International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/2 Winter 2016, p. 1173-1192
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9540
ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY Article Info/Makale Bilgisi
Received/Geliş: 04.03.2016 Accepted/Kabul: 08.04.2016 Referees/Hakemler: Yrd. Doç. Dr. Tanzer YAKAR –
Yrd. Doç. Dr. Tufan ÇÖTOK
This article was checked by iThenticate.
PLATON’UN MENON DİYALOGUNDA ANAMNESİS KURAMI*
Vedi TEMİZKAN** ÖZET
Bu çalışmada Menon diyalogunu ele alarak diyalogu bir bütün olarak kuran ana temanın ne olduğunu anlamaya çalışacağız. Bu zeminden hareketle, diyalogun bütünlüğü içinde birbirini kuşatan iki farklı sahne olduğunu; Sokrates’in köle ile olan diyalogunun, Menon ile diyalogunun bir minyatürü olduğunu; kendisi bunun açıkça bilincinde olmasa bile Menon’un da, Sokrates’in hipotez yöntemine dayalı olarak yürüttüğü araştırmaya katılmak suretiyle köle çocuk gibi ortha doksa bilgisi edindiğini öne süreceğiz. Bu açıdan bakıldığında, diyalogda mevcut olan poion ti sorularına dayalı hipotez yönteminin, anamnesis sürecine karşıt olmak bir yana onun vazgeçilmez bir öğesi olduğu anlaşılmaktadır. Bundan dolayı anamnesis süreci, doksaları olan bir kişinin, sophosun yürüttüğü hipotez yöntemine dayalı bir araştırmada
ortha doksa edinmesi aşaması ile başlamaktadır.
Hem anamnesis kuramı hem de bu kuramın köle çocuk ile olan uygulaması dikkate alındığında, Menon diyalogunda söz konusu edilen
anamnesis türünün dianoetik anamnesis olduğu görülmektedir. Bu anamnesis türü, ortha doksanın edinilmesi sürecini açıklamaktadır.
Bunun yanında, biri diyalogun başında, diğeri sonunda yer alan iki farklı benzetmeyle, noetik anamnesise de işaret edilmektedir. Menon ve Larissa yolu hakkında verilen örneklere bakıldığında, burada epistemenin nesnenin doğrudan deneyimi olarak tarif edilmesi, bu benzetmelerde
epistemenin noetik anamnesise karşılık geldiğine işaret etmektedir. Bu
durum, birbirine refere eden bu iki benzetmenin, üst düzey bir bilgi olan
epistemeyi duyulur dünyadan bir örneğe benzeterek anlatmak amacıyla
verildiğini göstermektedir.
Anahtar Kelimeler: Platon, dianoetik anamnesis, noetik
THE THEORY OF ANAMNESIS IN PLATO’S MENO ABSTRACT
In this study, we will try to understand the main theme that constitutes the dialogue Meno as a whole. On this ground, we will assert that there are two scenes that encompass each other in their entirety; that the slave boy experiment is a miniature of the Meno dialogue as a whole; and that Meno also obtains ortha doxa like the slave boy by the hypothesis method in the search that is accompanied by Socrates. This shows that hypothesis method is present there, and that an inquiry based on poion ti questions conducted the hypothesis method is, aside from being contrary, is an indispensable element of this anamnesis process. Therefore, the first phase of the process of anamnesis is a person’s joining to a survey conducted by the method of hypothesis based on poion ti question accompanied by sophos.
Considering both the anamnesis theory and its demonstration on the uneducated slave boy, we will defend that the kind of anamnesis that is in question in the Meno dialogue is dianoetic anamnesis. This type of
anamnesis explain the process of obtaining ortha doxa. And we will argue
that both in the beginning and at the end of the dialogue, it is pointed out to be the noetic anamnesis with two different similes. These two examples which refere to each other in the dialogue, are meant to express
episteme as an high order knowledge by making it similar to an example
from the real world.
In the given examples, namely the one about Meno and the other about the road to Larissa, the description of the episteme as a direct experience of the objects, suggests that the experience of an episteme in these analogies is the noetic anamnesis. This case shows that the type of knowledge that is described as episteme in these samples correspond to
noetic anamnesis.
STRUCTURED ABSTRACT
The dialogue Meno presents within a dramatic scene, what the theory of anamnesis is, how the anamnesis process works, from where it begins and which phases it goes through, which methods the sophos in this process use, and how the sophos lead his/her interlocutor’s soul (psykhagogia).
It seems that the main theme of the dialogue Meno, which constitute it as a whole, is 'the possibility and methods of inquiry and learning the essence of a thing'. In the dialogue that is carried out with the uneducated slave boy, Socrates repeatedly turns to Meno and intervenes with him in order to demonstrate his own state to himself. Socrates calls on both the mind and soul of Meno simultaneously to make him accept his ignorance and begin an act of anamnesis like the slave boy. But once Meno does not respond to these calls, from then on, we as the reader become Socrates' interlocutors.
In this case while observing the two dialogues of Socrates, we are encouraged to seek for the similarities and differences between them. When we begin to think about these similarities, we see that there are two different scenes each in its entirety encompasses the other, and that, Socrates’ dialogue with the slave boy is a miniature of the whole dialogue. When the similarities between the two dialogues is analysed with the help of this point, another fundamental similarity between them can also be seen. That is, after slave boy’s acceptance of his ignorance as a result of aporia experience in the face of ti esti questions, Socrates askes the slave boy questions not in the type of ti esti anymore but poion ti ones. In a similar way, the inquiry that is conducted by Socrates with Meno is also based on questions not in the type of ti esti but poion ti.
But just because of this inquiry build on poion ti questions and search for doxa, does that mean the abandonment of eidetic inquiry in the dialogue? Common comments of Meno dialogue gives a positive response to this question because missing the irony contained in when Socrates says "I bend the knee".
But if we look more closely at Socrates’ words, we realize that they contain irony and that Socrates actually has other purposes here. Despite Meno, here Socrates conduct the inquiry in the direction he wants and ensure that Meno gets the ortha doxa. Namely, just as Socrates ensures the slave boy to get ortha doxa with poion ti questions, he ensures the same thing with Meno with questions based on the hypothesis method. Therefore Meno, unwittingly, continue the anamnesis process. While Meno is in no place to realize this situation, we, as readers, can realize it.
If our comment is true, then an inquiry based on poion ti questions and conducted by the hypothesis method is, let alone being contrary, but is an indispensable element of this anamnesis process. Therefore, the first phase of the process of anamnesis is a person’s joining to an inquiry conducted by the method of hypothesis based on poion ti question accompanied by sophos.
When it is looked at the Meno dialogue based on this comment, it is seen that it offers data in conflict with both Kantian and Sophisticated approaches. Kantian approach’s comment on anamnesis is invalid for the
Meno dialogue, because the concepts are already assumed in the process
of obtaining ortha doxa which is described as an anamnesis process. As emphasized in the dialogue, the slave boy speaks the their native language and this demonstrate that he has already created these general terms and concepts in his minds. This dialogue is inconsistent with Sophisticated approach’s comment also, because the acquisition of ortha
doxa by the one who has doxa -as happened in the example of the slave
boy and Meno- is described by Socrates as anamnesis process. This means that the anamnesis theory explain not only the knowledge in the level of episteme but also shows that as a first step towards achieving
episteme requirement also announced the acquisition ortha doxa.
When both the anamnesis theory and its application with the slave boy and Meno is considered, it is understood that the kind of anamnesis that is followed in Meno dialogue is the dianoetic anamnesis. This type of
anamnesis seemsalso to be pointed through two different metaphor in
the dialogue.
The empirical example of road Larissa situated at the end of dialogue, makes a clear distinction between episteme and ortha doxa. Accordingly, the true knowledge which is acquired without walking this way, namely without experiencing it directly is at best ortha doxa. But if the one who has this knowledge acquired direct experience by walking this way, then he would carry this knowledge to episteme status.
The empirical example about Meno located in the beginning of the dialogue, although has not explicitly expressed, could not be reasonable without being considered in the light of a distinction proposed between
ortha doxa and episteme. Then, it shows that these two examples which
refere to each other in the dialogue, are meant to express episteme as an high order knowledge by liken it to an example from the real World.
In the given examples the description of the episteme as a direct experience of the objects, suggests that the experience as an episteme is
noetic anamnesis in this analogies. Because just as noetic anamnesis is
described as the direct vision and experience of the eidos, episteme is described in analogies as direct experience, with Meno to recognize himself or to walk through the path Larissa by experiencing directly described as in this analogies. This point reveals that the type of knowledge that is described as episteme in these examles correspond to
noetic anamnesis.
Keywords: Plato, dianoetic anamnesis, noetic anamnesis,
episteme, ortha doksa.
Anamnesis kuramı (Platon, 2007: 81 d)1, Platon denilince akla gelen en önemli konulardan biridir. Bu tema, diyaloglarda ifade edilen en temel iddialardan biri olmakla birlikte, en tartışmalı olanıdır da. Genel olarak konuşulduğunda açık gibi görünmekle birlikte, konu hakkında yapılan çalışmalar meselenin ne kadar karmaşık olduğunu göstermektedir. Bazı uzmanlar, kuramın mitolojik sunumundan dolayı onu bir benzetme, mitolojik bir görüş, salt eskilere, Pythagoras ve ardıllarına, bir referans olarak görmektedir. Kuramın önemli olduğunu düşünen başka bir grup yorumcu ise, önemini kabul etmekle birlikte, meselenin nasıl anlaşılması gerektiği konusunda kendi içinde ayrışmakta, Platon felsefesinde bir yere oturtmakta ciddi güçlükler olduğunu düşünmektedirler.
