Samiler-orap1ar ve Güney 'arabistan 'Devletleri
-Do~.Dr. Neş'et çağatay
Gec,..-eııyüzyılın sonlarına dogru Yemen'de Ma'rib böl,gesinde yapıl-an arkeolo-jik araştırillalar, 'bu' böllgeni:iı, Miladdan 10-15 yüzyıl önceye çikan eski ve parlak bir medeniyete s,aihirpolduğunu göstermektedir.
Eski Arap tarihçUıed ve eskiarap rivayetleri burayı yani Güney Arabistan'-m bilihassa Ye:~en dolaylarıni, arap -miHelirlin 'en eski ana yurdu o~arak göster-mektedirler ki .aşağıda görüleceği, üzere bu fikir' ve söylentiler yeni zamanlarda yapılan jeoloj ik ve arkeolojik 'incelemelere' uy'gun düşmektedir.'
'Tevrat ri:v~yetı:erinıe'dayanan soy kütüğlÜbağla.ntısmda Kahtaniler'den sayı-la:n bugüneyııı~rin uyıgarlık alanında elde' ettikleri ıba~arı[arın veincelemelerin, Aıdnaniler di,ye anılan, HiCiız- böıgesine, yerleşmiş İsmail oğul~arı üzerinde önem-li etkiler yaptıkları buıgün artık şüphegötürmez bk gerçektir. Kaldı ki -kendi~ leri, aralar'ıl1lda:büyük ayrılıklar göimelerine ra:~en- bir ,fuph.lJuk ve bir ulus olarak ta, güneyliar2plarla'ktizeyli ,arapları kesin olarak rbii:-birlerinden ayırd et. mekzordur.
Eski tariihçilerin bir ib:ırinden çok değişik olan 'söylentilerine göre Yemen'de
sayıları pek çok olan baveHer (batajlar) 'd~nhazılarının,:M:i1adın üçülıcü ,yüzyılı başlarında v,eya biraz daha evvel yıkılması üzerine hir sürü arap kalbileı:erikuze-ye doğru göç ,etmişler, bunlad:m bir kısmı Gassaniler, HireIiler, Kindeliler dev-letlerini kurdukları giibi, , Huiae boyu Mekke'de, E,Vis've Hazrec boyları Yes,tib
(Medine) de yerleşip, islamiyetin yayılıp, geli~unesi.ndeki ola.ylara karışmışlardır. ,Güney Ararbiıstan tarihi,' eski Siirner medeniy~tiniin V'€'Sümerlerden alıp
de-,ram
ettirmiş olan B.::bil, Asur ~€s1\ire gibi Mezopotamya'da yaşamış yarı sami ve sami u~usların medeniyenerinin ,iilerini takip etmek ve bu medeniyetinne gibi değişikliklere uğradığını, kimlerden kiml~~e, aktarıldığını taıkip ,etmek bakımın-dan çok, önemlidir. Ayrıc3. iıslaımi-yetinortaya çı-kı.~ınakadar devamlı ve gelişkin bk tircari alış - veriş süı:ıdüren Me~ke'niıi bu ticaret yoluy!a her türlü fikir mah-'Sulleri, taşıyıcılı~ını yaptığı da söz ~ötürmez bir olaydir. Bu itilbarla Güney -Ara-bi:stan tarihi kuzey !Aralbistan tarihi ,gibi istamtariihi ile bölünmezih:!r bütün teş-kil eder. Bunun için şimdi Iburada samiler'in ana yurd~nu, v~ yı;ıyı1ışlarını, ilk sa-mi toplulukları gözden goeçİrdikten sonra, .İ:slamiyetten Önce Güney Aralbistan'da kurulmuş olan de'Vletl~ri inceliyeoeğiz.Samilerin '(ı.1ia yurdu ve' fyayılmaları:
Tevrat hikayelerine dayanan eski kitaplarda, ikinci Aıdem diye de anılan Nuh Peyıgamıberin (1) og-ıu Sam soyundan üredikl,eri bildirilen fakat genel
ola-(ı) Nuh peygambere, tufanda (Nuh 'Tufal'll) mahv olan insan' soyunun, onun çocukların.
~d,ım tütedIği tkllibul edildiğlnden «ikinci Adern)) denir.
_r--'i-,45
rak konuştukları dilin temellerinin hepsinde bir olma;sından veya hirıbirine çok benzemesinden dolayı samı uluslar adı verilen toplulukların ibaş' tipiniAraplar teşki.l eder. "
Bu samı toplulukların i1ık defa nereden çıkıp nerel.ere yayıldıkları hakkında bir ç'Ok görüşler ortaya ahlmıştır.' Bugün :genel olarak kı3ib.ul edilen fikre göre,
Mezopotamrya, Suriye ve Filistin'e samı 'bir ülke ç.e:hresi veren yayıLmalar, Ara-bistan'dan kuzeye çıkmış .samı kavimler tarafından yapl'fumştır.
JeoI:oji ibil'ginleriınin, buzuBar devrinden hemen sonra, Arabistan'ın bugünkü kum çölleri ve kurak bölgeleri yerinde sık ve geniş ormanıarın, büYük ırmak-ların bulunduğu, iklim şartlarının insanların üreyirp çoğalmasına elverişli _'olduğu, fakat buzulların kuzey smın daha yukanya ıgidince, Orta - Asya ve Büyük.
Sahra'-da olduğu gilbi A r:abistan'dJaıda yavaş ya vaş kendini duyuran bir kuraklık çağı-nın ibaşlad~ğı yolundaiki mütalaaları bu görüşü desteklemektedir; ,
Esenlik içi~de yaşamağa ve üremeğe 'elver.işli bk iklimin hüküm sürdüğü çağda Arap Yarımada;sı'nın ,güney ve orta kesimlerinde gittikçe içoğalan samIler,
kuraklık ba':ıladl'ktan ve yaşama şartları zorlaştıktan sonra, yavaş yavaş çölleşen
Arabistan'm, eski çağIardaalaibildiğineçoğaliımş olan insanyığıJı1,arını bes1iye-bilme kabiliyetini kaYı'betmesi üzerine,mj,Iattan önce üçüncü bjiı'in başIarından itiıbal'en, yarımadanın 'ortasından dışına doğru, Afrika'ya (Haibeşistan ve ıMıısır'a),
Mezopotamya'ya ve Suriye'ye akmağıı başlamışlardıl'ki bu göç yürüyüşleri,. ta-, riMe, derin izler bırakacak kadar büyük toplu!ıı..klar halinde ve, sürekli 'olmuştur.,
'Önce kuzeye çıkan, askerı v.e siyası birlikten mahrum ibulunan ibu,g'Öçmentop-Iuluklarından bir kısmı, Sümerler'in muntazam ve düzenli kuvv~tleri ve çok da-ha gelişkin :savaş araçları kaı:şısında, sınırları wrlıyarak g-eçeme~~iler,Fırat ,neh-ri boylarında göç~be bir haldeepey bir Z1?ım.and'olaşmakzo:ı:uricı:a kaldılar;, Sü-mer sitelerine ancakzamanla. işçi veya ücretli aiskerler olarak ;girebHdiler. Son-raları, yüzyılkır,gıegtiikçe çoğ1aldilar, Sümerlerin uygarlık ve savaş yöntemlerini öğrendiler ve, uy'garlık, rahatlık ve bunların meydana getirdiği gevşeklik sonun-da savaşçılık kaıbiliyetlerini elden ~ıkarane£endilerine karşı k'Oyacak kadar kuv,. vetlendiiler; yer yer ve zaman zaman ayaklanmağ'a başladılar. AT~ı arkası kesil-meden boyuna gelen soydaşları He kuvvetlenen bu sonr:dan gelme uYfllklar, so-nunda aşağı Mezopotamya'nın yukarı kesimini yani sonradan Akadlar, Memleke-ti adını alan bölgeyi Süme11Ier'in elind'cn koparıp aldılar ve bu başarıl.arı ıaşağı yukarımilattan önce 2725 yıllarında Sinear'a hitkim olmalariyle 'sonuçlandı (2). Bu zamandan ba~lıy,arak Akad bölgesi, güneyden akıp gelen samı dalıgalariyIe dol-mağa iha':ı1,adı.Milattan önce, 2n50 yınarına doğl'U, Elamlılar'ın Kalde'yi iıstila et-,meleri, burada yoğunluk peyda eden sami kahilelerden - hir bölüğü-;;üıi- kuzeye ,doğru çekilmelerini ve Subartu denilen yukarı MezopotmrJ,ya'ya yayılmaları
so-nucunu doğurdu. Buralal'da Orta Asya'lı Swbari boylariyle karşılaştılar ve bunla-r.a ait '~sur, Ninova giibi siteler-e yerle~meğe başladılar. Subariler'le, bu. sanrllerin karışmasından Ün'-!Aısurlular denen melez kavim ortay.a çıktı ki bunhr mllattan
(2) Bu dUrum Te~atta (slIIYıaar) bahsinin XXIV_ babının 20. ayetinde. ı«,lCavimlerinilki»
diY~ sa,yılan Amalelk: kavminin bulunuşu, M. Ö. 3000': 2500 yıııa,n arasınQa Ar8ıtil:stan
dışın4a.ya-zılmış yazıtlar~a berkiti1lnli'ş bulımuyor. Mısır'ı istiLa 'eden ve burada XV_ XVII. süHlJeyi kuralı
şas() (Hi~&)ların ıbu Amıı.1ika kavminden oldukları tahmin roiaiyor. 5am1lerin ana, yuidu ,ko.
,nusUnu Dr; Ali Cevat ',gayet iyi illceIemiştir; bak. Tarih ül~Araıb 1<aıbleLislarn,' 'Bağdıid, '1~51:I,
önce 2Uoı(} ,yıllarmatibğru,yu,karı DicLe v'e'Za/) ne!liiti~İ"i döki,ylatina:
kadar
uzan-mış'b,ülunuY1orlardı. ~'ı . . . N :~ !i: :~ "~ . i. ~• ; .• İlk 'Sami Devletler ; ~ i. ,_ Alcad. İrry,paratCYrluğu: ,;,...', Hakikatte haHs sami bir kavim, tarafmdan kurulmuş olmaımakla beraber, öte-den:beri sami Sıayılanbu imparatorluık; Sirtear'm ilk sakinle.riolan Sürnerler'le, sonraları ,buralara' geldiklerini .gördüğümfrz: ,samilerİn" karışmasmdan do~muş' me-l-ez,;,bir';kavilm tarafından milattan önce 2725 yıHarında" eski çag,~ar;tariıhinin,'bü-yük ..şahsiyetlerinden Sargon (.Şa:r.rukin) ;(3) tarafından kurulmuştur.ıilS-ümerle1ran
hakim oldtıkları bö~geleriele 'geçirensami kavimlerinkurdugu ilk s;Yy.aısibirlik sayılan bu devletmilattan. önce XVI. yüzyı.l:orta:}arında dördüncü ,ıUhık şehri .hak,imi Uy;;- :Nig tarafmckın :ortadan 'kaldırıilmıştır; ,,;";.
