 12
17,9 67 100,0
40+
43 63,2 14
20,6 11
16,2 68 100,0
Bilinmeyen 6 66,7 1
11,1 2 22,2 9 100,0
Toplam 135 67,8 31
15,6 33 16,6 199 100,0
İçiyor ve bırakmış kategorileri birleştirilir ve bilinmeyenler dışlanırsa X2
= 0.245 ; sd= 2 ; p= 0,885. Bilinmeyenler ve içmemişler dışlandıktan sonra X2= 4.798; sd=2 ; p= 0,091.
Tablo 2 - Sigara içenlerin ve bırakmış olanların cinsiyete ve başlama yaşına göre dağılımı Sigara İçmiş ve Bırakmış Olanlar
Yaş Grupları
Erkek
Kadın Toplam
Sayı % Sayı % Sayı %
<10 yaş 6
3,9 1
20,0 7 4,5
11-15 yaş 32
21,1 1 20,0 33 21,0
16-20 yaş 93 61,2 2 40,0 95 60,5
>20 yaş
21 13,8 1 20,0 22 14,0
Toplam 152 100,0 5 100,0 157 100,0
Sigaraya başlama yaşını belirtmeyen 15 kişi bu tabloya dahil edilmemiştir
Tablo 3- Sigara içenlerin yaş gruplarına ve bırakma süreci aşamalarına göre dağılımları
Yaş Grupları Bırakma Süreci Aşaması
Toplam
Bırakmayı Düşünmeyen
Bırakmayı Düşünen
Bırakma Hazırlığında Olan
Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % 15-29 30-39 40+
13 30,2 15 31,9 14 33,3 5 11,6 9 19,2 11 26,2 25 58,2 23 48,9 17 40,5 43 47 42 100 100 100 Toplam
42 31,8 25 18,9 65 49,3 132 100
Bilinmeyenler dışlandıktan sonra X2= 3,811 ; s.d.= 4 ; p= 0,432 .
Sigara içen fakat bu tablo ile ilgili soruları yanıtlamayan 9 kişi bu tabloya dahil edilmemiştir.
Tablo 4- Sigara içenlerin Fagerstrom Bağımlılık Puanlarına göre dağılımı
Bağımlılık Puanı Erkekler Kadınlar Toplam
Sayı % Sayı % Sayı
%|
0-2(çok az)
39
31,2 3
50,0 42
32,1
3-4(az)
28
22,4 2
33,3 30 22,9 5(orta) 14 11,2 -
- 14 10,7 6-7(yüksek) 28 22,4 1 16,7 29 22,1 8-10(çok yüksek) 16 12,8 - - 16 12,2 Toplam
125
100,0 6
100,0 131
100,0
Sigara içen fakat bu tablo ile ilgili soruları yanıtlamayan 10 kişi tabloya dahil edilmemiştir.
Sigara içen 141 kişi'nin 29'u (% 20,6) Maltepe, 17'si (% 12,1) Marlboro, 16'sı (% 11,3) Tekel 2001, 11'i (% 7,8) Monte Carlo, 7'si (% 5) LM, 6'sı (%4,3) Tekel 2000, 5'i (% 3,5) Samsun, 5'i (% 3,5) VVinston sigaralarını kullandıklarını belirtmişlerdir. Altı kişi (% 4,3) diğer marka isimlerinden birini belirtirken 5 kişi (% 3,5) marka ayırt etmediklerini ifade etmişlerdir. Sigara içen 34 kişi (% 24,1) bu soruyu yanıtsız bırakmıştır.
Sigara içenlerin % 19,9'u ilk sigarasını uyandıktan! sonraki ilk 5 dakikada, % 44,7si uyanmayı izleyeni! yarım saatte içtiklerini belirtmiştir.
Sigara içenlerin cinsiyete ve günde içtikleri sigara l miktarına göre dağılımları incelendiğinde; Erkeklerin büyük çoğunluğunun (% 73,7) günde 10-20 adet si-1 gara içtiği saptanmıştır. Günde 5 sigaradan az içenler, erkeklerin % 6'sı kadardır (Tablo 5).
Tablo 5— Sigara içenlerin cinsiyete ve günde içtikleri sigara miktarına göre dağılımları
Sigara sayısı/gün Erkek Kadın Toplam
Sayı
%
Sayı
%
Sayı
%
< 1 6
4,5 -
- 6
4,3 l-<5
2
1,5 1
16,7 3 2,2 5-<10
8
6,0 2 33,2 10 7,2 10 - <20
38
28,6 l 16,7 39 28,1 20 60
45,1 1 16,7 61 43,9 20'den fazla 19 14,3 1 16,7 20 14,3 Toplam
133
100,0 6
100,0 139
100,0
Günlük içtikleri sigara miktarını belirtmeyen 2 erkek tabloya dahil edilmemiştir.