Anamnesis kuramı üzerine son yıllarda yapılan çalışmalarda, anamnesis kuramının ne tür bilgilerin edinilmesini açıkladığı ve buna bağlı olarak da kimlerin anamnesis ediminde bulunabildiği sorularının tartışmalarda öne çıktığı görülmektedir. Bu tartışmalarda, anamnesis kuramının niteliği konusunda birbirinden farklılaşan iki kamp dikkat çekmektedir. Bunlardan ilk gruptaki yorumcular, anamnesis kuramının gündelik bilgilerimizde kullandığımız bazı soyut kavramları nasıl oluşturduğumuzu açıkladığını, dolayısıyla her insanın, bir düzeye kadar anımsadığını düşünmektedirler. Buna karşıt olan diğer kamptaki yorumcular ise, anamnesis kuramının, üst düzey bir bilgi olan epistemenin (hakiki bilgi) nasıl edinildiğini açıkladığını, bu yüzden de sadece
1 Öğrenmenin (mathesis) anamnesis olduğu tezi. Ayrıca bkz. Platon, Phaidon, çev. Nazile Kalaycı, Kabalcı Yayıncılık,
İstanbul, 2012, 72 e, 73 b, 76 c. Diyalogların Türkçe çevirilerini, Grekçe orjinalleri ve İngilizce çevirileriyle karşılaştırmak için şu eserler kullanılmıştır: Plato, Laches, Protagoras, Meno, Euthydemus, Loeb Classical Library, Greek and English Edition, trans. W. R. M. Lamb, Harvard University Press, London, 1952; Complete Works, eds. J. M. Cooper, D. S. Hutchinson, Hackett Publishing Company, Cambridge, 1997.
filozofların anamnesis ediminde bulunabildiğini düşünmektedirler. Bu görüşlerden ilki Kantçı yoruma benzerliğinden dolayı bundan sonra ‘Kantçı görüş’ olarak, diğeri ise ‘sofistike görüş’ olarak anılacaktır.
Kantçı görüşe göre, anamnesis kuramı, genel kavramlarımızın oluşmasını açıklayan bir kuramdır. Buna göre, gündelik düşünmede tekil nesneleri bazı kavramların altında sınıflandırmaktayız. Bazı nesnelerin güzel olduğunu, bazılarının birbiriyle eşit olduğunu düşünmekteyiz. Anımsamanın bu yorumuna göre, söz konusu bu kavramlar, duyulardan elde edilemeyecek kadar karmaşıktır, dolayısıyla da ruhun kendi içsel kaynaklarından edinilmesi gerekir. İşte bu görüşe göre, anamnesis, tam da bunu açıklamaktadır. Yani sıradan düşüncelerimiz ancak iki bileşenin, bir tarafta algılarımızdan elde edilen duyu verileri, diğer tarafta, ruhun anımsamasından elde edilen kavramların bir araya gelmesinden oluşur. Kant’ın bilgi anlayışına çok yakın olan bu yoruma göre, bilgimiz algılarımız ile formların2 bir araya getirilmesinden oluşmaktadır. Kesintisiz olarak devam eden anamnesis süreci, ancak ileri aşamalara gelindiğinde üst düzey felsefi bilgiler edinmeyi sağlar. Fakat anımsama sürecinin nihai durağına, ancak filozoflar ulaşabilmektedir. Dolayısıyla birçok insanın ömrü, anımsamanın bu durağına gelmeye yetmez.
Buna karşın sofistike görüşe göre, anamnesis kuramı, sadece üst düzey felsefi bir bilgi olan epistemeyi nasıl edindiğimizi açıklamaktadır. Buna göre, sadece formların bilgisinin edinilmesi süreci, anamnesis ile açıklanabilir. Sıradan bilgi ve kavramlarımızı nasıl edindiğimizi probleminin ise, anamnesis kuramı ile ilgisi yoktur. Çünkü düşünen bir insanın kavramlar kullanması, nesneleri bazı genel kavramlar altında sınıflandırması, anamnesis sürecine başlamadan önce zaten gerçekleştirilmiş olmak zorundadır. Dolayısıyla ancak bir dilin genel kavramlarını bilen, o dili kullanan birisi, anamnesis sürecine başlayabilir. Bu düzeyde bir bilgiye zaten sahip olan biri, ancak bundan sonra anamnesis ediminde bulunabilir (Scott, 1995: 17-20).
Bu çalışmada biz, bu sorunu ele almak üzere şöyle bir kavramsal ayrımdan hareket edeceğiz: Diyaloglarda dianoetik anamnesis ve noetik anamnesis (Dorter, 1972: 200, 210)3 olarak adlandırılabilecek iki farklı anamnesis türü vardır. Bunlar, temelde iki farklı öğrenme ve bilgi düzeyini açıklamaya yöneliktir. Dianoetik anamnesis, pistis aşamasına4 erişmiş, yani bir dili ve onun genel kavramlarını öğrenmiş olan birinin, araştırmaya başlaması ve bunun sonucunda ortha doksa (doğru kanılar) edinmesini açıklamaktadır. Bu anamnesis türü, temelde Menon diyalogunda anlatılmakla birlikte, Phaidon diyalogunda da işlenmektedir. Buna karşın noetik anamnesis ise, daha özel anlamda bir bilgiyi (episteme), eidosların (akledilir kendinde varlık) kendisinin bilgisini nasıl öğrendiğimizi açıklamaya yöneliktir. Bu anamnesis türü Phaidon diyalogunda işlenmekle birlikte, Menon ve Phaidros ve Devlet diyaloglarında -fakat adı açıkça anılmadan- mevcuttur.
2 Yorumcular genelde “form” kavramını kullandıkları için, burada, sözcüğü bu haliyle kullandık. Ancak Aristoteles’in
terminolojisinden gelen bu terimi kullanmak ve bu terimle düşünmek, diyaloglara Aristoteles’in penceresinden bakma riskini beraberinde getirmektedir. Bu yüzden çalışmanın ilerleyen bölümlerinde, eidos tabirini kullanacağız. Eidos, sadece noesis etkinliği ile görülebilen ‘kendi başına var olan varlık’ anlamı taşımaktadır.
3 Bu kavramsal ayrımı yapan Dorter’a göre dianoetik anamnesis, bir formun anımsanması ile değil fakat sadece geometrik
bir problemin çözümünün araştırıldığı Menon’da sunulur. Bu anamnesis türü, doğuştan olan, mantıksal ve matematiksel ilişkiler üzerinde çalışarak öğrenebilme kabiliyetimizdir. Buna karşın noetik anamnesis, şeylerden formlara geçişle ilgili olduğundan temelde formların bilgisini edinmemizle ilgilidir. Bu anamnesis türü, Phaidon diyalogunda sunulur. Dorter’e göre, diyalektik, hem dianoianın hesaplayan ve karşılaştıran işlemlerine, hem de noesisin verdiği yukarıya doğru çıkaran itici güce ihtiyaç duyar. Dolayısıyla, anamnesisin bütünsel bir resminin ortaya çıkabilmesi için, bu iki tip anamnesisin birlikte ele alınması gereklidir.
4 Devlet diyalogunda, bilgi düzeyleri/zihin durumları, eikasia, pistis, dianoia, noesis olarak sınıflandırılır. Pistis, bir dili
bilen, genel kavramları kullanarak yargılar veren, tikel duyulur nesneler ile onların yansımalarını birbiriyle olan bağımlılık ilişkilerini de dikkate alarak ayırt edebilen bir insanın bilgi/tanıma düzeyidir. Bu açıdan her yetişkinin bulunduğu düzeydir (Devlet, 511 c-e).
Dianoetik anamnesis, pistis aşamasındaki bir yetişkinin tekil duyulur nesneleri bir şeylerin taklidi olarak alarak bir konuda araştırma yapmasını, bir bilimi sistematik olarak öğrenmesini açıklamaktadır. Bu aşama, pististen başlayıp dianoianın son sınırına kadar devam ettiği için, matematik ve geometri de dâhil olmak üzere bütün bilimlerin öğrenilmesi süreci dianoetik anamnesis ile gerçekleştirilir. Bu tip anamnesis, herhangi bir bilimle sistematik olarak uğraşan bilim insanlarının en yetkin bilimsel bilgilerini açıklamaktadır. Yani bu açıdan bilimsel bilgilerin hepsi, dianoetik anamnesisin inceltilmesi, sistematik hale getirilmesi sonucu edinilmişlerdir. Bu anamnesis türüyle yetinen insanlar, herhangi bir bilim dalındaki varsayımlarını apaçık doğru olarak görmekte, ancak bu varsayımlarının hesabını verememektedirler. Dianoetik anamnesisin temel karakteristiği, tekil duyulur nesneleri gerçek varlıklar olarak görmektir.
Buna karşın, noetik anamnesis etkinliği, bilimlerin temel terimleri ve ilk öncüllerinin, genel olarak da varlığın ilk ilkelerinin (arkhe) nasıl bir zorunluluğa dayandıklarının görülmesini mümkün kılmaktadır. Bu anamnesis edimi, ancak uzun ve zahmetli çabalardan sonra, sadece filozofların gerçekleştirebildiği bir etkinliktir. Bu etkinlik, ruhun bir bütün olarak dönüp oluş (genesis) sahnesinden varlık (to on) sahnesine yükselmesi ve eidosları temaşa etmesiyle gerçekleştirilebilmektedir. Ancak o zaman, ruhun noetik anamnesis ediminde bulunmasından söz edilebilir. Noetik anamnesisin temel karakteristiği, dianoetik anamnesis aşamasında gerçek varlık olarak algılanan tekil nesnelerin artık sadece eidoslardan pay alarak ve pay aldıkları ölçüde mevcut olan varlıklar olarak görülmeleridir. Şimdi bu anamnesis tipleri5 kavramsallaştırması ışığında Menon diyaloguna6 bakalım.