. ;~ı; ~ .' ,.' :
-..;),-.,.~:Biıri.nGJ,. Bqbil !jmp,ar-~torı~ğı(: .~ ',- ',: :L:'l~ ;~'~.rt .:'':' .i •••• ', :,-..
"f Mezopotaımya'da Sumu.:&\(bum 'icüi.resl:f{dei'Babil bai'~eihır o'lmaküzeİ"e
ı'nilrat-'tah:
onee
2225 yılın.i:İoat'kurulan bu'sami
:d'evletin rtıeşhur hükÜıİtidatı, kendi ~di.y-le ,~niian kanunu '(Hamurabi iKanunıiy <ıüzerÜiyeri Hanfura!bi'dit. ,.Bu'.hiikümdaf:hıi-la ttaii- Önce 2003-1961 yıl,.Bu'.hiikümdaf:hıi-ları arasüidır'hük üm sürmüşiür~ Hamuraihi, Mart ~-itesidotayla1ı-iyıieAsur ili d~-daihil 61:mak'tiz-er.~bütün: Subari'yi, , Eıartl/ı,Amurtıl,'ya
-kıada"t,:ölanbÜtüİliiJkeı,err:,ı;le' geçirerek büyük Aıkad İ!rhparatotl:U~u'r1U' dirilt-. miştirdirilt-. Bu haş,anSl:'~keridine; SÜlIller- Akad kıralı, dört iıkEtti hükümdarı,' acun
imparatoru gibi ünva:nJar- "kazandırmış tır. " "'i: , ."< ,
;' " Ha,murabi, TeN'rat'ta'.Hz, 'İıbraihiiniin
Ur
şeihrinden' çıkışı" sir.a:smd£hukiimdar buİun'an"Sillear kiraıi' veya Baibil 'Nen:iru~uAmrafeldiye zikrEidilmektedir ki bp ;halde".j!slam an'anesine göre' ]brahım peygaırrlihei'j ~teşe ",attıran' Nemrtid'un, "Ha-'m'iiialbi ~:ııfuasigel'ektjogjsöyl~neıbi1ir. Eski söylentille:re dı:ıyanıİatak yapılan' hesapta:ragÖ't.eRz.'Lbta:hifii'in (4) Nuih Tufan'ı'İıdah1264 sen~ sonra
'döMugU"
Nuh"Tufanı hi-kay~siiH{milattan', öne;:' dördüncü binin soniarına ait 'olaylarıanl,atan' Süffier'tah-'letlerihde (Gtlg'hımeşbestaını şeklinde) milandığina-\te
İhraiıner'iİi Hz~ tbtkihim'i;aa~.e:sıhde Mısıi'ag:idı.şleri
de
-XXıı.
Fir' avU!ll.~ülJ8.l-esid,~\rrinde'M. Ö. 20QÖ~t970 "y~narıahl'sii1;da v,üku .buxduguKaiblil ~diidigi~egöre H~a\ıuraıhl' ilelbfalhi[iipey-'gamberilı 'çaga:~ş ,.ı:)uııinrni~h:hiışi tariıhi olaylara uyar görüninektedir. ' .;;~' B{~iri~L
B~ihiı':İinp~ratodı;,~' M.Ö. 1806 yıh~i:ıkad.a~ parlflk dev:rıirii,yaşad.ıktan... . ~: . ;--~ .j.:.,j;: ,':: - , : ':'". '. • . - • " . .' • ~ , '
"":':(3) şarııu1kin,i~ hayatı hakkınaaki efsan,e, Hz.'MU'sa"111h' (h.ayatı aşa~l
ytik~n
M.'o..
'xiıı.
'Yüzyıl)hı0'atma çolk.iberi~er~'Agade~ehrilide 'doğmuş olan ŞairuICW, (Saııgon) fakir ve kimSesiz bir
kanın olan annesi' t.ara.f1İldanbir sepe,t ,i~ine kotiatak Fırat nehrine bırakı1lınıışıtıf'.' Aynı şehirde
otuıran bir bahçevan,sepetinehirdegöriip almış ve onu evlat edinip büıyıÜtm\i:ştür.Şarrukin
bM-" ç~v~ıillı' yani~da cesur". gözü pek, azimli, yakışlıklı ve kurvvoe'tlibir genç olarak ,yetişinceıAgade
taİ11.{çası Arimiuiıit kendisine aşık olmuş' sevgi ve korumasiyle onu Sumerlilenn,
s~ç
ve sakanıan_nı uiatt~kları için' «ıkara başlan) .ıa'kaibıpı."yerdi,kieri samiler. hüküffi:da,rh~aYüıksei~tir.
,', : (4):' 'lıi:>taiİiiı'iı:pey:gaİnıı:>erınibaibasıAzer(y~ya 'Tareh). aniı..~( Uşa'dı~.'O, kaııdeşininıoğlu olan ve
s'ôdxii?"IL)it",göl'!.i:'k,:,~yısg'ı,idaYlıöı~esine'peygahiber' plarak yôıianan
'ı:.tlt .,
pey:gam'berl~' 'çağda,ştlT.!:ak1>~sfyl~:lbirlikfe'K;eId'aİ1Uer rrI'k~sindeiı' çıkıp 'Harmı'a, :geIdiler; Balbası ib~a!daölÜ11ce kendisi
keri':~~ı~liı:ie' "geidi y,~~l~~ti,'oia halkıhin ruhkpive dÜn:yevi'~eisliğini eline aldı:. Bir
'kuraklık:"'Yı-lında MıSİr:'a'gidipgeldi: Zir'aatçıhk' alanında 'çok ,bngi~i vU:rdı;' hesa!p' ve ko~oğrafya' bilii~{de
47
'sonraoohhükümdarı Şamrsuditana;zama nında Doğu-Anadolu'dan. inen Etiler. ta-rafından yıkı1ıınİştır.
İkinci Babil İmparatorluğu:
li ~ Gene 13.dbil Başşe!hir oI~a~k üzere M.Ö. 626 yılında Naıbu-Polassar tarafından
kurulmuş v:ep:ari~k devrini,hu hükümdarın oğlu ünlü Nalbu-Kçdon1ooor,(Bi;ııtun-nasar) d~vrinde yaşaım.ıştır.' İdar~yi, ~g.lu Bel~Sar-Utsur (Bı:;ılta~ar)'un
eİi'ne'bıra-\~n
beceriksiz,.s~nJ3aıbil hü~ümdarı Nalborrid'dep. (saltanatİ: M.Ö. 5156:638) m~rn-nun ollmı~an halik, ~edler:~en sQnra, 'idareyi, elealmış olan Anzanlı 'A.kamanI~ler sülale.siniın ünlü)~~kümıdarı .Kurus'u (sal.tnnl'1.tl:M.Ö.,559-529) bir kurtarıcı' olarak heklliyorlardı. KU~Uis,,Batl-Anadolluda'ki'~Udya !hükümdarıKrezüs'ü (saJtan:ıtl: M, .,Ö. 5.80-545) yenip .çievl~tiııi sona erdirmişti. )(~T~sM.Ö. 538 yılında Bdbiı'iiişgal ,edipdevleti 'ortaıdankald~rdı ve İkinci -Babil Pevleti'niİn ünlü ,hükümdarıNaJbu~Ko-tkmosor (s:ütanatı:
M.Ö.
6Q4;562),(i5),
M. 0.-586 yılında Kudüs'ü feth, hükÜ~d~rı Sedekiya'yı .öld:i,iDerekYahudileri tutsak 'et~yle o zamandan beri Bafb.il'de tut-. ; ~a!k:~buıliunıanJsrail: Oğu]larını şlerl1}estbıraktı~i iböylec~, Y?ihudi1eI1ceugursı:ı~,hiT;t{lriıhhad:isesi.-sayıkın Balbil tutsaklığ'ı sona, erıgı1iş)oldu..' ',; ~. ....'
Asur Kırallığı:
.~'.
N€ zaıman kuruldUkları tam bir kesıniIkle bHlinememeklıe,bembel' M.Ö. 1280-1260 yılları arası.nıdahüküim süren birinci Salmanasa'I' ZlE:manındabüyük bir varlık gösterdiiler. AsurLular i.kıi~ci'Adadnara~i (S,~iian~tı:
M.ô:
'9iı~89i'jza,m~hıhda Ba-bilanya' .Üzerjndeki ''4~k'i~lj'ieti~i kaibul' ettil'di: Ikinci Ass'tiııhanipal .(sal1tami'tı:.M.6
884-859) ise Akde~iz,:e ülaştıve
F~nik~ şehirierinihim~ye.sıi altına' aldİ .. Bu devletinbundan 'wnraki hüyük ş3lhsiyeti iıkihd Sargon'ıdıu:r; Bütü~bn'~A~ya'ya sa-hip dl,an'dkı:ınclSa~go~ (saltanaJ;l: l\1.Ö,722-7P5) i:mp~~ato~l~ğu"ciü~ene ki~ydu.-'~or-lmtma ~ ylldırma.llsu1ü devIıetin ,bi~ pr~nsil1:>;igi~L
d~?Iffi ettirildi;M.Ö.'722yıİin-.:da..ıhaşşehirler:i Kudil,s olan YahudJ ,q.evkti~e"~,aşiş~ihi-rlieriKudij$ g~bi bir k,ar~ ,ti-CI:treti merkezi ıh~line .gelen .'. Sameriye (Samarıie) şehriol,an İsrai'Fye; deyle-tiı,ar?smd,~ki kanlı, boğuşrrıakrl'dan faydalanmış" hunlardan. İsrailiye hükumeti,. Ya-Jhuda devle1J:ınisıkıştınp' kötü duruma düşüI1dji~ünden, çar.es:i1Zk.a1aı:ı.