İlgili soruya cevap veren 139 kişiden 84'ü (% 60,4) geçen bir yıl içinde en az bir kez sigarayı bırakma deneyimi olduğunu belirtmiştir.
Araştırmaya katılanların % 70,5'i çalıştıkları oda veya kapalı yerde sigara içenlerin olduğunu, % 27,6'sı tüm işyerinde sigara içme yasağı olduğunu belirtmişler-dir. Sigara içme yasağı olduğunu belirtenlerin % 87,5'i bu yasağa her zaman uyulmadığını ifade etmişlerdir.
Evde sigara içimi ile ilgili soruya cevap veren 134 kişinin % 76, l'i evde sigara içtiklerini belirtmişlerdir. Evde sigara içenlerin % 77,4'ü çocuklara verdikleri zarardan dolayı çok endişe ettiklerini, % 18,9'u bir ölçüde endişe ettiklerini, % 2,8'i bunun fazla zararı olmadığını, % 0,9'u ise bunun bir zararı olmadığını belirtmiştir.
İşyerinde düzenlenecek bırakma destek programı-na ve bırakma kampanyasıprogramı-na katılmak isteyenler, bu soruya yanıt veren 138 kişinin 117'sidir (% 84,8).
TARTIŞMA
Sivas Çimento Fabrikası erkek çalışanları için bu çalışmada saptanan sigara içme oranı (% 67,8), Türki-ye'de fabrika ve benzeri işyerleri için bildirilen sigara içme oranları ile uyumludur. Sigara içme oranı; Malatya Tekel Fabrikası'nda çalışan erkek işçilerde % 62,6 (15); Malatya Sümerbank Fabrikası'nda çalışan erkek işçilerde
% 61,1 (15); 1991'de İzmir Tariş Pamuk Yağ
Kombinası'nda çalışan işçilerde (% 96,5'i erkek) % 72,2 (16); Kayseri'de erkek işçiler arasında yapılan bir çalış-mada % 67,4 (17); 1998 yılında Zonguldak'ta maden işçilerinde % 66,7 olarak bildirilmiştir (18). Sivas Çi-mento Fabrikası'nda 1996 yılında yapılan ve işyerindeki risk etmenlerini tanımlamaya .yönelik bir çalışmada sigara kullananların oranı % 65 olarak bulunmuştur (19). Diğer işyerleri gibi Sivas Çimento Fabrikası da sigara salgınının içindedir. Bu fabrikada sigara kullanım oranı açısından son beş yılda bir değişiklik olmadığı gözükmektedir.
Bu çalışmada saptanan % 18,7 düzeyindeki bı-rakma oranı Türkiye'de değişik çalışmalarla bulunan ve % 14 ile % 33 arasında değişen bırakma oranlarıyla uyumludur (20-23). Düşük olarak nitelenebilecek bu oran sigara konusunda koruyucu ve bırakmayı deste k-leyici çalışmaların yapılmadığı toplumlardaki durumu yansıtmaktadır (9). Sigara içmemişlerin oranı, her yaş grubu için benzer bulunmuştur (Tablo 1). Bu farklı kuşaklar arasında salgından korunabilme açısından bir fark olmadığını göstermektedir. Bırakma oranı (içmiş veya içmekte olanlar içinde bırakmışların oranı) 30 yaş altında daha düşük gözükmektedir. Fakat bu düşüklük istatistiksel önemlilik düzeyinde değildir.
Sigara içen Sivas Çimento Fabrikası çalışanlarının % 86,21 sigaraya 20 yaş veya daha küçükken başla-mıştır (Tablo 2). 15 yaşın altında başlamış olanların oranı ise % 25'dir. Bu oranlar Zonguldak maden işçileri için bildirilen oranlarla uyumludur (18). Sigara içen öğretmenler için bildirilen başlama yaşları da benzerdir (22).