Bir diyalogun temel soru ve temasının belirlenmesi,7 diyalogu baştanbaşa kat eden, onu bağlayıp bütünleştiren problematiğin belirlenmesi demektir. Bu problematik, diyalogun nasıl bir bütünlük taşıdığını göstermektedir. Bütünlük ise, diyalogun bir sahne olarak kurulmasını sağlayan, onun kuruluş amacını gösteren bir unsurdur.8 Söz konusu bu bütünlük olmaksızın, diyalogda ele alınan konuların bağlamının anlaşılması pek mümkün görünmemektedir.
5 Anamnesis kuramı ile doğrudan bir ilgisi bulunmayan, tanımladığımız anamnesis türlerinden farklı bir anımsama türü
daha vardır. Buna, “ampirik anamnesis” adı verilebilir. Ampirik anamnesis, Philebos’ta, ruh ve beden sahibi bir insanın, bu dünyada iken edindiği bilgileri, yaşadığı deneyimleri, algılarını anımsaması olarak tanımlanmaktadır (Philebos, 34b).
6 Anamnesis kuramı, Menon, Phaidon ve Phaidros diyaloglarında ele alınır. Anamnesis kuramı hakkında bütünlüklü bir
görüşe ulaşmak için her üç diyalog birlikte incelenmelidir. Bu konunun bir bütün olarak değerlendirmesi için bkz. Platon’un Felsefesinde Ruhun Doğası ve İşlevleri Üzerine Bir İnceleme, Ege Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2015, I. Bölüm.
7 Diyalogların nasıl okunması gerektiği başlı başına ele alınması gereken önemli bir sorundur. Diyalogları okurken biz,
aletheik-dramatik yaklaşımdan hareket etmekteyiz. Bu yaklaşım, Haşlakoğlu ve Ilgıcıoğlu tarafından geliştirilmiştir. Söz konusu bu yaklaşım, Jakob Klein’ın yeniden canlandırdığı dramatik yaklaşım ile akraba olmakla birlikte ondan, philosophia faaliyetinin zihinsel (dianoia) esaslı olmadığı, ruhun eros (aşk) temelinde yükselerek sahne değiştirmesi ve bu sayede görüsel tecrübe (noesis) edinmesi gerektiğini savunması bakımından ayrılmaktadır. Dramatik yaklaşım için bkz. Klein, Jacob, A Commentary on Plato’s Meno, The University of North Carolina Press, Chapel Hill, 1965, s. 4-31; Aletheik – dramatik yaklaşımın savunucularının eserleri için bkz. Haşlakoğlu, Oğuz, Techne in Plato’s Thought, Boğaziçi Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 1999; Haşlakoğlu, Oğuz, “Politeia Diyalogunda Epistêmê Tasnifi ve Dialektikê Methodos’un Anlamı”, Felsefe Tartışmaları, Sayı: 34., İstanbul, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2005; Haşlakoğlu, Oğuz, “Platon Düşüncesinde aletheia”, Kaygı, 11. Sayı, 2008, ss. 205-209; Ilgıcıoğlu, Necati, A Critical Consideration of Kant’s Doctrine of Ideas in view of Plato’s Text, Boğaziçi Üniversitesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2000.
8 Bize göre her bir diyalog, biçim ve içeriği ile kendi içinde bir bütündür. Ancak bu bütünlük dikkate alındığında,
diyalogun akışı içinde ifade edilen sözler, bu sözlerin nerede, ne zaman, kime, nasıl söylendikleri anlaşılabilir. Sahnenin kendisi, sahneyi kuran bir soru ve tema ile bütünlüğünü elde eder. Buna, bir diyalogun yazılış amacı da denebilir. Diyalog, diyalogun sahnesine bütünlüğünü veren soru ve tema kavranmadan tam olarak anlaşılmış sayılamaz. Bir diyalogun soru ve temasını net olarak belirlemek her zaman kolay olmasa da, bizce bu yönde bir çaba harcanmak zorundadır. Zira sahneye bütünlüğünü veren bu unsur dikkate alınmadığında, herhangi bir pasaj, bu bütünlükten tamamen yalıtılarak ele alındığında
Menon diyalogu, birçok önemli temayı ele alan bir diyalogdur. Bundan dolayı, diyalogun temel soru ve temasının belirlenmesi hayati bir önem arz etmektedir. Fakat bu diyalogun kendi içinde pek çok tema barındırması, ana temanın ne olduğunun belirlenmesinde güçlükler doğurmaktadır (Scott, 2006: 3, 214).9 Bizce Menon diyalogunun temel sorusu, ‘bir şeyin özünü araştırma ve öğrenmenin imkânı ve yöntemi’ problemi olarak görünmektedir. Menon diyalogu, anamnesisin kuramının ne olduğunu incelemesi yanında, anamnesis sürecinin fiilen nasıl işlediğini, nasıl başlayıp hangi aşamalardan geçtiğini, bu süreçte sophosun nasıl bir yöntem kullandığını dramatik bir sahne içinde bize sunmaktadır. Dolayısıyla bu diyalog, fiilen anamnesis sürecinin nasıl işlediğini sahnelemekle, bize başka hiçbir diyalogda ifade edilmemiş önemli veriler sunmaktadır. Şimdi bu soru ve temaların, diyalogun sahnesinde nasıl sunulduğuna bakalım.
Menon diyalogu, ona ismini veren Menon’un aceleci10 bir şekilde sorduğu bir soru ile açılır. Menon, erdemin (arete)11 “öğretilebilir” olup olmadığını, öğretilebilir değilse alıştırmayla (asketon) mı kazanıldığını, yoksa bunların hiçbiri değil de insana doğa tarafından mı verildiğini (physei paragignetai) sorar (Platon, 2007: 70 a).12 Menon’un bu sorusu erdemin nasıl edinildiğini, insanın nasıl erdemli bir insan haline geldiğini sormaktadır. (Platon, 2007: 96e).13 Sokrates’e göre bu soru, erdemin özellikleri (poion ti) hakkında bir sorudur. Sokrates, Atinalıların bu soruya, erdemin
bütünlüğe ters olan bazı yargılara ulaşmak riski bulunmaktadır. Biz burada bu ilkeye göre hareket edecek, diyalogu önce kendi içinde ele alıp anlamaya gayret göstereceğiz. Ancak bundan sonra diyalogu, diğer diyaloglarla ilişkilendireceğiz.
9 Menon diyalogunun ana temasının ne olduğu konusunda uzmanlar farklı görüşler öne sürmektedir. E. S. Thompson
(1901), diyalogun temelde erdem üzerine olduğunu, I. M. Crombie (1963), diyalogun ana temasının felsefi metod olduğunu, Bedu-Addo ise ana temanın, bilgi ve onun edinilmesi olduğunu öne sürmektedir. Crombie ve Bedu-Addo’ya göre, erdem teması sadece bilginin nasıl edinildiğini örneklemek için seçilmiş bir konudur. Buna karşın Weiss, diyalogun temasının erdem araştırması olduğu kanaatindedir. Scott’a göre, diyalogun “erdem, araştırma ya da bilgi” gibi tek bir ana teması olduğunu düşünmek bir hatadır. Ona göre, Menon’da Platon bize, ana karakterler olarak Sokrates ve Menon arasında bulunan “ilgiler çatışması”nı dramatik yolla sunmaktadır. Dolayısıyla, diyalogun ne hakkında olduğuna karar verilememesi, tam da onun bu ilgiler çatışmasını sunmasındandır. Menon’da ilgiler çatışmasının sahnelendiği doğrudur, fakat biz Menon’da esas olanın, bir sophos (bilge) olan Sokrates’in Menon’u yönlendirerek onu philosophia etkinliğine çağırması olduğunu düşünmekteyiz. Bkz. Scott, Dominic, Plato’s Meno, Cambridge University Press, UK, 2006, s. 3, 214. Ayrıca bkz. Bedu-Addo, J. T., “Recollection and The Argument ‘From a Hypothesis’ in Plato’s Meno”, Journal of Hellenic Studies, 104, 1984, s. 14; Weiss, Roslyn, Virtue in The Cave: Moral Enquiry in Plato’s Meno, Oxford University Press, Oxford, 2001, s. 3.
10 Menon’un sorusundaki bu acelecilik, onun karakterine işaret etmektedir. Menon, diyalogda, birilerinden malumatlar
toplayarak başkaları üzerinde nüfuz sahibi olmak isteyen, güç elde etmeyi arzulayan biri olarak tasvir edilmektedir. Sokrates ise, ironi ve benzeri başka araçları kullanarak muhatabını kendine döndürüp eğitmeye, onu bağlarından çözüp özgürleştirmeye çalışan sophostur. Aletheik-dramatik yaklaşım, bir diyalogu okurken, bu muhatap konumlarının da dikkate alınması gerektiğini savunmaktadır. Bu konuda bkz. Haşlakoğlu, Techne in Plato’s Thought, section II; Ilgıcıoğlu, Age., III. 5.
11 “Arete”, genel olarak erdem diye Türkçeleştirilmektedir. Bu sözcük Sokrates ve Platon’un dilinde, insanın yetkinliği,
mükemmelliği anlamına gelmektedir. Mükemmellik, yetkinlik elde edebilmek, iyi insan olabilmek ancak insanın potansiyellerini aktifleştirebilmesiyle mümkündür. Bu ise, özel anlamda bir bilgi edinmeyi gerektirmektedir. İşte Menon, bu bilginin ne olduğunu, nasıl öğrenilip öğretilebileceğini konu edinmektedir. Bu açıdan bakıldığında Menon diyalogu, daha başından itibaren, öğretme ve öğretmenin bağlılaşığı olan öğrenme ile ilgilidir. Dolayısıyla erdem sözcüğü geçen yerlerde, bu çağrışımların da akılda tutulması gereklidir. Ayrıca yine diyalogun sahnesinden anlaşıldığı kadarıyla, erdemden anlaşılan toplumda önemli bir yer edinmek, nüfuz ve güç elde etmek olarak görünmektedir. Diyalogun bu tartışmaların bağlamına oturduğu da hatırlanmalıdır.