"¥.a!huda:J:ıı:ii-kümdaTI Aısur kıralı ikinci Si3.11gı6n'danyaDdım istemiş, Sar,gon Asur
ordulariyle-Su-riye'yi geıçel1ek Swmerıye üstünıe gitmiş şehri kıuşatııp Mısır fir'a,vunu ile i.ş b:ırH-ğ'ine çalışan hükümda rı esir wşeihri har,ap ~tmişti. ,Halkını .kaldlTlp başka'yere sü-refek yerlerine' BabiUıııer,' Araplar ve Hi Üitleri yetleştipdi. Bu .şeldlde"f:j.iryeiııı hal-15:lnısürüp yerlıerine ..başkalarınr getirme .işi)"eni~Jmd'Ş.mıiiiJe:t~ıi:.-dI:f:en~iıııikıımak 'için metodlu Ibdrş~ki:i]detatbik edHer.rbir'~detti.:blireI).mıeıksiti'll; . hem~n taıbi olan yedi kırallar Ninova'nınuyruğu oldular; öldürülen diğer kırallar yerine de Asuı'lu . vıiIHer: tayin edildi ve Asu!' iiJlkıesinekatıldılar' Fırat nehrinin kHiıd noktasıohin
"Karkem.iş'e sürüien yerli halklll"' yerine ~surl'ulaiyerll€ştiT:iıdi. ":K:ııbrısk'ıra:lı -A-sur'a .bağlı biT kırarıık oldu. Sryr hariçpUtun Sut:iiYekiyila.rı:" Şayda}{ıra:ı~'pı;;' ida-r.esin:~' "?ir,uyrı:ık 'kıralhk. balinde bir1e.şt~ı::~ldi.S~rg~n BaJhi)onyaı
.:ın~a)i"
,ltJllv<ilp.ml ,aldı. Ön-Asya'ya önıem v€I1ildi, 'YÜda.,hir.,kaç maıhsul :v€ven bir ziraaıt,.yapmakiçin..',
..','.
(5) Bu Naıbukodonosor, Mısır firavünü Neha6'yu (saıtafiatı: :M.-Ö.ii(JÔ9 .•594')""M. Ö.605;,yı_
***
48
kanallar, su. deıpoIarı Yl3pddı. Memleket içinde ticari degi'Ş-tokuşu artırmak ıçın pazarlar düzene lrondu. J<1ePJi'kelil:erve Kıbrılshl13r tarafından yapılip oiıgamlZeedil-miş birarmadanın ihizmete sokuldugu Basra Körfezi'ndeki d,eni,zti,03reti
canlandı-rı Idı. Bütün imparatorlukta büyük iışlere ghıişi1dli. !Ninova, hayvanat ve nebatat baıhçeleri kuru~mak suretiyle büyük birpaşşehir oldu. Muazzam hir kütüphane, Sargon'un al'~tıtığ'ı bütıün Bı3lbiılıonyakitaplarını kenı~indetopladı. Kırallık sarayı Baloolonya biçimıill1egöre yapılrlı. :Qevlet ic~aresi Ba'bi1h;myaJ.ıkatiplere veriMi. Sar-gon Baıbilonya'da, takvimi, inrtı ve öılç.üyü, bilıim ye 'hu~uku düzenledi. Böylece' yÜz yıl içinde yep-ye'llii bir ,anlayışta muazz,am bir karailİllp'arato'l'1u~ kurulmuş oldu. Sarıgün; imparatorluğ'u, Mez(/po~~yh-Basraı Körfezi~Şuriye mihver olmak üzere /bir iktisadi birlik haline getirmıege .Çalıştı. Fakat ıb:u"e~onômıi,düzeni aya-krta duramadı; zi,f~ bu iktisadi düzendri'"ayakta durabd~me\Si,Hind ve ıbat! dünyası ile
" ' 'f" " ", ," ' ,,'
iLgiN milileder araSı ıbir mal degıiş..ıokuşıuria dayap.ıyıordu ki, bu İıki faktörü Ninova kır.allığ'ı dari~~kenıd,i elinde tutamıyôr~lİ.G.ittiıkçe zaifle,yendevlet M.Ö.612-609 yıl-ları arası~ıdı3".~yapdansavaşlaııda
iyiCe'
kuvveften düşerek' soil Asur kıralı Asur-Ballit devri,nde Med kıralı Keyaksarile
ikiilllOi,BalhildevJ.eti hükümdarı Nabu~Po-lasSl3rrbirl~şip, A'surlular'ın başşeilırf olan" Ninova'ya yaptıkI1:m saIdınş sonunda ortadan kaThmı:ştır. tki müttefik devlet .ortak zaferletinden sonra aralarında anlaşıp Meeii~r, asıl AlSlUrt~i'ni, Babilldler de Sinear'ın geri kı3lan parçasiyleSuri-ye'yi ülkelerine kattılar (6).
Buraya .,kadar, saydığ'ımız ,de,,~~tler, 4rdp.Yarım'adt:!.sı'ridan kuzeye çıkan kı-vimlerle Mezopotaxmya'nın. sami:' 'ôlmıyari ilk. saıfinlerinin yüzyıllarca süren ortak yaşayış ve nesil karışımlari" sopü-ng.a çeşini yerlıerde ve zamanla . türeyen sami kav~imlerddr. Arap, Yahudi, Afamı,Süryani, Ferri,ke: ve Hl:.Ibeş dillerini ko-.nuşan halkın dı) daihil hu1Juıııdu~ublj.ı>a.mitoplulukl'lir (7) bu ilk devirlerden he-m'€Il soııra ~-;Yrıayrı milletlerhalinde,' da ğ'ıldilar, yqrt' tuttular. Şimdi burada
sa-miler:i!}:ıbaş .tipi sayıılan Vieİslamiy,e'tina.ra.larındı:ı 9rtaya çıkıp yayıldığ'ı arapla-rın (8) isıaID..iyetten öl1ic~kisiyasal ve toplfllılP'salhayatlaarapla-rından kısaca bahsedece-. ğ'il7).A1rap soYundan .plan en eski: 'devletler, yarıma.danın ~liemen hemen en
verim-li ve en güzel ikl.ime sahip yerLerindenbıri olraı{Yemen 'bölıgesinde kurulmuşlar-dır. Ş:lındi burada, Yemen'de "kurullnu,:? olan bu eskiaraıp devletledni gözden
geçirecegiz: ' ' '
Main (Mina) devleti (aş(l;ğı yuka,n M.O. 1400-Z00):
Arap roy bi.1ginle~i.en eski araıphalj{ınin Ad, 'Sem'lld ve lmlik yani
Ama-(6) Jacques Pirenne, Les Grands Courantsje L'bistoi:re Uni~~rselle, Neucıha<tel,4. bası,
1947, I, 91 vdd. M. ş. Günaltay, Yakıh .
Şaı:k,'
AllIkar~, 1937, ss. &52 vdd.(7) Samiyat bUginleiri sami dillerigÜr.ti~)up.udört kisma ayırirlar: 1_ doğu sami dilleri:
Babil ve Asur dilleri. 2 _ Kuzeysami etHlen: 4ini.ırnı ve Ara;n:ı':dilleri;3- Batı sami dilleri:
Ken'an-ca, İibranca. Moalbea ve Fenike dilleri, 4. _ Güney samd. dilleri: .Main, Bella. H~beş, Ara,p ve Milh::e
dilleri. Bak A, Cevat, Tarih ul-Arap Kal>l eU~~miıağ'dad, !~5.1,:( ,i~o.
(8) Arap kelimesi tarihte. ilk defa '~~il1i.lel'in .Amuriu (b,atı lıalkİ
=
Fırat nehrininbatı-sında olduklarından) dedikleri mmtlikada oturanlara Arihi" (batılı) şekliıtde verilen bir addır ki
sami dHind'eki badiye kelimesine tekabül '~er. M:~sırlılar ise çöl' halkıanıamına olarak ' Şaso,
tbrimilerdÔğu halkı <l'erlerdi. Bundan önce. adı geçen eser, I. 169 ;. 1-85,Muhammed Mebruk Nafi:
Asru ma KflIbl'el--İslim1~Mısır, ikinci pa5~ı. 1952 ss. 15 vdd, ve C; ;l:eydan, el-Arap Kabı eı--tslim1,
Kalhire, 3, Bası, 1939, ss. 34 vdd.
i
i.
l
lika (9) olmak, üzere bugünortadan kalkmış .top'ıüı:ukll~r olduğunukaibul ederler; buitiibarlabi..mlaraasil araplaT marıasina anıb al-arba deder.Şüphesiz bu bügin-lerin bu konudaki bi1ıgileriıTIı:nbüyük pir kısmı Tevrat, hiıkayeleIiine dayıanır. Ama-lıika'nın, Mıısırda 15-17. sülaleyİ teşkil eden Şasolar'ın yani Hiksos].ar'ni eedleri ol;.
dugıu da sanılmaktadır. '
Gene, bu bÜiginİ!eregöre" güney,e hl:miş olan Nuli'un tomnlanndan Kaihtan (ve-ya Yaktı~ın)'dan (lO) türemiş toplulukların arap" 'a,l-ariba'larla 'kanşiınalan~1dan, araJhal-musta'rilbe denen ve Yemende hüküm sürmüş eski Main (veyaMinıa), Sa-ba', 'Hımye:r ilah.gilbıi devletler meydi:na, gıe]\tnlişt,ir.'bu 'yÜZldeiıbu güneyIi' deV'let~ ];ere KantmlıIar denir. Hiİcaz bölgesi a'r,aplarının da İbrahim Peygamber :oğluİs-mili,l Peygamberin torunlarınd:an Adnan'ın soyundan ür1ediklerl kaJbul edilir. Bu yüzıden bunla.ra da AıdnanlıIar, veya aYni soydan QllianMaaıd'aveya Ndzar'13'riıisbet~
le Maaıdlılar veyı3:Nizarhlar denır. '
Arapların gıüneyara:pları veya kuzeyarapIan diye ikiyehölünmi~, olmqları ke:sı:ınbit olayıdır. Ancak ,Hz. Muhammed'den çokevvel kuzey taraflıarında. . çok~aın. . yerleşmiş Yemenli araplar bulunduğugi bi gürıeye yerleşmiş Aqnanlı' ar,apl:ar da vIJrdı. YemenIHer'i'ıı; k~zeye çıkıp yerleşmeleri Y1eimendeki'sedlerden hazıJ.arını,n yıkılma'S~üzed:nedir.