Çalışmamızda sigara içenler arasında bırakma ha-zırlığı döneminde olanların oranı % 49,3 olarak sap-tanmıştır (Tablo 3). Bu oldukça yüksek bir orandır. Bu oran Sivas'da Tıp ve Diş Hekimliği öğretim elemanları için % 17 (3), Malatya Tekel Fabrikası'nda % 12,2 (15),
Malatya Sümerbank Fabrikası'nda % 11,8 (15),
İz-mir'de öğretmenlerde % 20,5 (22). olarak bildirilmiştir. Bu çalışmada saptanan bu yüksek oranın nedeni, işyerinin özelliği ve bu işyeri çalışanlarına akciğer
has-talıkları merkezli eğitim çalışmalarının yapılmış olması olabilir. Fakat bu çalışmalar bırakma oranlarını etkile-memiş gözükmektedir.
Sigara içenlerin Fagerstrom bağımlılık puanlarına göre dağılımları açısından bu çalışmanın bulgusu (Tablo 4) Malatya Tekel ve Sümerbank fabrikaları çalışmasının bulgusuyla benzerdir (15).
Günde 10 veya daha çok sayıda sigara içenlerin oranının % 86,3 olması (Tablo 5), bırakırken ilaç deste-ği alması gerekenlerin ne kadar çok olduğunu göster-mektedir. 2000 yılında A.B.D.'de yayınlanan 'Sigaranın Bırakılması Konusunda Klinik Uygulama Kılavuzu' günde 10 veya daha çok sigara içenlere bırakmada ilaç tedavi-sini öngörmektedir (24). Sivas Çimento Fabrikası'nda en çok içilen sigara markasının Maltepe olması, bu sigaranın Amerikan harmanı sigaralara göre daha ucuz olması ile ilgili olabilir. Fakat Sivas'da Tıp ve Diş Hekim-liği öğretim elemanlarında Maltepe'nin az içilen sigara markaları arasında olduğu bildirilmiştir (3). Bu farklı durum, fiyat avantajının ancak gelir düzeyi düşük olan kesirnlerde etkili olabilmesinden kaynaklanmış olabilir.
Geçen bir yıl içinde en azından bir bırakma dene-mesi yapmış olanlarının oranının % 60,4 olması, bu konuda önemli bir çabanın olduğunu fakat bırakma çabalarının iş görmediğini düşündürmektedir.
Evde sigara içenlerin % 77,4 'ü çocuklara verebi-leceği zarardan endişe ettiğini ifade etmiştir. Sigara içenlerin % 84,8'i başlatılacak bir bırakma kampanyası-na ve bırakmaya destek çalışmasıkampanyası-na katılma istekliliğini bildirmiştir. Bunlar sigaraya karşı yaygın bir olumsuz tutumu yansıtmaktadır.
Bu işyerinde sigara bırakma kampanyası için yük-sek katılımı sağlayacak koşullar vardır. Muhtemelen önceki eğitim çalışmaları bu koşulların oluşmasını sağ-lamış fakat bırakma oranlarını etkileyememiştir. Bu konuda eğitimle sınırlı kalmayan bir müdahaleye gerek vardır. Yapılacak kapsamlı müdahale sigarayı bırakmayı deneyenlerin davranışsal teknikler ve ilaçla tedaviden yararlanmalarına olanak sağlayacak şekilde planlanma-lıdır.
KAYNAKLAR
1. VVorld Health Organization, World Health Report 1999. (Geneva: WHO, 1999)
http://www.who.int/whr/1999/en/report/htm .
2. VVorld Bank. Curbing the epidemic: Governments and the economics of tobacco control. Washington D.C.: The VVorld Bank, 1999.
3. Sezer RE, Marakoğlu K, Sezer H, Marakoğlu İ. Cumhuri yet Üniversitesi Tıp ve Dişhekimliği Fakülteleri Öğretim Elemanlarının Sigara Kullanım Durumu ve Sigara ile Bağ lantılı Görüşleri, 2000, Sivas. C.Ü. Tıp Fak. Derg. 23(1): 2001, Baskıda.
4. Gerlach KK, Shopland DR,Hartman AM, Gibson JT, Pechacek TF. VVorkplace smoking policies in the United States: results from a national survey of more than 100.000 vvorkers. Tobacco Control, 6: 199-206, 1997. 5. National Cancer Institue. State and Local Lagislative
Action to Reduce Tobacco Use. Smoking and Tobacco Control Monograph No.11. Burns D, Shopland DR.(Editors). U.S. Department of Health and Human Services, Public Health, National Canser Institute, 1999 in press.
6. Bureae of National Affairs, Inc. Smoking in the VVork place: 1991-SHRM-BNA Survey No.55. Bulletin to Man agement. Washington: Brueau of National Affairs, ine., 1991.