12 Bu şekilde formüle edilen bu soru, belli ki o dönemki tartışmalarda popüler olan bir konuyu ele almaktadır. Felsefe
tarihinden bildiğimiz üzere, kendilerini erdem öğretmenleri olan sunan Sofistler, bu tutumlarıyla, hem erdem konusunda hem de erdemin kazanılması konusunda bir pozisyonu temsil etmektedirler. Diyalogun bütününe bakıldığında, bir çok farklı yerde onların adlarının anılmasından anlaşıldığı üzere, diyalog Sofistlere karşı bir polemik niteliği taşımaktadır. Bu durum, hem Sofistlerden – özel olarak Gorgias’tan- çok etkilendiği karakterinden belli olan Menon’un varlığından, hem de önde gelen Sofistlerin adının diyalogun birçok yerinde anılmasından anlaşılmaktadır. Menon diyalogunda Gorgias’ın adı 70 b, 71 c d, 73 c, 76 b c’de, Protagoras’ın adı, 91 b, 92 c, 96 b, 92 a b, 95 b’de anılmaktadır.
13 Diyalogda Sokrates, insanların “nasıl iyi insanlar haline geldikleri” ifadesini kullanır. Bu, erdemli olmakla iyi olmak
“öğretilip öğretilemeyeceğini bilmek bir yana, benim erdemin kendisinin ne olduğu (ti esti) hakkında hiçbir fikrim yok.” (Platon, 2007: 71 a) diyerek yanıt vereceğini ifade eder. Sokrates’in kendisi de yurttaşlarının erdem hakkındaki bilgisizliğini paylaşmakta, “erdem hakkında hiçbir bilgisi” olmadığı için kendine kızmaktadır.14 Sokrates, erdem konusunda bu bilgisizliğini şöyle açıklar:
Onun [erdem] ne olduğunu (ti esti) bile bilmediğim zaman, bir şeyin bir özelliğini (poion ti) nasıl bilebilirim? Sanıyor musun ki Menon’un kim olduğu konusunda tümüyle bilgisiz (me gignoskei)15 olan biri, onun yakışıklı, zengin ve soylu mu, yoksa bunların tam tersi mi olduğunu bilebilir (eidenai) (Platon, 2007: 71 b)
Bu ifade karşısında çok şaşıran Menon’un, “senin erdemin ne olduğunu bile bilmediğin doğru mu?” sorusuna Sokrates, şimdiye kadar erdemin “ne olduğunu bilen biriyle” hiç karşılaşmadığını yanıtını verir (Platon, 2007: 71 c).16 Burada Menon’un, şaşkınlıkla, ‘erdemin ne olduğunu bile bilmediğin doğru mu’ diye sorması anlamlıdır. Zira Menon’a göre erdemin ne olduğu zaten apaçık, kendiliğinden anlaşılan ve zaten herkesin bildiği bir şeydir. Bu yüzden Sokrates’in sorusu ona gereksiz ve hatta anlamsız bir soru gibi gelmektedir.17
Sokrates’in bu ifadeleri, salt terminolojik bir kaygı olarak görülebilir. Nasıl ki hekimler bir hastalık konusunda konuşacakları zaman öncelikle hastalığın adı ve tanımı konusunda bir uzlaşmaya varma gereği duyarlarsa, burada da Sokrates ‘aynı şey’ hakkında konuştuklarını, terimlere her iki tarafın ortaklaştığı anlamlar verdiklerini garanti etmeye çalışır gibi görünmektedir. Fakat Sokrates, muhatabın kavramlara verdiği anlam ve tanımları anladığında dahi bununla yetinmeyip bunları sürekli sınamaya tabi tutup eleştirmektedir. Bu durum, Sokrates’in talep ettiği şeyin, salt üzerinde uzlaşılmış kavramlardan hareketle tartışmayı yürütmek üzere, terimlere ortak bir anlam vermekten ibaret olmadığını göstermektedir. Bu, tartışmanın yürüyebilmesi için sadece gerekli bir koşuldur, ama yeterli değildir.
Peki, Sokrates’in yukarıda da alıntıladığımız, Menon’un kim olduğunu bilmeyen (gignoskei) biri, Menon’un hangi nitelikleri olduğunu bilemez (eidenai) yönündeki sözleri nasıl anlaşılmalıdır? Burada öncelikle her ikisi de bilmek anlamına gelen gignoskein ve eidenai diye iki farklı sözcük kullanıldığına ve bu kullanımın kasıtlı olduğuna dikkat çekelim (Bedu-Addo, 1983: 232). Burada gignoskein, tanımak, tanışık olmak yoluyla bilmek anlamına gelmekte, buna karşın, eidenai ise, genelde, bir şeyin durumunu, niteliklerini, unsurlarını bilmek anlamında kullanılmaktadır. Menon
14 Sokrates’in bu sözleri, ironi içermekle birlikte, aslında kendi döneminde, Sofistlerin ve onların diyalogdaki temsilcisi
olan Menon’un erdemi ele alış biçimine doğrudan bir eleştiri içermektedir. Sofistler, erdemin ne olduğu sorusunu değil de onun nasıl edinileceğini öne çıkaran bir tutuma sahip görünmekteler. Fakat onların soruyu doğrudan ele almamaları, ona verilmiş bir yanıtları olmadığı anlamına gelmemektedir. Menon diyalogunun sahnesinden ve diyalogda Menon karakterinin sunuluş biçiminden anlaşıldığı kadarıyla, Sofistler erdemi, toplumda nüfuz ve güç elde etmekle özdeşleştirmektedirler.
15 Eidenai fiilinin genel olarak bilmek anlamına gelmesine karşın, gignosko fiili tanımak anlamında bir bilmeyi ifade
etmektedir. Bkz. Çelgin, Güler, Eski Yunanca - Türkçe Sözlük, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2011, s.132.
16 Sokrates’in “bilen biriyle de karşılaşmadım” sözleri, onun Sokrates’in Savunması’nda farklı kesimlerden kişilerle
yaptığı canlı tartışmalarına bir referans gibi görünmektedir. Sokrates, zanaatkârlar, siyasetçiler ve bilme ihtimali olan herkesle serbestçe konuşmalar yaparak onlara erdemin ne olduğunu sorar. Onlar, bu soruya bilmiş bir şekilde yanıt verirler. Sokrates, bu yanıtları alıp onları sınamaya tabi tutar ve çok iyi bildiklerini sandıkları şeyleri aslında bilmediklerini ortaya çıkarır. Bu durumu kabul etmeyen bu kişiler, bu durumu ortaya çıkaran Sokrates’e öfke duyarlar. Bkz. Sokrates’in Savunması, 21 c – 22 d.
17 Menon’un yaşadığı bu şaşkınlık, Sokrates’in bu tip sorularına muhatap olan herkesin yaşayabileceği bir durumdur.
Erdemin ne olduğu sorusu, sorulmasına dahi gerek duyulmayacak kadar apaçık bir soru gibi görünmektedir. Ayrıca o an söyleyemese, bilincinde olmasa bile, herkesin bu soruya zımnen verdiği bir yanıt her zaman zaten vardır. Fakat Sokrates’e göre, asıl mesele de budur. Zira bu yanıt, kapsayıcı ve derin olmaktan uzak, sadece konu hakkında, verili kültürün bir yanıtının bellenmesinden ibarettir. Ve erdemin ne olduğu sorusu açık olarak sorulmadığı müddetçe bütün mesele, ne olduğunun zaten bilindiği varsayılan erdemin elde edilmesi problemi – dolayısıyla tamamen teknik bir sorun-olup çıkmaktadır.
için kullanılırsa, ilk fiil, Menon’un kendisini tanımak, ikincisi ise Menon’un durumunu, niteliklerini bilmek anlamına gelmektedir. Sokrates, bu örnekte, Menon’un kim olduğunu (ti esti), tanıma yoluyla doğrudan bilmeyen birisinin, onun hangi nitelikleri olduğunu (poion ti) da bilemeyeceğini ifade etmektedir. Fakat bu örnek ciddi bir probleme yol açmaktadır. Zira Menon’u kişisel olarak tanımadan, onun hangi nitelikleri olduğu bilgisini başkalarından edinebilirim. Örneğin, bir kitaptan okuyabilirim ve bunun gibi başka örnekler de sayılabilir. Bu durum açık olduğuna göre, Sokrates’in bu ifadeleri18 nasıl anlaşılabilir?
Sokrates’in burada ifade ettiği sözler, ancak episteme ile ortha doksa ayrımı dikkate alındığında makul olmaktadır. Menon diyalogunun sonlarına doğru (Platon, 2007: 98 b) Sokrates, ortha doksa ile epistemenin birbirinden farklı olduğundan “kesinlikle emin” olduğunu ifade eder. Bu ayrımla bakıldığında, Menon’u kişisel olarak (ti esti) tanımadığım halde onun neye benzediği, ne tip özellikleri olduğu (poion ti) konusunda bilgiler edinmem mümkün olmakla birlikte bunlar sadece ortha doksa statüsündedirler. Dolayısıyla doğru olsalar bile, episteme değillerdir. Bu bilgilerin episteme olabilmeleri için, benim başkasının deneyimlerine dayanan bilgilerimin kendi doğrudan deneyimlerimle temellendirilmesi gereklidir. Böylelikle, Menon’un kim olduğu (ti esti) konusunda edindiğim deneyim (gignoskein) ve buna bağlı olarak onun ne tip özellikleri olduğu (poion ti) konusunda sahip olduğum bilgiler, artık episteme niteliği taşımış olurlar (Bedu-Addo, 1983: 232-236).