ııvlıisır,Baibil, Aısur, İibrani, Yunan, Roma, yazılı, eserleııinden ,faydalanılmadıgı çağlarna eser yazmış olan eski arap tıarihçderi Maan (sonraları :MainşekLinde te~ lMfuz eidilmi:ştiı:İ")kırallığı, yahut başka bir dey;imle Mina devleti hakkında tek bk kelime dı2hd ıbahs etmemektedii'ler.Hemıdani'nin «Kitab ül-İklil» adlı eserin-de Yemıeneserin-de saeserin-dece Maiiınve Brakş adi~riyıle kaydettiği iki mahied'den bahs eriil. miştir (ll). Zamanımızda üriYI.mtalistlerin keş:lfl:eriyle t3riihh~ri iyioe aydınlananve haşşelürleri KamUiS olan bu devlete dair eski Yunan tarihçiılerinden Stralbon, Pli-nius, D:lOfıisyosve BatlamylOlspek çok hilgi vermışler, fakat buna rağmen tariihçi-" ler Ma)in'in,ne resi o'!du~unu bir türıii kestirememiş hu devtete ıait hd1çbh~ esel've
ören bulamamışlar, hatta ibazıları Y,unanlıların Minaei 'sözü~le' Mekkeyakı-nmdaki Mina'da oturan halkı kastettıkleri zannında bulunmlUiŞhııdı; fakat ünlü oriyımtalıist JosephHalevy 1869 yılııfpa' San'a'nın doğUlSunda(Cof güneyinde)
Ma-inşcilııi orenirn hiılduktan ',sonrab.~'büIi şüpheIer ortadau kı31kmıştır.,Daha son-.ra Edward Glaser ve başkaları ta,rai'mdan yapılan irıoeleme ve kazılarda
yüzler-ce, yazıt bulunmuş vıe bunlar s.ıyeısinde eskii yunan yazarlarmın baiQ,setmedikJeri Mainliler hükilmdadanmn ve tannIarjnınadları, halkın adetleri ve yaşama du-rumInntesbit edi lelbi,Jmiştir.
Miilattan ,2000 yü evvel eski BaJbil yazıtlarında Maga,n veya doğu .ambistaİıda
Manium adlı bir kımIın adı geçer. Magan keliiımelSôı~rapçadakıi Muan'ın s'Umerc~
deki şekl1 gibi görünüyor. Yazıtlarda Maan He birlikte" daha ötede bir Meluh
di-- (9) 'Son yıllarda yapılan incel,enıelerle,milattan 3000_2500 yıl önceSumerler'in;
kendilerin-den, ta,pıriakları için taş, miaden ve ,kereste aldıkları, Melulh ka.vıninin ve Tevrat'ta sayılar, XXII,
20 de adı .geçen' .Aıua!,ekkavminin de .b~ .Aına1tl'a o1duğU:Sumer tabletlerinin ifadeleriyle açıklan_
mıştır. C. Zeydan, bundan evvelki notta adı. geçe n eseri. SS,' 50 - 57. .ayrıca, .Ali Cevad, Tarih üL
.Arap Kabl el:'isı.fi.rrl,l, 263. ': c';
(ıO) ,Kahtanıb. ~bit 'b.' Şalih b. Erfaıı:~ıı4 b, Sam Ib.Nuh:
(LL) Hemd'ani. EI-İklil min Ahbar 'el_Yemen ve Ensaib_ı Hımyer. jMuhtbbÜoddin el-Hatib
neşri, Kalhire, 1368, ss. 61, 9l.'.Aylllyazarın ,.1931de Bağdad'da, basılanayIll addaki eserinin ,8.
,
yarından bahs edıilmekteıdiı'Id bu bölgenin,' orta ve kuz~y-ibatı arabistanı içine. al-. mış olması, düşünülebiliral-. Sümerler, ,gerekMCliaın'da~n
<gerekse.Meluh'tan"tapınak-,larının yapımı için kereste, .taş, maden gibi şeyler alıyorlardı. '" , "
ıMainliler'in dini, siyasi ve. iç,t:mai hayatlarınaı, hükümdar '.:V€,tanrılarmın adkmna daıir yazıtlardan çıkarılan bilgiye göre bunfarı, İrak ,Aınalikasından,yani çöl A:ra.ınlıları'ndan saymak ihtilmali daha kuvvetli, görülüyor; ,çünkü çöl Aramlıla-rı birlnct BI3!hildevletinin ortaya çıkışındanönce. Arap. Yarımadası'Ilın yukarı ta-raflarında oturuyorlardı. Bunlardan bir, bölüğü~onra ,Babil ;.1::ıölgesiIl,Ya.yı1ıp,B.'i-e:
rinıci Balbil Devleti'ni~eşkil ettiler. Son ihtimaloegör~.ıV:Iair:ıliler'indip dedelerinide buişte ortaklığı olan kabileler ¥asımia sayabnidz. Bu takdirde Me~9Potamya
,bö1gesıindeBirinci :Babil Dey1etiyıkıldıktanşonrajM.Ö. XIX.yÜ,zyıl,sonları) Ma-inliler'in dip dedelerior~ardan çeltileı;e'k kendi medeni ölçiilerine uygunpJr ya-şaıma yeri buLmak üzere Arabistan'ın güneyine inırI):işyerleşmi,ş ola:biHr:ler 'k;~ bu yeni yurtlarında yerleştikten sonra" Mezopotamya'dn olduğu g~bi sar~ylar" mah-fedler 'teşkil etmişlel'Ciir ve çevrenin ,gerekliliğine uyarak' ticarete ~a:şlamişlardır. Tfeari hesaplaTını veya siyasalbağıms;zlıklarını dıerleytpdüzenlemek için
alıŞ':ve-riş hakımıriqan kendileriyle tanışıklık peyda ettikleriF~nikeliler'in 'ebeed harflerini 'kuı1allmağa haşıiul-i:ışlardir. Bunların, çivi yazısını bırakıp Fenikeyazısını 'kullanma-ğa haşlı.:ımalarının sebebi Fenike yazl'sının daha kolay ve ticaretIşlerinde' 'yaygın l!ıl'idüfuriida öluşu idLFenike yazısı M-a~nliler elinde gelişmiş veibu gelişmeden Hımyerliya,zısı ortaya çıkmıştır. Seba y~zısiyle Habeş yazısı da
sonradar.ı.;M~i:nli-ler'in ihıiyazısından alımıiıştır. ' .
,,' R.' Dussaud'ya göre Main yazitlarının yaz.ıhşı tarihleri 'l\I:Ö. 800 yıllarıriıpek . geçrr1einekl.e'b~'ri:ıJberHommel, Otto V~ber, Win:cler giibi.bngirı.ler Mainliler'in
Mi-lat1J:irı(l,iOO) yıl eVvel Yemende medeniyet kurmuş bir devlet ölatakkaıbul edi-"leb:leceği rilrrindedirlet. Bunlar, ileridesöyliyeoeğimiz üzere
FenikeliJerğihi"ça-lişmalarını"ticar~fu' dayayan bir devlet idner. Bu maksatla ta kuieye Akahe'kör-tezi dolaylq.İ'~na,kı.:ıdarçıkmışlat \i'.e Medyen (Midian)'ı 'kal'Ciniyapmışlardır. 'Gene '
btima:dn,Mehre ooı ver,ıleİı " güneydeki günlük saıhiIİıerinden aldiklarCAra;bistan
, ürünlerini ve Hirıdi:stan'Üe Çin'deh geıeD.ticaret ma11a.rmL'Suriye Fiiistin "':{Ebir-Nari)'e, Mısır'a:, Asur ülkeİıerin~ :götürüp sattıkla':hnı biliyoruz. Bu1ıJarın ilk baş-şehir'leri Mai'n idi. Daha sonni' buibaşşehir Stt.albon'un l:ıilaitdiklerine 'blikılırsa Karna"yaçevrihniştir'
Ö2r
Hemen şimdi ifıceliyeöeğimiz giihiYetnen'clE5'hu
dev-let~n sonra Sebalılar devleti'kürulmuştur. Seibalılar'in dervamını da HıIi'ı'ye'rliJer teş1dr etmişlerdir. Yukaribarda' söz açtigımıziburalarda yapıkin son ark~1ôjik araştırmalaroa ele geçen yazılı taşlardan anla,şıldığına ,göre bU de"letler ıaynı .'halk topluluğ1.iIıun Vücuda getİirmiş oldugU devletler olup, devlet' aıdınırt'de~:'Şmesisadece sal{iına.{'süren ;ih:iikümdar soyu degiışimindeniibarettir. ıM<rirıidevletindekıral-, lıkb~ba.daiioğiılıa geçiyorou.
Bu devlet, daha doğru bir deyimle bu hükümdar sülalesi siyasa.l"" erkin i ne ':z;aman-a kadar' deiVaın.ettirdi?:' Bu soruya' kesin. ve açık bir cevap .•verm'ek çok güç gQ.tühiiy6r. Fakat ner- halde: iM,Ö. VII: yüzyıl m başından evvel ortad.ankalkma-mışlardı;esasenMain]Üer'İın sonçaglariyle Sehalılar'm ilk çağı 'ibirbiriyle kaiiş-' mış durumdadır. Bu dervirlere ait yazıtla,rm ,incelenmesi iMainliler'in milatYin"Qn-ce 750-650 yılları arasında sonaerm:işolduğU11lU göstermektedir. '
Ü2f Main devıetinin Main şehrinden sonra başşehri olan Karnavu ve Yasil, güney
.",,~.-;-,~"'-'-."