7. Gruman J, Lynn W. VVorksite and community intervention for tobacco control. in: Orleans CT, Slade J (ed) : Nico- tine Addiction: Principles and Management. New York: Oxford University Press, s: 396-411, 1993.
8. Kleges RC, Brovvn K, Pascale RW, Murphy M, VVİlliams E, Cirang JA. Factors associated with participation, attrition and outcome in a smoking cessation program at the vvorkplace. Health Psychology 7(6): 575-89, 1988. 9. US Department of Health and Human Services. The
health benefits of smoking cessation. A report of the Surgeon General, 1990. Rockville, Maryland: Public Health Service, Centers for Disease Control, Office on Smoking and Health, DHHS Publication No. (CDC) 90- 8416, 1990.
10. Prochaska JO, Goldstein MG. Process of smoking cessa tion; implications for physicians. Clinics in Chest Med.12: 727-36, 1991.
11. Prochaska JO, Di Clemente CC. Stages and process of şelf change of smoking: tovvard an integrated model of change. J Consult Clin Psychol, 51: 390-5, 1983. 12. Sezer RE ve arkadaşları (et al). Yakın dönem
çalışmalarından özetler: Sigarayı bırakma sürecinin aşamaları ve önemi. Sağlık için Sigara Alarmı. 1: 5-6, Ocak 1994.
13. Fagerstrom KO, Heatherton TE, Kozlowski LT. addiction and its asşesment. Ear Nose Throat J. 69;l 7, 1992.
14. Sezer RE, Öztürk ŞZ, Bilgin N, Açık Y, Çandır Z, ( N. Elazığ'da görev yapan hekimlerin ve diş hekimimi! sigara konusundaki davranışları, tutumları (Ekim 199!)l Doğa - Tr. J. Of Medical Sciences 14: 381-390,1990, l 15. Güneş G, Genç M, Pehlivan E, Eğri M, Kurçer MA. Malaty! Sümerbank ve Tekel Fabrikalarında çalışan işçittH sigara içme davranışları, bağımlılık düzeyleri «ti bırakmaya ilişkin tutumları. III. Ulusal İşçi Sağlın Kongresi, Ankara. Cilt 2: 5:656-57, Ekim 1998. 16. Özsoy SA. Bir işyerinde çalışan işçilerin koruyucu sağll
davranışları, sağlık sorunları ve karşılaştıkları iş riskleri,! Sağlık ve Sosyal Yardım Vakfı Dergisi, 3: 13-17,1994, 17. Oymak FS, Çetinkaya F, Naçar M, Gülmez İ, Demir M!
Özsemi. İşçilerde sigara içme durumu. Uluslararası Sigara ve Sağlık Kongresi, İstanbul, 29-31 Mayıs, 1999. 18. Irmak Z, Kav S. Yer altı maden ocağında çalışan işçilerin •
sigara içme alışkanlığı ve sigaraya ilişkin görüşleri. MadenH iş kolunda işçi sağlığı sempozyumu, Zonguldak, 8-10 • Ekim 1998.
19. Güler N, Kubilay G. Bir işyeri ortamının sağlık riskleri B yönünden incelenmesi ve bu doğrultuda verilen l hemşirelik hizmetlerinin değerlendirilmesi. C.Ü.T. F. Derg, l 20 (1): 19-26, 1998.
20. Sezer RE, Açık Y. Smoking and smoking cessation in Baskil Township of Elazığ, Turkey,1993. J. Smoking- l Related Diş, 5 (Suppl.l): 277-28, 1994.
21. Ergüder T. Elazığ ili merkezinde 18 yaş ve üzeri nüfusta j sigara bağımlılığı prevalans araştırması. Doktora tezi, l Fırat Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, l Elazığ, 1998.
22. Horasan E. Öğretmenlerde sigara içme durumu ve siga rayı bırakma sürecine ilişkin bazı özellikler. Menderes- İzmir, Sağlık İçin Sigara Alarmı, 2 (1): 52-59, 1994. 23. Bilir N, Doğan BG, Yıldız AN. Sigara içme konusundaki
davranışlar ve tutumlar. Hacettepe Halk Sağlığı Vakfı Yayını No: 7, Ankara, 1997.
24. A U.S. Public Health Service Report. A Clinical Practice Guideline for Treating Tobacco Use and Dependence, JAMA 283 (24): 3244 - 3254,, 2000.
Öğr. Gör. Dr. Yeltekin DEMİREL