Sokrates’in verdiği bu ampirik örnek, aslında, üst düzeydeki bir bilgiyi, epistemeyi örneklemek üzere verilmektedir. Sokrates’e göre, Menon’un sorusu, erdemin nasıl kazanıldığına odaklanmakla, erdemin ne olduğunun bilgisine (episteme) zaten sahip olunduğunu ima etmektedir. Sokrates, şimdiye kadar erdem konusundaki epistemeye sahip hiç kimseye rastlamadığını, fakat asıl aranması gerekenin ti esti sorusunu temellendirecek olan episteme olduğunu savunmaktadır.
Sokrates’in bu çağrısına istemeden de olsa boyun eğen Menon, erdemin ne olduğu sorusunu yanıtlamak üzere bir tanım (logos) verir. Fakat verdiği tanımda, tanımlanan nesne ile onun duyusal-tekil örneklerini birbirine karıştırmaktadır. Yani erdemin kendisinin ne olduğunu söylemek yerine erdem sayılan örnekleri bir bir sayıp dökmektedir. Bundan dolayı Sokrates, burada Menon’a tanımın şartları konusunda bir ders verir.
Sokrates’e göre tanım, tanımlanan şeyi kendi türleri aracılığıyla tanımlamamalıdır. Aksi takdirde burada bir döngüsellik oluşmakta, araştırılan erdem, kendisi de erdemin bir örneği olan bir şeyle tanımlanmaya çalışılmış olmaktadır. Sokrates, tüm erdemlerde bir ve aynı olan, onları aynı isimle adlandırmayı sağlayan, erdemlerin erdem olmak bakımından farklı olmayıp aynı oldukları ortak karakteri, özniteliği, yani onların doğasını soruşturmaktadır. Bu ortak karakter, doğa, ousia ve eidos (Platon, 2007: 72 b-d) olarak anılmaktadır. İşte Sokrates’in metodolojik önceliği konusunda ısrar ettiği ti esti sorularının yanıtları, bu eidos veya ousiayı ifade eden bir tanımlardır (logos). Varlığın özünü ifade eden bu tanım, konuşurken ve düşünürken işaret edilen nesnenin bilgisine (episteme) sahip olmayı gerektirmektedir (Platon, 2007: 72 a-c; 74 d-75 a; 77 a b; 79 d e).
Sokrates’in verdiği tanım dersinden sonra Menon, tanımlanan şeyi onun örnekleriyle karıştırmayan bir tanım verir. İlk şartları sağlayan bu tanım, Sokrates tarafından, doğru olup olmadığı sınamak üzere test edilir (elenkhos)19. Bu işlem, tanımın kendi içinde tutarlı olması yanında erdem
18 Sokrates’in Menon ile ilgili ifade ettiği fakat esasen erdem ile ilgili olan bu sözlerine diyalogun sonunda bir kez daha
yer verilir. Böylece, aynı ifadeler diyalogun hem başında hem de sonunda ifade edilerek vurgulanmış olur. Buna göre, “erdem konusunda hakikati, insanların erdemi nasıl elde ettiklerini sormadan önce, erdemin kendinde ve kendi başına ne olduğunu keşfedinceye kadar, öğrenmiş olmayacağız.” (Menon, 100 b).
19 Çürütme, sınama anlamına gelen bu sözcük ilk bakışta sadece olumsuz bir çağrışıma sahiptir. Bununla birlikte, aslında,
adı altında sınıflandırılan fenomenleri açıklayabilmesi anlamına gelmektedir. Gerçeklikle böyle bir çarpıştırma sınavını geçemeyen bir tanım, yenisiyle değiştirilmek üzere rafa kaldırılmalıdır.
İşte zorlandığı için bu durumdan sıkılan Menon, bu ortamda, ilk saldırı hamlesini yapar. Menon’a göre, içinde bulunduğu bu durumun sorumlusu Sokrates’tir, çünkü Sokrates onu uyuşturmamış olsa, pek çok kez topluluk önünde yaptığı gibi erdem hakkında da uzun bir söylev çekebilecektir. Bundan ötürü Menon, Sokrates’i bir torpil balığına benzetir. Sokrates, bu benzetmeye karşılık verdikten sonra, Menon ikinci ve daha ciddi saldırı hamlesini yapar. Bu koşullarda öğrenme paradoksunu ortaya atar (Platon, 2007: 80 d). Menon’un sıkıldığı ve artık Sokrates’in yürüttüğü araştırmaya devam etmek istemediği bir anda paradoksu devreye sokması, araştırmanın kendisi için yararsız ve anlamsız olduğunu20 göstermektedir. Aceleci bir tutumla malumatlar toplamak isteyen Menon, bu tutumunun Sokrates’in karşısında tutmadığını, kısacası ondan istediği bilgileri elde edemeyeceğini anlamıştır. Bu yüzden de, kendi amacına hizmet etmeyen, kendisi için yararsız olan bu araştırmayı sürdürmek istememektedir artık.
Buna karşın, öğrenme paradoksunun Sokrates’in yürüttüğü araştırma tarzı ve dolayısıyla diyalogun bütünü için taşıdığı anlam daha derinlere gitmektedir. Çünkü Sokrates, eristik bir kanıt (Platon, 2007: 81 d) olduğunu ifade etmiş olmasına rağmen, bu paradoksa yanıt verme ihtiyacı duyar. Sokrates paradoksu o kadar ciddiye alır ki, ona yanıt olarak anamnesis kuramını öne sürer. Diyalogun bütünlüğü içindeki yeri dikkate alındığında, öğrenme paradoksunun önemi daha iyi anlaşılmaktadır. Bu paradoks, ti esti sorularını amaçlayan Sokratesçi araştırmayı hedeflemekte, anamnesis kuramı ise bu paradoksa bir yanıt olarak öne sürülmektedir. Yani paradoks, Sokrates’in sorduğu ve muhatabını yanıt vermeye teşvik ettiği ti esti sorularıyla yönlendirilen bir araştırmanın imkânsız olduğunu göstermeyi hedeflemektedir. Buna karşın, Sokrates’in buna yanıt olarak öne sürdüğü anamnesis kuramı, tam da söz konusu ti esti sorularını araştırmanın mümkün olduğunu, insanın henüz bilmediği konular hakkında araştırma yaparak bunlar hakkında bilgi sahibi olabileceğini temellendirme amacını taşımaktadır. Zira anamnesis kuramına göre, araştırma ve öğrenme, aslında anımsamadan başka bir şey değildir (Platon, 2007: 81 d).
Bundan sonra Menon, Sokrates’ten ‘öğrenme’ denilen şeyin aslında sadece anımsama olduğunu kendisine öğretmesini talep eder (Platon, 2007: 81 e).21 Sokrates, Menon’un sözlerinin ima ettiği çelişkiye dikkat çektikten sonra, öğrenmenin aslında anımsama olduğunu göstermek üzere
kanaatlerden arındırılma” ile doğrudan ilişkilidir. Bu açıdan doğrudan pozitif sonuçlara ulaştırmasa bile, muhatabın bilmediğini bilmesini sağlama imkânı yaratması açısından olumlu bir yana sahiptir. Bu ismin fiil hali olan elenkho, denemek; ispatlamak, yanlışlığını ortaya koymak; eleştirmek; soruşturmak, araştırmak gibi anlamlara gelmektedir. Dolayısıyla elenkhos’un diyaloglardaki anlamını belirlemeye çalışırken, fiilin bu anlamlarını da göz önüne almalıyız. Bkz. Çelgin, age., s. 224; Peters, Francis E., Antik Yunan Felsefesi Terimleri Sözlüğü, çev. ve haz. Hakkı Hünler, Paradigma Yayıncılık, İstanbul, 2004, s. 95.
20 Öğrenme paradoksu, onu ortaya atan Menon’un kendisi için, Sokrates için olduğu kadar derin bir anlam
taşımamaktadır. Kendi ortaya attığı kanıttan derhal vazgeçip, bunu olumsuzlayan anımsama kuramını çok merak ederek ‘bana öğret’ demesinden anlaşıldığı kadarıyla Menon hâlâ, her konuda malumatlar edinmek peşindedir. Kendi içinden anımsamak çabasına girişmeye hiç niyet etmemektedir. Bu durum, 82 a’da Menon’un şu ifadesinden anlaşılmaktadır: “Söylediğin şeyin doğru olduğu konusunda beni bir şekilde aydınlatabilirsen, bunu benden esirgeme lütfen.” (Ayrıca bkz. Menon, 81 a, 81 e).
21 Menon’un bu talebi, kendi içinde bir çelişki yaratmaktadır. Eğer öğrenme, sadece anımsama ise bu durumda öğretme
diye bir şeyin gerekli olmadığı akla gelmektedir. Dolayısıyla Menon’un “bana öğretebilir misin” demesinin, Sokrates’i kendisiyle çelişki içine düşürme amacını taşıdığı düşünülebilir. Sokrates, bu durumu, şöyle ifade eder: “sen, öğretme diye bir şeyin olmadığını, sadece anımsamanın olduğunu söylememe rağmen, benden bunu sana öğretmemi istiyorsun. Herhalde beni doğrudan doğruya kendimle çelişirken yakalamak istiyorsun.” (Menon, 82 a). Menon, böyle bir amacı olmadığını, bunu sadece alışkanlıktan söylediğini ifade ettikten sonra, “söylediğin şeyin doğru olduğu konusunda beni bir şekilde aydınlatabilirsen, bunu benden esirgeme lütfen.” der. (Menon, 82 a) Menon’un bu sözleri, gerçekten samimi olarak söylediği açık olmakla birlikte, burada hala dışardan öğretilmek ve bu yolla Sokrates’ten malumat edinmek peşinde olduğuna dikkat edilmelidir.
eğitimsiz bir köleye geometri dersi verir.22 Bu durum, bilginin anımsama olmasının, öğretme etkinliğini gereksiz kılmadığını açıkça göstermektedir. Şimdi, Sokrates’in bu tarz eğitiminin bir örneği olan eğitimsiz köle çocuğa verdiği geometri dersine bakalım.