Sebalılar Devleti (M.O. 700-115)(13):
Eserlerinde dağru 'Olsun söylenti halinde 'OlsunMainliler hakkında tek keUillie ile cLilii hi'lıgi \"ermıi~en arap yazı3.rları SebaIıar'da~ örtüIii bir şekilde bahs et-mişlerıdir. E:ski Yunan tarilhçileri Yemen dal,aylarındaki Mainliler, Sebalılar, Ka-tabanlıl\3.r, Hadramavtlılar, .KariU1er'den bahs etmekle beraiber, lıüküım:darlarının adları hakkında bir şey dememiş]erdir. Yalnız Straibon, Sebalılar'ın sosyal ve ekıonomik durumlarına dai'r bilgi vermiş; haşşehirlerinin Maryaba, yani MiClJ'rib şehri 'olduğıunu söyllemiştir. Sebalılar'in asılları da Mı.lİn1iler'jnki giıbi kesin suret-te hal edilınemi'Şti:r. A:mp yazadan Selbalılar'm, Tevratta Nuıh'un 'Oğlu Sam to-runlarından Yaktan ile aynı şaıhis olduğunukı3.lbul ettikIleri Kahtan'dan indiklerini iddia ve !bunlara araJb-ı mutaarri!be adını verider (14). Arap tariihçilerine göre K,ahtan, Yemen halkının dip dedesidir. M.S. XIX. yüzyılın sıonlarınıa dağru Ye-mendıe yapılan araştıI'llllalarda 'Ortaya çıkan ıMainyazıtlarında S€ıbalıla:r, Havlan adlı başka bir kalb[leyanınıda, dıaha Yemen: kuzeyinrae dblaşaiı ve iNecran'da Akıa"" be körfezi dalayııarında: bulunan Petra yakınındaki, Matan şehrine (bugünkü Üııdün kıranığı güney sınırlarında) giden yal ii:stünde, baskmlar yaparak ticaret kervanlarını ralhatsız eden göçebe bir aşiret giihi gösterilmektedir.
Asur kırallığı çağııııa ait yazıtlarda da M.Ö. 70'0 yıllarına dıOğru Yis-ıi-amara adlı bir Seıba kıralı'ndan ibahs ediliyar. Bu belki ,eski Seba devrinde de rastladı-ğımlozraJıirp-kırallardan biridir. AJsur kıralı ikinci Sal1gbn (saltanatı: 722-70'5) dev-rıine ait alan bu yazıtM kıral Sargan'aAcizye veren uluslardan söz ederken bu Se-ba kıralı Yis'i-amı:ıra da sayılıyor. Bu kayıt ikinci Smıgıan'un Y'emerri ele geçirdi-ğini isibat etmez. Böyle olduğunayani Yemeni ele g,eçirdiğüıJedak hiç bir belge yoktur. Seiba dıev1eti, Fenikeliler gibi ticari bir hükmetti. KUlZey Arahistan tica-reti. bunların elleri'nde idi. Yemenden kalkan ti'carıet kervanlllrının kuzey Arı3.ibis-tan yoluyla Akdeniz kıyılarına geçebilıneleri ve hilhassa o zaman çok önemli bir ticaret maJıreci olan Gazze'ye uınş'ahilmelıeııi için bütün 'O bölgelere hakim olan
ikinci. Saı;g1an'dan izin ejimaları veya para ödemeleri gerekiyarnu ki adı geçen ve cizye veren devletleri sayan belgıen:in mahiy;eti bu ahnah Bu Seiba kır-aha zaman herhalde, Orta Araıbdstanda oturuyardu.
Öte yandan -wyleniJilerin İsıtül kırali Süleyman'la (saltanatı:
M.O.
973-933)çağdaş gösterdiği Selba Mehklesi hikayeısi tariihi ôlaylara pek uyıgun düşmıeme~ dir; yahut da bu Belki:s, Seiba melikesi. değ~i]helki Asur yazıtlarındı:ı adlari geçen . ve 'kuzey Aralbistanda yaşa,ınış almalan muihtemel bulunıan Ar~hi kraliçelerinden
bkildir. Yemen'de Helkis adlıkıraliçeye Himyerliler devrinde Be}k~sbinti Redhad !:dıaltmda ve miladi 33'0-345 yılları arasında hüküm sürmüş olarak görüyoruz ki
hı-ristiyanlığa yeni girmi,ş alan Habeşlilerin Y~ne saldırLşları bunun zamanında vaku bulmuştur. Bu kadmba bundan 13-14 yıüzyıl önoe yaşamış olan İsrailkıralı Sü-leymaJ1iarasıinda bir İilıgioLaırnaz;Yemendeki Seiba devleti en eikıen M...Ö. VIII. yüz yılda kurulduğuna göre aşk hikayeleri dillere destan alan Belki:s'in Sıeibamelfkesi
(ı3) . C. Zeyidan bu :devleti M. Ö. 850- 115 yılları arasmd'a. yaşamış kalbul ediybr, el-Arap
Kalıb el~İslam, ss. lU.
(14) İ1bn-i Hişaın sıraladığı say kütüğünde SebalIlım ve onların :devamı olan Hıınyerlileri
«Kahtan oğLu Ya'ruJb oğlu Yeşcub oğlu Sebe' oğlu Hımyer krubilesi» şeklinde kayıd ediyor ve
«bu-radıııki ,5ebe'in allı AJbdüşşems idi. Araplarda ilk Seibi yani yağma, AıbdlÜşşemstarafından yapıldı_
ğı için kendisine Sebe' lakabı verilmiştir» diyor. Sire, Kahire, ı936.r, 11. Burada adı geçenHim1
ôIımı:ısıhile, uzaktır (15).
Yemen'de ortaya çıkarılan yazıtlardan bir çok Seba hükümda rı adı. öğrenilmiş-tir. Bu ad ve lakapIarın karşılaştınlmasından, Selbalılar'm 'erVveMbir beyliik veyıı
di-rii başkanlık teşkil -edel1ekdaha sonra bU çekirdekten, büyük ibdr hükUmet teşkil ettikIıeri sanılmaktadır. Sebalılar'ın bu genişlemelerli, eski saldırgan ulusların yaptıklıarı gilbi saldırma yoluyla değil ticarı geld'şme ile olmuştur. Selba h;üküm~ darlarının yazıtlarında diğer eski çağlar hükümdarlarına ait yazıtlarda olduğUgilbi sa1Jdırdım,üstün çıktım, cizyeye bağladım,'çapul ettim gilbi sör.ı:lergörülmez; tersine olarak yapı yaptım, vakf ettim, onardım gibi' keI'imeler vardır. Bunlar Seba'da otu-ran bir beylik iken sonra Sarvaıh'ı ele geçiırip başşehir yapmışlar, daha sonra da
Ma'rib şehri bu ödelVi üzeöne allmı,ştır.Yazıtlarda geçen hükümdar lakap ve ü;n-vanlarına göre Seihalılar'm başlıca iki devir geçirdikleri anlaşılıyıor: birinci devir-de hükümdar1ara <-mıekrub»veya «mukarrriib» yalhut <<Illlukarreib» deniY0l'dUl.Bun-lar ilk devirlere ıait rahi:lp-hükümdardı1rlar. Bu birinci devir M.O. 700-500 yıl-l,arı arasına raslar. İkinci de:virde yani Sebalılar'ın Himy~erlij1eırdevleti şekline gel-mesil1Jekadar süren M,Ö. 500-115 yılına kadar Ma'dıb hrükümdarları resmen Seba kıral1ı3.n adım taşırlar. Şimdiıye kadar ele geçen yazıHaa::dan27 kadar S€ıba hüküm-darının adı öğTenileibilmişür. Bunlardan 15 i ilk devlie yani mukarııilb ünvaniy-le tanınan raıhilp-ılıükümdar1ardevrine, 12 si ikinci yıani Seba hükümdarları devri-ne aittir.
Seiba devleti daıha:sonra Zofa.r adını a~an ve o zaman' Yemen'in en büyük eya-letlerilI1!dıenbirini teşkil eden Reydan'ı ülkelerine katmıştrr.
Kırallık tahtı Main devIıetinde olduğugfıb:ibunlalida di); :baibadan oğula geçerdi. Main devletinin ortadan kalkmasından sonra (ıM.Ö,750 ile 650 a'l'aismda) bun-lara 'aiıt bulunan Midian (iMidyen) sömürgesinin Seibalılar tara[ıridarı devir alınmış olması tahmin ediHlyıor.Tevratın baızı bendIeri bu tahımiini doğrular görünmekte.' dir (1.6).
S'elbadevleti zamanında yaıpı1m:ışen önemli işlerden biri M'(JJ'rib seddi de deni-len Arim Seddi'dir. Bu sed Serat sıra dağlarının Ibir uzantısıarasında 'yı3pılmıştı.
Arim, Hımyeır lehçesine göre sed demektir. Arim seddi Ma'riib. yakınında olduğun-dan Ma'rib seddi diyeanılır. ıMa'rib'in bir adı da Sıelha'dır. Bu ftifb,arh buna Sıeiha seddi de denir. Bu seddinıhangi soelbakıra1ı zamanında yapıldığı veya yapılmağa baş-landığı-ıher ne kadar ele g,eçen ya'Zıtl13rdabazı aydınlatıcı kayıtlara ra:sla:nmışsa da-kesin olamk bil'inmiyıor. Bused, miladi altıncı yüzyılıda onarıldığı anlı3şı.Jmakta ise de ondan sonra bir daha onarılamamış islam'i,yetin .ortaya çıkışından biraz ön-ce yıkımıştır.
Seba dev1eti hÜ'kiümdarlannın da, kendilerinden evvelki Mbin
devletiınlİnkner-(15) Bu. belki de Ibir Main kıraliçesi. idi? Hondmir, meşhureserinde Süleymanm Yemene
gittiğini, o sırada Belkis'in ıSe!ba'da kıraliçe bul unduğunu ve ikisi arasında aşıkane maceralar
cereyan ettikten sonra evlendikıerini uzun uzun an1a'tır: Halbib üs_Siyer, Tahran, 1333 H. ş. I,
ı23.ırdd Ta.rihi olaylar ve kronolojik ıbağlarla hiçrlJir uj'igunıuk, göstermiyen Ibuefsanevi hikayeyi
J, Starck'Yae incelemeden ve ka'l'şılaştırmadan n g"klediyor.Bak, Palmyr, Paris, 1952, ss. 30,
(16) Tevrat, Eremya.' bab vı, 20 .(M. Ö. 620 ye doğru); ıHezekiya], bab. XXVII, 22 ve ba.b.
xxvI:İI. ı3 (M. Ö ..580 yılına doğru) ve Yeşua,bah, LX. 6 (M, Ö. 500 yılına doğrU) eski Medyen
şehrinin bugünkü adı El'Veciih'dir.Osmanlı idare3lp.deM.mine sancağına bağlı idi. Elvecih'de
il>u-gün. Firavunlar ve Romalılar zamanından kalına' birçok viraneler ve Nahatlıla.rdan, E81ma 32
harBibe görülmektedir, Medyen Şuayb Peygamberin vatanı olup hunun ko;yunlarını Hz. Musa'nın
sıiIlidığı kuyu iburooadır,
53
de ollduğ'Ugiibi ve onıı:arı~kinıdenfarklı lak,aıb ve ünvanları vardı; bu ünv,anla.r, ulu anlaımına gel1en(vita,r), mumtaz anlamına gelen (beyyin), şerif anlamına gel~n
(Zu-rah), güzel :anlamına gelen (yuhen'am) ve sami anlarnma gelen (yenuf) tur (17).