Sokrates, önce yerdeki kuma bir kare çizip çocuğa bunu tanıyıp tanımadığını sorar. Çocuğa kare ve karenin alanının nasıl hesaplanabileceği konusunda bilgiler verdikten sonra, alanı sekiz ayak olan bir karenin kenarlarının kaç ayak olacağını sorar. Çocuk önce bu soruya kendinden emin bir şekilde yanıt verir. Sokrates, bu yanıtların23 yanlış olduğunu gösterir. Sokrates, bu müdahalesiyle çocuğu, bir aporia (çıkmaz)24 durumuna sokar. Aporia durumundaki çocuk, çıkmaz durumda olmanın yarattığı şaşkınlık deneyimi içinde bilmediğinin farkına varır. Burada Sokrates, Menon’a dönerek onu soktuğu bu aporia durumunun onu daha kötü bir duruma sokup sokmadığını sorar. Bu durum, Sokrates’in köleyle olan diyalogu ve Menon diyalogu arasında bir ilgi kurduğunu göstermektedir.
Sokrates burada, Menon’un araştırmayı kendi istediği yönde sürdürmekte diretmesinin yanlışlığını mimetik bir şekilde ona göstermeye çalışmaktadır. Yani ilk bakışta, sadece anamnesis kuramını kanıtlama amacı taşıyormuş gibi görünen köle çocukla olan diyalog, esasen Menon’a onun kendi durumunu mimetik yoldan göstermektedir. Ona, nerede durduğunu, ne yapması gerekip yapmadığını, nereye takıldığını ve diretmeyi bırakıp araştırmayı devam ettirmesi halinde kendisinin de aynen köle çocuk gibi anımsayabileceğini göstermeyi amaçlamaktadır. Yani Sokrates’in buradaki ilk amacı, Menon’u araştırmaya sevk etmektir. Fakat Menon’un yanıt vermesinin, kendi eksikliğini görüp kendini bilmek yönünde adım atmasının mümkün olmadığı25 durumda, artık Sokrates’in muhatabı biz okuyucularız. Burada, okuyucular olarak biz, Sokrates’in performansına tanıklık ederek, onun köle çocuk ve Menon ile olan diyalogları arasında kurmak yönünde teşvik edilmekteyiz. Sokrates’in köle çocuk ve Menon’la olan diyalogları arasındaki benzerlikten hareketle düşünmeye başladığımızda, bu ikisi arasında bir paralellik olduğunu görmekteyiz. Her iki diyalog, köle çocuk ile Menon’un aporia deneyimine kadar aynıdır. Her iki diyalogda da Sokrates, önce ti esti formunda sorular sormaktadır. Köle ile olan diyalogdaki ti esti sorusu, geometri probleminin çözümünü veren sayının kendisini sormaktadır. Yani yanıtın tam sayı olması beklenmektedir. Aynı şekilde Menon’un vermesi gereken yanıt, erdemin özünü ifade edecek bir tanım olmalıdır. Hem Menon, hem de köle çocuk, önce bu sorulara doğrudan ve kendinden emin bir şekilde yanıtlar
22 Bu nokta, diyalogun öğrenme ve öğretme temasına dayandığını göstermektedir. Burada görüldüğü üzere, Sokrates,
öğrenme ve öğretmenin nasıl yürüdüğünü bilfiil göstermektedir. Açıkça ifade edilmese de, burada öğreten kişinin, yani sophosun öğretmedeki işlevine de işaret edilmektedir. Zira öğrenme (mathesis) eğer anımsama ise, bu durumda öğretme de ancak anımsatma/doğurtma biçiminde olabilir. Öğretmenin, başka birinin öğrenmesindeki rolünün doğurtma olduğu bir başka diyalogun konusu olmakla birlikte, Menon’da bu konu Sokrates’i iş başında iken sahnelemektedir. Doğurtma ve doğurma temalarına yer veren Theaitetos, bu temalarla bağlantılı olan anımsama veya anımsatma temalarına bu isim altında yer vermezken, Menon’da, anımsama ve anımsatma sözcüklerine yer verilmekle birlikte, doğurma ve doğurtma terimleri yer almaz. Fakat her iki diyalogda, anımsama ve anımsatma ile doğurma ve doğurtma edimleri fiilen sahnelenmektedir. ( Theaitetos, 149 a - 151 d).
23 Çocuk önce, alanlar arasında analoji kurarak alanı sekiz ayak olan karenin kenarının dört birim olduğunu söyler. Yanlış
olduğunu gördükten sonra bu sefer dört ile iki arasındaki bir sayı olarak üç yanıtını verir. Sokrates ona bunun da yanlış olduğunu şekil üzerinden gösterir. Bu diyalog içinde gerçekleşen aşama, elenkhos aşamasıdır. Köle, burada bir çıkmaz durum içine girer ve şaşkınlık duygusu içinde bilmediğini söyler.
24 Aporia, “a” olumsuzluk ön eki ile yol anlamına gelen “poros” sözcüğünün birleşmesinden oluşur. Çaresizlik; telaş;
kararsızlık; sıkıntı, zorluk gibi anlamlara gelmektedir. Bkz. Çelgin, age., s. 91. Bu anlamlar, onun bir ruh durumu olduğuna işaret etmekte olduğu için, onu çözümsüzlük, çıkmaz, açmaz, nereye gideceğini bilememe, şaşkınlık gibi anlamlara gelecek şekilde ‘aporia durumu’ olarak ifade ettik. Aporia ve fiil hali olan aporeo, muhataplar arasındaki karşılıklı konuşmaya dayanan Sokratesçi söylem ile ilişkilidir. Bkz. Peters, age., s. 44.
25 Menon’un içinde bulunduğu durum, kendi karakter özelliklerinden kaynaklanmaktadır. Zira Sokrates’e yanıt vermek
esasen elindedir, yani herhangi bir ontolojik imkânsızlık söz konusu değildir. Eğitimsiz bir köle çocuğun anamnesis ediminde bulunabilmesinin sahnelenmesi, köle ile köle olmayan insanlar arasında asli bir fark olmadığını göstermektedir.
verirler. Fakat bunları sınayıp eleştiren Sokrates, bunların hatalı olduğunu gösterir. Birkaç girişim ve Sokrates’in buna mukabil çürütmesinden sonra, hem köle çocuk hem de Menon bir aporia durumu içine düşer. Köle çocuk, yaşadığı bu deneyimi kabullenip, doğru yanıtı bilmediğini ifade eder. Böylece bildiği zannından kurtularak kendini bilmek yönünde bir adım atar. Buna karşın Menon, içinde bulunduğu aporia durumunun sorumlusunun Sokrates olduğunu savunur. Kendine dönüp bilmediğini kabullenmek bir yana, Sokrates’in onu uyuşturduğunu iddia ederek Sokrates’e saldırır. Bu tutumu ile Sokrates’in şimdiye kadarki müdahalelerini boşa çıkarmış olur. Zira Menon, diyalogun başında nasıl bilgiyi hep ‘dışarıda’ aramak anlamında dışa bağımlı idiyse, şimdi Sokrates’e saldırırken de hâlâ dışa dönüktür, malumat edinememiş olmasının hatta elindeki malumatların değersiz olduklarının ortaya çıkarılmasının tek sorumlusu olarak Sokrates’i görmektedir. Yaşadıkları aporia deneyimine karşı takındıkları tutumların farklı olması neticesinde, Sokrates’in Menon’la diyalogu ile köle çocukla olan diyalogu arasındaki paralellik burada sona erer görünmektedir. En azından Menon diyalogunun yaygın yorumuna göre, köle çocuk anımsama yolunda ilerleyerek bazı bilgiler edinirken, Menon bu yola hiç girmeyip salt bazı hipotetik doğrular elde eder. Şimdi bu meseleyi açmak üzere, iki diyalog arasındaki paralelliğin burada sona erdiğini savunan genel yoruma daha yakından bakalım.
Menon diyalogunun genel yorumuna göre, aporia deneyiminden sonra köle çocuk, bilmediğini kabul eder ve Sokrates eşliğinde yürütülen araştırmada anamnesis ediminde bulunarak geometri probleminin doğru çözümünü kendiliğinden bulur. Buna karşın Menon, ilk sorusunun peşinden koştuğu için Sokrates’i araştırmanın ‘olmaması gereken’ yönde ilerlemeye zorlayarak erdemin nasıl elde edildiğini sorar ve bu konuda dahi salt hipotetik bazı doğrular elde eder. Sokrates’in Menon ile yürüttüğü bu araştırma, bundan dolayı, eidetik değil de doksik bir araştırmadır. Yani ti esti sorusu ile eidosu amaçlayan değil aksine poion ti sorusu ile doksa bilgisi edinmeyi mümkün kılan bir araştırmadır. Ve esasen matematikten devşirilen hipotez yöntemine dayandığı için de hipotetiktir. Bundan dolayı Sokrates’in Menon’la gerçekleştirdiği bu araştırma, ancak eidetik araştırma için gerekli bazı önkoşulların eksikliği durumunda başvurulacak olan bir alternatiftir. Dolayısıyla erdemin neliğini/özünü değil de onun öğretilebilirliğini hipotez yöntemiyle inceleyen araştırmanın anamnesis süreci ile herhangi bir ilgisi yoktur (Cevizci, 2007: 96-98; 102-104). Şimdi Menon’un bu yaygın yorumlamasını değerlendirmek üzere onun dayanaklarına bakalım.