Yukarıda ba\hiıs k,oınusu ettigimiz üzere esk,i doğu deV'lle!tl~riınıinçoğunda gör-düg:ümüz giibibu devle'Ue de saltanatmkadmlara da geçtiğini anlıyoruz. Bu Seıba devletinin bi'r kwali1çesinin (Belkis'in) İs-rail kımh Süleıyman iLe münıas~bet peyda, . etmişolması tarilhi ger'çeğie uyırrtadığı halde bütÜn eski tariihçiler bundan bahseder-ler. MeseM Hondm,:lrde ünlü eserinde adıgeçen İsrail' kml.h Süleyman'ın (SiÜ1ey-man pE;ygamlber) Yemen'e gittiğiini, o sırada BeTkis'in Sıeibakıral,içesi olduğunu ve ikisi arasınd!3.UZUn aşk maoeraları geçtikten sonra evlend:ik]e'rini uzun uzun anla-tır (18).
Hımyerliler Devleti:
:ııı.
ö.
.l15-M.S. 525:Mli'lattari önce 115 yılında Yeme~'de KaJ1tanılıer'den olan MainlHier, Sebalılar giıbi, Hımyerliler, adını taşıyan hir hüküm~ar sülalesi daha ortaYla çıktı. Bu hiiküm-dar siilalesinıin evvela Reydan şehrine hakim olduğu, bu itibarla (Zu Reydan) namiylıe anıldıMarı anlaşılıylOr. Daha yukarıda da hiı:ıret ettiğimiz giibiReydan, bu~ ' günkü Zofar'm eski adıdır. HımyerLiler evveliı.Kata!ban'l e]e ,geçilip, Seıba hüküm-dar sülalesi zaifleyinoe M.Ö. 115 yılında Seba'yı yağma, Ma'rib şeihrini de, ele ge-çirerek resmen Seba ve Zu Reydan hükümdarları ünvanını aldılar (l9).
Hımyer keliimesi Halbeşçe olup koyu r.enkli demektir. Milattan 300 yıl kadar . sonra Hadramavt eğemenliğini kaybettikten sonra bu <-<ıS€lbave Zu Reydan kıralı» ünvanını bundan sour-a uzatılarak «Seiha ve Zu Heydari ve Hadmmavt ve Yemenat kıralı» şekhnre sokulıdu. Biraz sonra da «8eıba ve Zu Reydan ve Had,ramavt ve Yemenat ve bunlJ3rm dağ VieTiihame'deki arapları kıralı» olmak ürere up uzun bir ünvan halini ai]dı. Miladı IV. yüzyılortal arında, kısa süren 'bir Habeş ist'D!asından sonra bu uzun ün"anlı kırallar375 yılından '525 yılına kada,r elli yıl aralıksız ola-:-rak saHanat ısürdüler. 525 yılında Habeşli AksumIll'lar bunların yerine geçtiılıer.Ha-beşliiler de samı topluluğuna dahil bir milleWr; fakat bugün Haibeşistan denıen böl-geye sami göçünün DıezalmJmbaşladığ'I doğru ve kesin olarak bİ'l'inmiyor.
Her haLde M.Ö.V. yüzyıldan daha sonra olamaz. Hı:::.ibeşlilrer'inulusal gelenek-leri kımllarının başlanıgıcını, aşağı yukarı M.Ö.X. yüzyıl11 çıkarıyor; bununla be-mber hük,ümdar1arı olarak, gösterdikleri Menilek (il'&enelik) den sonra (ne [kadar sonm o~d'Uğiubelli değiil) Zo:S'kalesadındaki :bir kıralın hakimiy'€t saihasını genişlet-tiğini biI:iyoruz. Bunlar oraıda sonra Kall';~u (Kı:::,loulScihJouveyaKourahite) rrkıyla kanştılar. Haibeşlıilrersiyası ilıgil'erini kesmeden devam ettirdik1eri eski yurtlarına y.ani Yemen'e tlürlü fırsatlarIıa geri gelmişlerdir; bu defa iıs'€'Kauşu'lar ırkıyla ka-rışıp esaslıbirdeği',şikliğe uğT-adıktan so,nra gelıiyorll11rıdı(20).
Hıl1'İl'Yerl:i1er,MainlHer Ve Sebalılar giıbi sıritircaretlle uğmşan, barış i'çinrde
yaşamağı ön planda kaıbul eden bir soy değildıi. Buniar savaşçı idi:1er, bu ,soydan inen hü~arlaır aıi3lsmda Arabistan'da bir .çok yerh:~r ele geçiren İranl'Ilar ve Babeşliler He savaşlar yapan kırallrar vardı. Himlyer kıra11aJrmdan hazılarlTubba
(17) C. Zeydan, el-Arab Kabl el-İslam, ss. lll.
(18) Hondmi'r, Habiıb üs_Siyer, Tahran, 1333H,Ş., I, 123 vdd.
(19)1'gn. Guidi. L'Araibie Anteis!amique, Paris, 192'1.ss. 65.
lakıalbıyle anılırlar. Bu ke~ime de Ha!beşçe 'Olup «kuvvetl'i, kudretli». manalarına gelir.
Lbn-İ Hişam <<şıre» adlı eserinde tarih söylemeden V'e daha ziyade eskiden beri devam edip gelen söylenti1eri do~ kalbul ederek Hımyeriler tarihi hakkın-da çok uzun bilgi vermekte, bilhassa Yemen'e yapılan Habeş saldırışını ve bun-Ların ku:oeye Kaıbe üzerine, :f>eygamıberHz. Muhammed'in dedesi Şetbe (Abdül~ mutta1İib) zamanmda yaptıkları yüııüyüşe dairgeniş biIigi vermektedir.
İbn~i Hişam, Hımyerliler'in son hükümdarlarının zalimlik]erini, Yemen'e ya-hudiligin ve' hıristiyanlıgın sokuluşunu, Lahniıa Zu Şenatır adiyle anılan ve hü-kümdar sÜilaJerslndenolmıyan ıbir zoııbanın hühü-kümdarlıgı ele geÇirip ahlaksızca iş1ere giriştigini bu Lahnia'nın kötüliÜk.lerini ortadan kaldırıp kend:ısini y'Okeden kalhraman Zur'a'mn yani Zu nüwıs'ın yahudi dinini benimseyip Yemen
ülkesi-ne
yayışını bu dini kıaıbuletmiyenleri ,uihdud adı verıilen, içi ateşledolu hendekle-re attırdıgmı uzun u:oardıyaanlatır ve bundan sonra Haheş sa1dırışınm başladıgı-nı Söyler ki (21) yazarın verdigi bu bngi sonradı::ınele 'geçen yazıtlara uygun düş-mektedir. Hakikaten bu son kayıtlara göre M. 525 yılında Yemen'e hakim 'Olan HabeşIiler'in (22) Ma~rib seddini onarttıkları anlaş ılıy'Or. Gene bu yaiıtlara göre Ma'ribseddi M. 542-3 'yıllarmda yıkıImı ştır.Yemen'e Habeş saldırIşı her halde daha Sebahlar soyunun güçlerini, nüfuz kudretlerini elden çıkarma durumuna düştükler: son devirlercıe başlariıış bulunu~ yordu. Zeyla' (Adulis) da elıe geçen bir yazatta necaşinin (23) ınHadın ikinci yüz yıh ba,~larmda Yemen byılarına saldırdıgı söyleniyor. Habeşl'iler miladın üçüncü yüzyılisonlarında yeniden Yemen'e saldırdılar. Yemen ve Tihame'nin-bazı yer~ lerini eı1egeçirerek Harbeşistan'la amp yıarımadası arasındaki tieaTeti kolaylaştır-dılıar. Bundan elli sene sonra HaıbeşIHer Yemen'e tekrar saldırtp bütün Yemen'i ele geçirm'işlerd'İ'r. Aksumlular'ın, miladın 345. yılındıa Yemen'e y;aptıkıları saldırış meydan::i getirdikleri etki bakün ından çok önemlidir. HarıbeşliJerbu tariihten az önce, Frunıence (Fromantos.) adlı hir raMbin gayretiyle hıristIyan dinine gir-mişleroiı (24). ıHaıbeşliler, Hıristiyanlıgı A:rap yarımadasında yayıp yerleştirmek hususunda. Romı;ı İmparatoru büyük KiOlıstantin (ölüiınıÜ:M. 337)'in teşviki üzeri.;. ne bu salıdırışa geçmişler ve burada, hakimiyeıtrln tekrar yerli hiikümdarlara
geç-(21) :Dgn.Guidi, Zu ,Nüvas'ın M. 500 yıllarında hakimiyetI ele geçirdiğini yazıyor. Bundan ev.
velki notta adı geçen esiri, ss. 73.Uhdud olayı ve. Zu Nüvas hakkında bak. İibn-i Hişam, Sire, r,30.
vdd. Aynı olaylar hakkında b8Jk. Taberi, Milletler ve Hükümd'arlar tarihi, Ankara, 1955, ss. I, 1148.
(22) .,O zllil11anlar başşeihirleri A,ksum, olduğundan Haıbeşlilere ,Aksumlular deniyordu.
Habeş kıtalı yerine de AksUIi1kıralı tı1Jbiri.kullanılıyoııdu. Bak. İslam Ansiklopedisi', Arabistan
mad-desi. '
(23) Necaşi H8Jbeş diılndeki Necüs (bugün Ne,gils de deniyor) kelimesinin arapçalaşmış
şek-ltdir. Necüs, Habeş dilinde kıral demektir. Arap yatzarları İran şahlanna klsra, Roma ve Bizans
kırallanna da, kayser derlerdi.
(24) H8Jbe/iistanın ıbu kadar .erkenden hıristi'yan dinıne girmesi dikkate ıdeğer .oir olaydır;
glra lmristiyan dini yüzlerceyıl Roma hüldimdar1 a'rl' tarafından takip edildikten sonra ancak M.
306 Romanın Gaıya eyaletillin merKezi olan E'borncum (bugünkü York şehri) ıd'a .Roma lejyonu
tarafından Avıgust ililn edilip M. 337 yılında ölen büyük Kostantin .. zllil11anında, M. 313 yılında
meşhur Milan fermaniyle resmiyeti tanınmıştir ki bu tarihten 20 - 30 yıl sonra Habeşistan'da da
resmi din olarak tanınması sebepleri hakikaten üzerinde durulmağa değer önemli bir iştir. İgn.
Guidi. Necran ve Ar!libistan'ın sair yerlerindeki hıristiyanların monofizit mezhebinde oluşlarını
bunların, Suriyeli ıınonofizit misyonerler vasıtasiyle hıristiyanlığa sokulmuş olmalann~an ileri gel.
-55
tigI' M: 375yİlın:a k~ıdar kalmış.göIjinüyıorlar. Daha önoeki dUTUı1lllanb i'lmiyoI'U;z' amma hiç olmazsa' 'bu: deviııdeki ,.Hımyıerlii~r hükümdarlan, ..AksUmluIar'ın ,uyl1llt-: lari idiler;
. '. Habeşliler'in bu seferki. Yemen i'sti1aıarının 'oobeıhi sadece .. Konstantin'in; hı-ristiyanhgıJl etrafa ,yayılmaSıııı\ vek0kl~şİllJesini kutsalbködey bil'nlı=si.~egil,ay" nı zamand.ı::ıyahudiLorin Yemen'de' yeni .yayılmaga başlamış' 9lan hıristiyanlrga .ye hıristiyan halka karşı takındıkları kötü durumdur. Hel,e Roma. ikiye böl'ündük-. t~ri~'sonra
CM:.
395)D1ogu Ronıa (Biians) imp::ıratoriatı nüfui've
ticaretle,rin'( ge-,nişİetrnek' YOlhrida
;bir
araç olarıı.k kuİ1andıkları hıristiyanıigıAiraıp'{'yarım<ida-; s:ında da y:aymak; \re geneli€iştiımek içinbüyük emeksart'emı.işlerbilli~s9~Nec-ran'dıa
ç2¥
çalışnlışlardı.'N ecran ve Aden' taraftarına ,pap~şlar ",.yç,llarhİştal' .Nec~r ran'da bir maria:stır yapbmnşLamı. Necran kabesi,diyeta:r;ıınafı.b\l ziy~t:~~gahtıa papl:ıslar "ve din adamları ottıtıirdu (25)., .,..' '" ",',., " ."~"M.
525'
yıUarinil'a, Yimanlılar'ııı Pernypnos. de'dikı:E:ri,son. Hlniyeri1i.):luklimclah ZU NÜva,~ı,. Haıbeş rıITımandatıi,'Ebrehe ' y~nerek tahtm~ı'an ,;in(ıirdCHatta Ebıre-he "la.ha sonra, meş[ijur fÜi.'ÜeMekkeyekadar yürüdü. Bu saldirışin seıbebi.yaihu~ dili:iÜe'çok il~ti 611anZu :Nüvas'ın Ne,cran'a sokulan h.ıristiyıanlıgı' orleidari kalcı\.:.np '.'Arabistanı kurtarnıak istehıesi:dk
'Zn
Nüv'as bu iş için 523 yılında Necrati)a y~~ş Neç:ranhları,hıri,stiyanlıgı bırakarak yahudi .dinini ,kabul e~m~ge' zörla~ rfııştı'.'Necranlılarbu'
teklifi ka;bul eiIDeyinoe Zu Nüvas başkanlarını öldürdÜ mal-, ları~ı yagma et~.lçleri~ ,ateş dolu hend~k1er kazd:ırtar~k hıristiyablıktal1 dönınek istemiyenlerihü":
çuku.rlara' attırdı, incillerini yaktırdı,' kiHsel;erini. yıktıl'dı.. tbh-i. Hişam'ın İbn-i İstalık'tan naklen bildirdigine göre bu insan kırımmda öldü~ülehie~ rİn sayısı~yirmibinibulmuş (26). Gene İbn-i tshak'ın anlattıgma göre hı'tistiyan-I,,!:,rdanDevs Zu,,$a'Leban adında biri atını dört naliı7sürüp'uzaklaşl3Tak 'ölünidenkurtulmuş veçöl yolunu, tutup arkasından gelenl,edn gözlerindenkaybolmuş ve Bizans' İmpal'atorunun sarayına gidip:huzpra çıkmış (27)' Zu Nüvas'ın hıristiyan-lara yaptık~arını anlatıp onUn bu zulm:iinden kurtulmak için savaş 'yapmak üzere yardım isteı:nişti., Kayser «memleketin :buraya çok uzaktır, fakat .hıristiyan olan, Habeş kıI131ıına,sana yardım etmesiniyazacagıriı; '0 sizin memleketinize daha ya-kmdıı» ceva:bın ı verdi ~e Habeş hükümdarma,' ona yardım etmeısive öcünü alma-sı hUSUSUndabir mektup yazdı. Devs, Kayseri-n mektıııbunu alıp Habeşistanıa "var", ,dı, necaşinin katına çıktı. Necaşı, Devs'l:e bi dikte yetmiş bin haheşliden
müteşek-kil bi'r ordu yolladı. Ordunun başına, habeşlileııden E,ryat'ı komutan tayin, etti.
(2,5) C.' Zeydan, el-Arap Kllibl eLtslam, ss. ıl20.
(26) İbn-i Hişam, Sire, r, 37, Taiberi ise bu şekilde işkence yapılarak
öldUrUlenNecranlıla-rın sayısını onbın olarak kayd.ediyor .. Tarih-i Taberi, TaJl:iran, Kitaphanei MilIi, nunıarasız yaz;.:'
ma, varaİ{ 210 A.
(27) ,Bu sırada.Ilizans tahtında birinci JUsten (saltanatı: M. 518 "- 527) bulunuyordu.'
Bu, iBizansta karışıklıklar hakim oldu~u bir sırada, muhafız kıtası ,komutanı iken tahta
geçiril-miş 70 yaşlarında bir adamdı. Aslen Makedonyalı olan JUsten'in. idare ile ilgisi oımayıp
Bi-zanS dlevletini kendinaInına erkek kardeşinin o~\u ve kendi ye'rine tahta geçe'cek olan., meşhur
Jüstinyen (saltanatı: 'M. 527.- 565) idare 'ediyordu. Jüstinyen, batı" RomaYı, ibilhaSsa papayı
niemliUn ,etmek'lçindaha amcası zamanında üç yıl (M. 518- 521) Aryus tarıliftan moriofizit do~u
hırlSÜyanlanila. karşısert tavır takımnı~tı: Gene monofizit :tarika:fmdan olan Ha:beş kilisesi ile
te-ması nmha:faza etmesi, tahta geçtiktenbiraz sOl1l'a'kendini aç~ktan ıliçı~a «imparatarve papas»
nıiri eden' b~ dindar diktatörün hem siyasi ~em de dini nüfuzu elinde hUIUl1'C1unnaikisteyişinden
ileri geliyor; zira do~uda siyasi ve manevi bi~Ii~i diriıtrnek' için MıSır'da, Surıye'de, Mezopotam;:,
Bu orduda Ebrehe ei-E'~rem de bulunuyordu.. .Eryat, yanında Zu Sarlebcn da bu-lunduğu halde denizi a~arak Yemen kıyılarma ayak bastı. Zu Nüvas, Hımyerlileri ve kendisine uyruk olan Yemen k2bile~erii1i alarak Zat ül-Aber der:en yerde Er-ynt'ın karşısına çıktı (28). Zu Nüva,s yenldi, ordusu perişan oldu; hu felaketi gö-rünceatım denize fürüp yitti gitti. Bundaı; sonrn Zu Nüvas'tan hiç bir haber alı-naın.adı. Eryat ise Yemen'e girip istila edEi)rekhakim oldu (29).
. .~
.
. C. Zeydan Habeş saldırışının sebebini' arap kaynaklarının' bildirdikle6nden başkı3. oIarak şöyle yazıyor: Bizal."slılar hİristiyan dininin yayılması yohıyIa. do-ğuda sözleflin:i geçirir duruma geJdiklieıin~en Biz,3us tüeearI:arının doğu mallarını Basra KödezİIxdenalıp Kızıl Deniz yoluyla Mısır'a ve kendi ülkelerine, Avrupa'-ya taşımJ3.kiçin HımyerlHer .ülkesinden g~içmek kolay.laşmıştı; çünkü 'HımyerH-ler eski kuvvet'HımyerH-lerini kaybeUikleritıden B~:zanstüccarlarının bu geçişine engel olamıyarlar, onlar da Basra Körfezi'nden ~ldıkl:an Asya içlerindenı;'e!me -doğu eşyalarını Yemen ve [üzıl Deniz yoluyla :@:ısıhqiiSt'=l:n'aveoradan da Mısır'av€ da-ha öt.elere. taşıyorlardı. Bu durum, öteden. beri Bizanıs'ın baş mki:hi olan tranlı-lar tarafından önlenmek üzeııe Basra Körf:ezine ordu gönderildi. Bizans- kıranarı Habeşliler ve HımY'erliler eldyle bu ü:stiinlüklerini elde tutmak istedi,lerse de İ-mn'ı:ı day,anan ve güvenen Hımyerliler bu Bizanslı tüccarI.ara saIdırmağa başla-dılar ve doğu ticaretine engeloldular. Teofanes'in (Bizans tariheisi: M. 750~8~7) bildirdiğine göre Haheşlüer ticaret. yolunu emniyet altına altrnak için Kızıl
Deni-zi geçip Hımyerliler'e saldırdılar,. Yemen hükümdarı Zu NlÜvas'ı öldürüp Yemen'e yayıldılar (30).
Bu başarıdan sonra Aksumlulara' yardım etmeleH' şartiyle Bizans' İmpara-toru JÜJstinyen (saltanıatı: M. 527-565) Heimlaşmayı' yeniledHer. lskenderiye'y,e bir elçi kurulu' yollayıp vafti:zyaıpmak ve dini bilgiledöğretmek üzere 'bir din adamı is tediler.. Kendi,lerine Yoihall'na adında, bu'r papas yoHandı kİ' ıbuadam som(~ Aksum şehrinde piıslmpos oldu. Hı3ibeşl:ilerbu tıeşeıbbüsleri'lld:ebaşarı kaz;anıp ticaret yo-lunu açhktan sonra geri döndüler. Saldırıcılar geridöner dÖ'llmez Hımy.erliler bu ticaret yo,lunu,gene kaıpadı}ar. Halbeşliler" Yemen'e ikıineidefa saldırdılar ve bu se-fer Esima£yos adlı bir hıristiyan, Yemengenel valiısİ;'Oldu. Şu son yıllarda rHısn-ı Gurab adlı yerde bulunanY'azitta 'Okunan YL'zılar bu biJıgi'Yi kuvvetlendi'dI' ma-hiyettedir (31).