Köle çocukla olan diyalog ile Menon’la olan diyalog arasındaki paralelliğin aporia deneyimine kadar olduğunu savunan yaygın yorum, bu savına Sokrates’in, “doğasını/özünü henüz bilmediğimiz bir şeyin özelliklerini araştıracağız” (Platon, 2007: 86 d e; 87 b) yönündeki ifadelerini dayanak göstermektedir. Buna göre, bu sözlerden sonra erdemin doğası araştırmasına ara verilmiş, bunun yerine onun özellikleri, neye benzediği araştırılmıştır. Sokrates’in kendisi, metodolojik olarak hatalı olduğunu apaçık bildiği halde, her ikisi de, doğasını bilmedikleri erdemin, öğretilebilir olup olmadığını araştırmaya girişmişlerdir. Bunu da matematikten devşirilmiş olan hipotez yöntemi ile gerçekleştireceklerdir. Fakat bu yorum, öncelikle Sokratik ironiyi görmezden gelmekte, Sokrates’in söylediklerini olduğu gibi almaktadır. Oysa diyalogun başka yerlerinde (Platon, 2007: 71 a b)26 örneklendiği üzere, Sokrates, burada ironi yapmaktadır.
Ayrıca köle ile deneye bakıldığında, köle ti esti sorularına yanıt veremediğinde zaten poion ti sorularına geçilerek, ortha doksa edinmesi sağlanmıştır. Yani başka bir değişle zaten, araştırmanın
26 Diyalogun başında Sokrates, erdemin kendisinin ne olduğunu bilmediğini ifade etmişti, buna karşın diyalogun sonunda,
episteme ile ortha doksa arasında kesin bir ayrım yapıp, pek az şeyden emin olmakla birlikte bundan emin olduğunu ifade etmişti. Şimdi ortha doksa ile episteme arasında kesin bir ayrım yapan ve ayrımın gerekçelerini de ortaya koyabilen biri, tam da diyalogun koyduğu episteme tanımına göre bizzat episteme sahibi kişi olmak durumundadır. Fakat diyalogun başında Sokrates erdemin ne olduğunu bilmediğini ifade etmişti. Bu durum, sophos olan Sokrates’in burada açıkça ironi yaptığını göstermektedir.
bu aşamasında bu tarz sorulara geçilebileceği köle deneyinden anlaşılmaktadır. O halde, bu durum ti esti sorularından vazgeçildiği anlamına gelmek zorunda değildir. Hatta aksine tam da işin doğası gereği öyledir zaten. Zira ti esti sorularına doğrudan yanıt vermek zaten mümkün değildir. Öncelikle bu konuda, zaten hali hazırda sahip olunan doksalardan hareket edilerek, poion ti sorularıyla ortha doksa edinilmesi gereklidir. Burada da, kullanılması gereken yöntem hipotez yöntemidir. Ancak bu araştırmadan sonradır ki, edinilmiş olan bu ortha doksaların epistemeye dönüştürülmesi aşamasına geçilebilir.
Genel yorumun dayandığı diğer bir kanıt, Sokrates’in diyalogun sonunda ifade ettiği sözlerdir. Burada Sokrates, “erdem konusundaki hakikati, insanların erdemi nasıl elde ettiklerini sormadan önce, erdemin kendinde ve kendi başına ne olduğunu keşfedinceye kadar, öğrenmiş olmayacağız” (Platon, 2007: 100 b) demektedir. Bu ifadelerin, şimdiye kadar yapılan araştırmanın herhangi bir bilgi niteliği taşımadığı gibi bilgi olma yolunda bir adım dahi olmadığını ima ettiği düşünülmektedir. Fakat bu yorum yine Sokrates’in ironisini, çoğu zaman bir şeylere dolaylı olarak işaret ettiğini hesaba katmamaktadır. Sophos olan Sokrates’in sözleri, epistemeye sahip biri olarak, diyalogu mühürleyip onu bütünleştiren daha derin bir anlama sahiptir.
Sokrates’in söz konusu bu sözleri, diyalogun başlangıç sahnesine bir dönüş niteliği taşımaktadır. Böylece diyalogun başı ve sonu birbirine bağlanmış, sahnesi bütünleştirilmiş olmaktadır. Bu sonla, en başta da ifade edilmiş sözlerin doğru olduğu tekrarlanarak vurgulanmış olur. Ti esti sorusunun yanıtı olan epistemeye sahip olmadan edinilen her türlü bilgi, ancak ortha doksadır. Fakat esas anlamında bilmek, ancak ti esti sorusunu yanıtlayan tanım ve bu tanımın dayanağı olan epistemeyi edinmek demektir.
Sokrates burada, esas olarak Menon’un –ve biz okuyucuların- dikkatini önemli bir noktaya çekmektedir. Menon’a, erdem konusunda elde ettiği bilgilerin, henüz sadece ortha doksa olduğunu anımsatmaya çalışmaktadır. Bunlar, aitias logismos (nedene dayalı açıklama) ile bağlanıp epistemeye dönüştürülmez, anamnesis ile bağlanmazlarsa geçici ve sallantıda kalırlar. Ancak bağlanırlarsa kalıcı olabilirler ki, bu da ti esti sorularına da yanıt vermeyi sağlayacak olan anamnesis sürecidir. Dolayısıyla, Menon ancak diyalogun ilk sahnesinden itibaren sahnelenen anamnesis sürecini kendi içinden anımsamasıyla nihayetine erdirirse, o zaman bağlarından kurtulup özgürleşmiş olur.
Eğer yaygın yoruma getirdiğimiz bu eleştiriler doğruysa, Sokrates’in köle çocukla olan diyalogu ve Menon ile olan diyalogu arasında tam bir paralellik olmasının önünde hiçbir engel yoktur. Bu durum, köle çocukla olan diyaloga yakından bakıldığında daha iyi anlaşılmaktadır. Aporia deneyiminden sonra bilmediğinin bilincine varan köle çocuk, Sokrates’in devam eden sorgulaması eşliğinde ortha doksa edinir. Fakat bu bilgiyi edinmesi sürecinin iki yanı dikkat çekmektedir. İlk olarak, Sokrates, muhatabına artık ti esti değil poion ti türünde sorular sorar. Yani köle çocuğun kesin bir sayı belirten yanıtlar istemek yerine, yanıtı şekil üzerinden göstermesine yardım eder (Platon, 2007: 85 a b).27 Böylece, problemin çözümüne ti esti sorularına doğrudan yanıt vermekle değil, ancak poion ti soruları aracılığıyla ulaşmış olur. Çözüm, verili olan ilk karenin bir kenarını ikiye katlamakla elde edilen yeni karenin kenarlarının ortasını birleştiren köşegenlerin oluşturduğu karenin alanıdır. Sokrates, köle çocuğun edindiği bu bilginin ortha doksa olduğunu ısrarla söyler. Köle çocuğun edindiği doğru bilgi, aitias logismos (nedenler zinciri) ile bağlanmadığı sürece episteme statüsünde değildir (Platon, 2007: 85 c, 86 a).
27 Burada istenen sayının tam sayı olmaması, köklü bir sayı olduğu için ancak şekil üzerinden gösterilebilir olması da
önemlidir. Bundan dolayı, Bedu-Addo’ya göre, burada çift kare probleminin seçilmiş olması kasıtlıdır. Zira Sokrates’in Menon’la diyalogunun, köle çocukla olan diyaloguyla birebir örtüşebilmesi için, köle çocuğun aporia deneyimlemesi gerekir. İşte çözümün tam sayı olmaması bu açıdan işlevseldir. (Bedu-Addo, 1983: 244-245). Ayrıca çiftkare probleminin, iki aşamalı çözüme elverişli olması da önemlidir. (Bkz. Cevizci, 2007: 81).
Menon ile yapılan diyalogda, köle çocukla olan diyalogtaki ilk soru tipinden ikinci soru tipine geçişe paralel bir aşama mevcuttur. Bu aşama, ne olduğu (ti esti) ve neye benzediğinin (poion ti) epistemesine sahip olunmayan erdemin, neye benzediğine dair sahip olunan doksaları hipotez yöntemiyle inceleme safhasıdır. Sokrates burada artık erdem nedir konusunda doğrudan tanımlar istemek yerine, erdemin neye benzediği konusunda Menon’un sahip olduğu doksaları hipotez yöntemiyle araştırmaya sevk edilir. Ve bu sayede Menon, tam olarak bilincinde olmadan, anamnesis sürecine devam etmiş ve ortha doksa elde etmiş olur. Dolayısıyla Sokrates burada aslında araştırmayı bizzat kendisi, kendi bildiği şekilde yönlendirmiştir. Ama bu durum, adeta Menon’un kendisine rağmen gerçekleşmiş olduğu için, Sokrates ona bir şeylerin hala eksik olduğunu hatırlatmak üzere ti esti sorularının yanıtlarını aramaya devam etmesi gerektiği ifade etmiştir. Dolayısıyla Menon ile olan diyalog da aslında, anamnesis sürecinin ilk aşaması olan ortha doksa elde etme amacındadır. Ortha doksa elde etmenin yolu da, hipotez yöntemidir. Dolayısıyla hipotez yöntemi, başka bir yol bulunamadığında kullanılacak ikinci iyi bir yöntem değil, aksine anamnesis sürecinin vazgeçilmez bir öğesidir (Bedu-Addo, 1983: 243).28
Şimdi diyalogda fiilen sahnelenen anamnesis sürecinin nasıl başladığını, hangi aşamalardan geçtiğini ve nihayetlendiğini kısaca ifade edelim. Anamnesis süreci, bir dili bilmeyi gerektirmektedir. Sokrates’in öncelikle eğitimsiz kölenin kendi dillerini bilip bilmediğini sorması29 burada kritik bir önem taşımaktadır (Bedu-Addo, 1991: 59)30 Bir dili bilmek, dilin gerektirdiği terimleri, kavramları ve bunlarla oluşturulabilen önerme ve yargıları bir düzeyde bilmek demektir.31 Bu ise, doksa düzeyinde bir bilgi sahibi olmayı varsaymaktadır. O halde, anamnesis süreci, aslında ancak ortha doksanın32 edinilmesiyle başlamaktadır.
Anamnesis sürecinin ilk aşaması, ti esti sorularının cevabı olan tanımları vermek uğraşısıdır. Buradaki tanımlarda genelde, muhatapların kendilerinden emin bir şekilde yanıtlar verdikleri görülmektedir. Buna rağmen bu tanımlar, tanımın şartlarını sağlamayıp, tanımlanan nesne ile bu nesnenin örneklerini karıştırmaktadır. Muhatap, tanımın şartlarını sağlayan bir tanım verdiğinde, sophos, bu tanımı elenkhosa tabi tutar. Yani bu tanımı kendi içinde, varsaydığı öncüller bakımından inceler, sonra fenomenlerle çarpıştırıp eksikliğini gösterir. Bu tanım çürütüldükten sonra, verilen başka tanımlar da aynı işleme tabi tutulur. Elenkhos ile muhatap yanlış kanaatlerinden arındırıldığı gibi, biliyormuş özgüveninden de arındırılır. Bu sayede, girdiği aporia durumunun yarattığı şaşkınlık durumu ile bilmediğini kabul etmesi amaçlanır. Yani elenkhos, arındırma olumsuz işlevi yanında kendini bilme yönünde bir pozitif işlev de taşımaktadır. Zira bilmediğini bilen kişi, artık bilmek ve öğrenme arzusu da duyar.
28 Aletheik - dramatik yaklaşım, bir diyalogu analiz ederken öncelikle onun kendi bütünlüğü içinde değerlendirilmesi
gerektiğini öne sürmektedir. Bu yaklaşım uyarınca, biz de Menon’u kendi bütünlüğü içinde ele almaya çalıştık. Menon içindeki iki diyalogun birbirleri ile taşıdıkları paralelliklere dikkat çekip, hipotez yönteminin anamnesis ile episteme edinme sürecinde gerekli bir aşama olduğu sonucuna ulaştık. Bu sonuç, hipotez yönteminin ayrıntılı olarak ele alındığı Devlet ve Phaidon diyalogları ile de birebir örtüşmektedir. Bu konuda bkz. Platon’da Ruhun Doğası ve İşlevleri Üzerine bir İnceleme, I. 4.
29 Köle çocuğun dil bildiği neredeyse kesin olarak tahmin edilebilecek bir şeydir, dolayısıyla Sokrates’in sorusu, aslında
sadece anamnesis sürecine başlamak için bir dili biliyor olmak gerektiğini vurgulama amaçlı görünmektedir.
30 Ayrıca bkz. Bedu-Addo, age., 49. Dipnot.
31 Bu nokta, anamnesis kuramının hangi bilgi türlerini açıkladığı probleminde önem taşımaktadır. Daha önce de ifade
edildiği üzere, anamnesis kuramını yorumlayan kamplardan ilki olan K’ya göre, bu kuram genel kavramları nasıl edindiğimizi de açıklamaktadır. Bu yorum, Menon diyalogu için kesin olarak geçersizdir. Çünkü burada anamnesis sürecine başlayabilmek, bir dili yeterli düzeyde bilmeyi gerektirmektedir. Bu ise, o dilin kavram ve terimlerini bilmeyi, yargılar verip nesneleri sınıflandırabilmeyi zaten en baştan varsaymaktadır.
32 Doksa, hem yanlış hem de doğru olabilmektedir. Bundan dolayı, anamnesis sürecinde önce yanlış kanılar ayıklanıp
Bu aşamada sophosun yönlendirmesiyle yeni bir araştırmaya girişilir. Bu artık doğrudan yanıtlanamayan ti esti sorularına odaklanmayıp, poion ti sorularıyla ortha doksaların edinilmesi sürecidir. Bu süreçte, ruhta zaten mevcut olan doğru kanaatler anımsanır. Fakat bunlar henüz doksa niteliğindedir ve ancak sophosun sorgulamayı sürdürmesi ile epistemeye dönüştürülürler. Bu süreç, ortha doksanın aitias logismos ile bağlanması sürecidir. ‘Aitias logismos ile bağlama’ süreci, hipotez yönteminin33 aşağı ve yukarı giden akıl yürütme zinciri ile aynı şeydir. (Bedu-Addo, 1983; 1991). Yani aitias logismos, sahip olunan ortha doksanın nedensel akıl yürütmeyle daha yüksek ilkelerle temellendirilmesidir. Bu süreç de anamesis sürecidir. Dolayısıyla, ortha doksanın daha yüksek ilkelerle temellendirilmesi süreci de dianoetik anamnesis edimi ile mümkün olmaktadır.
Menon diyalogunda, öğrenme ve araştırmanın bütünüyle anamnesis olduğu ifade edilmektedir. Bu ifade, ne tür bilgilerin öğrenilmesinin anamnesis olduğu konusunda açık bir fikir vermemektedir. Bununla birlikte, diyalogun dramatik sahnesinde sunulan bilfiil anamnesis süreci dikkate alındığında bu sorulara verilecek cevap görece açıktır. Anamnesis süreci, dil bilen birinin araştırmaya girişip öğrenmeye başlamasını açıklayan bir süreçtir. Bu açıdan, genel kavramlarımızı nasıl öğrendiğimizi değil fakat bazı ortha doksaları nasıl edindiğimizi açıklamaktadır. Başka bir değişle, zaten doksa sahibi olan birinin yanlış kanı ve tutumlardan arınıp ortha doksa edinmeye başlaması dianoetik anamnesis sürecidir. Bu süreç erdem veya benzeri bir konuda ortha doksa edinmeyi açıkladığı gibi geometri, matematik vb. konularda ortha doksa edinmeyi de açıklamaktadır.34 Menon diyaloguna göre, söz konusu bu ortha doksalar, sophos eşliğinde yürütülen bir araştırma içinde, epistemeye dönüştürülürler. Fakat bu sürecin nasıl olacağı, bu diyalogda ele alınmaz.
Sokrates’e göre, epistemenin en temel özelliği sallantılı olmayıp kalıcı olmasıdır. Episteme, sağlam bir yere bağlanmıştır, aitias logismos ile temellendirilmiştir. Buna karşın ortha doksa, metaforik bir dille Daidalos’un heykellerine benzetilebilir, çünkü bu heykeller hiç yerinde durmaz.35 Ortha doksanın bu niteliği, dramatik sahnede de görülebilmektedir. ‘Erdem bilgi ise öğretilebilirdir’ sonucu ilk akıl yürütmede doğrulanırken, ikinci ampirik araştırmada bu durumun tam tersi bir sonuca ulaşılır. Bu sonuçlar arasındaki karşıtlık, akıl yürütmenin hipotetik olmasından kaynaklanmaktadır. Bu akıl yürütmeler, ilk öncüllere bağlı olduğu için, ancak koşullu olarak doğru olmaktadırlar. İlk öncüllerin doğru olup olmadığı ise, ancak episteme ile anlaşılabilmektedir. Menon’a göre episteme, nesne ile doğrudan bir tanışıklık üzerine, onun doğrudan bir deneyimine dayanmaktadır. Bu durum Larissa yolu ile örneklenmektedir.
Larissa yolu benzetmesinde Sokrates, ortha doksa ile episteme arasındaki ayrımı, Larissa yolunu doğrudan yürüyüp yürümemiş olmak üzerinden yapar. Larissa yolunu doğrudan yürümüş olan biri de, bu yolu yürümediği halde bu konu hakkında doğru bir kanaati olan biri de yolu bilmektedir. Bunların her ikisi de, birbirleri kadar iyi rehberdirler. Dolayısıyla “doğru eylemde bulunma amacı bakımından” ortha doksa, episteme kadar iyi bir rehberdir. Yani sonuçları bakımından her ikisi de aynı derecede faydalıdır. Sokrates’e göre, ortha doksalar, aitias logismos ile bağlanırlarsa epistemeye dönüştürülürler. Ama bu durumda şöyle bir çelişkili durum ortaya çıkmaktadır. Larissa yolu hakkındaki doğru kanıyı epistemeye dönüştürmek için herhangi bir aitias logismos sürecine ihtiyaç yoktur. Yolu gidip doğrudan yürümek, bu yolu ampirik olarak
33 Hipotez Yöntemi Phaidon ve Devlet diyaloglarında da ele alınmaktadır (Bkz. Phaidon, 100 b-d, 101 d-102 a; Devlet,
510 c-511b).
34 Bu durum, Devlet diyalogunda matematikçilerin bilgisinin, eidosların doğrudan deneyimine dayanmadığı için, doksa
olarak anılması ile uyuşmaktadır. (Devlet, 533 b-c, 534 c).
35 Bundan dolayı, episteme sahibi olan kişi, bu bilgisinin hesabını verebilmektedir. Buna karşın, sadece ortha doksası
olan kişi bu bilgisinin hangi zeminlere dayandığının hesabını verememektedir. Bilgisi, esasen bu sebepten, yani daha yüksek ilkelere dayanmadığı için kaygandır.