Yukarıda derdiğ'iİmizgibi Zu Nüvas atını deh-iz'2 surup kayıbolduktan SQnra Eryat, Yemen'i istila etti ve yerleşti. Biraz sonray,anında bulunan- komutanlar-dan Ebrehe ile ar.a:sıaçı]dı. ErYl3tYemenlilere zulmettiğ'inden yerli halk ta Ebre-he ile birlik oldu.' EibreıEbre-he'iıle Eryat anssmda çıkan savaşta Eryat EbreEbre-he'nin du d.ağını yafldığ'ındanEbrehe'ye el-Eşrem (= dudağı yaTık) lakahı verilmiştir. İkf komutan arasındaki savaş saımnda Ebre he, Eryat'ıöldürüp Yemen'in tek va Iisiİ
(28) İibn_iHişam. Sire. r. 4ı.
(29) Aynı eser. r, 38 _ 39.
(30) C. Zeydaıı, Zu_NÜivas'ln yenilmesinden sG:'ra. ZiU_Cecl'enel-Herndani Uı.k&bıll1 taşıyan
birinin; Yemen'de ida,reyi elealıp etrafa dağılan halkı t()p~aY1p'Helbeıılilere ka'tşı
direnmeğidene-diğini fakat bunun da yenildiğini söylüyor. C, Zeydan; el-A'rah Kahl el-tslam,3. 'baskı. Kahire.
1939. ss. 120, İbn_i Hişam, Zu-Ceden litkaıbIı bir şalhıstan
sm
açmakta. ise de bunu lromutan olarakdeğll, bir şair olarak 'göstzriyor, Sire, r.39. ._.
57
oldu. Bundan sO'nm EbreiheSan'a'da (32) el-Kuıleys adı verilen tapınağı yaptır-dı (33).. O bunun her bakımdan güzelolmasına o' kadar önem verdi ki tbn"'i Hi-şam'ın nakliettiğine göre bu tapınak o' zaman yer yüzünde hiç bir eşi görülmemiş bir kili!se O'ldu. Şüphesiz bu ıirfadedeıbüyük bk mÜ1bal'ağavar ammi kil'ısenin: ya-pılması hususunda ne kadar faZl'a iMimam ediillinişO'rdU'ğunugösterdt.
Ebrebe bundan sanm bütün araplar;n, tava! i'ç~n Mekke'deki'~' Kfııbeye değil buraya gelmelerinitemine çalıştı. Mudarlılardan Kinane O'ğlu Marik öğ'luHaris ağlu Sa'lebe oğlu Am~rağlu Adiy oğlu Fukayım oğullarından hi'r adam bu teşeb-büse kılZarak gidip Yemen'de el-Kulleys tapını?ğına girdi ve pi;sledLBunurt üze-r~llieEbrehe sinirlendi ve gidip Mekke'deki kutsal evi yıkmağa and::'içti; ordusunu ,a1ıp Mıekke'ye doğru )"O'ladüştü. Yanında Mahmud adh meşhur fil'i de v,ardı.
Ev-vela Yemen eşrafından Zu Nefr' adlı biri Eıbrethe'nin karşı'sİna çı'kıp savaştı, fnkat yeniLd'i, tutsak O'ldu. Eıbrıehe ikinCi olarak karşısına çıkan Has'am ka!biJtes;inide yenip Taif ş€lhri dalaylarında bulunan SakıiflileT'e u~~ştı. Sakifl.iler)rend:i t~pınak-farı el-La't'ı yıkınaması için ana yalvardıL.ar o' da bağışladı; Elbreh~'nin O'rdusUnu Kalbe'n'iın bulunduğu, yere götiirme'küzere kendisi:ne Ebu Riigal adında birini kı-
.
.
lavuz verdiler. Ordu el-Mugammis adlı yere vardığında Elbu Ri1galölklü. O. gün-. den be'rr hala a:I13plarbu Eibu Ri:gal'ın mezarını 'taşlarlar. "Elbl'eıheyalda, oralarna bulduğu Hz. Muhammıed'in dedesi Şeyıbe (AJbdülınut-ta1iıb) niın iıki yüz devesini birlikte alıp götürdü; eonra Şeybe'nin, develerini geri vermesi hususunda yaptığı rica me.rin€' verdi ve Habe'Ş ordu:su Kaheye saılld'lr-dıYısada Kur'ı::ıu-ıKednde
evııı.
surede (Fd~ su'resi,) temas edİ.1digi,giibi hiç bir 'Şey yaparnaidan, hoziguna uğramış bir durumda Y'emen'e döndü gitti (34). Buolay M. 570 yılı sonlarında oldu ki bunun ÜJezmndenkıisa biT müddet geçtikten
sO'nra Hz.. Muhamm,ed doğmuştur. Ebreh e'nin ölümünde yerine, ağlu Yeikısum,da-hıı ,sanra öt~ki ağlu Mesruk (35) geçti ki Yemen'de son Habeş vaJisi budur.
iHalbeşliler Yemen ahal'isine çok eziyet edeTlerdi;helie Yekisum zamam:nıdadu-rum çO'kdaiha fena idi; Yemenli erkekler öldürüldü, karılarını ha!be"şliaskerler al-, dıal-, çO'cukları perişan oldu. Sonunda YemeniHLeral-, Hımyerld.Ier. hü'lmimdi?r soyundan . Se.yf ıb. Zi Yezen (36) He IbiTLeşiıpHabeş lHeri yurtları:Ddan çıkarıp a,tmağ,a karar
(32) Haıbeşli1erYemeni istila 'ettikt.en sonra ida,relerine baş~şehiroıarak San'a'yı seçtiler;
burada 425,- 4&5 Y'ıı.ıan arasında hüküm sünnüş olan. Hımyerliler hükümdarlarından«Şurahbil
Ya'iur ıb. Es'ac!'ı>tarafınd.an veya !bu hükümdarın halefi olup 4&5 - 470 de saltanatsüren
«Şurah-bil Yenm» tarafından yaptınldığı söylenen «Gumdan Sarayı» nda 'oturdular .. Arap yazarıan bu
sarayın yedi kat ve son dere çe muhteşem olduğunu ve .üçüncü halife' Osman b. Affan zamanına
kadar Sağlam ola:rak ,kaldığını ve !buhalife tara fından yıktırıldığını kayodederler. Hımyerliler
tahtı bu defa .. İtan'abağlı bir vali sıfatiyle altıncı yü'Zyılııı sonlarında Seyf Ib. Zi-Yezen'e geçti_
ğind'eSe,"f'de gene bu Gumdan sarayında otunu uştu. M. Esaa, Tarih_i Din-i ,İSlam, 1, Medhiıl,
Der-i Saadet,. 1327 - 29, ss. 157ydd.
(33) Taben. Milletler ve Hükümdarl&r Tarihi, 1.55. H60. C. Zeydan'ın da işaret ettiği gibi
bu «eLKul1eys» kelimesi gaUba kilise kelimesinin arapçala,ştırılmış bir şekli ola,cak. C.Zeydl'ln,
el":Arab. ss, 122,
(34) İlbn-i Hişam, Sire. I, 43, .
(35) Taheri. Mesruk"ıun. Ebrell,e müsta,kiI Ycıııen' valiSi Olduktaıı sonra .Ebu Murre ZU0- Ye.'
zen'il1 .kansı olup zorla kendisiyle evlendiği ReYhaııe adlı yemenli kadından 'd()ğma 'olduğUnu
kaydedi'yar. Ml11etlel' ve Hükümda,rlar Tarthi,I. ss. H60. Fa,kat Taberi'nin ıbu mütalaası yanlış 'oL
İnak ,gerekir; zira Ebrc'he. Halbeş kumandanı Eryat'ın idaresınde
M:
'52:5 'yıllarında Yeİllen'esal~dıran ordu içinde olup ilm ordu Zu->Nüvasla savaştı;Ebu Murre Zu":Yezen ise tranllların M.'576
yıllarında Haibeşlilerle ya.ptıklan savaljta bulunmuştur. Bak. libn":i Hiljam. Sire, i. 38 ydd.
(36) Taberi bu şahsın adını Seyfnn veya Seyf, b. MMikerib şekliride kaydediyor. Mjlletler
verdiler ve Seyf' bu iş için 'İstanbul'a (ConstaıntinlÜph~) Bizans İmparai;q:runa yai:'dımi:stemeğ'~' gitti, Haıbeşlilerin zuImündenbııkıp uısandıkkirmı anIattı.' İ~pa-rator oinuiıbu arzUJsunu<~Haıbeşlialeryahudi midirIer ki üzerlerine saIıdırayım» di-yerek' reddetti. Seyf ibundan"sonra tran'da hüküm süıımekte buIunan SasaniIer hükümdarı AnlOşervan-ı Adil M,kalbiyIe anıJ.an birind Husrerv'e (sıaltanatı':. M. 531'"579)baş vurdu.' KilSra';Yemen'in uzak Iığmdanve . eIe geçirilse dahi gelirİl~tn, azIığı sebebiyIe bir fayda sağ'lamıyac.ağ'ından 'balhiSIe bu'yandıma pek ,yanaşrnıa,;k' istemMi-ysede 'Sonunda Seyf'ıiıll devamlı ıısrarları neticesinde razı oLdu' takriben. M. 576 yılIında yedi ısekiızhin ki,şilik bir kuvveti Vahriz adındaki bir komutanın ida-resine vere.rek Seyf'le Yemen'e yolladı" (37). Seyf İnan ' askerleriy Ie Yem€1l;in içerilerine doğ'iiı' ilededikçe YeıriıeiıI:ile~bölük böIük etrafınatoPIandıIar. Karş~~ larına çi'kı:ı.nıbüyiik bi'i Haıbeş orduSunu yendiLer vıe bu savaşİarda 'Habeş vaIis:i, Mesİ'uJcöLdü.BöyIece Yemen Habeş istÜasından kurtulınıuşsa da bu deihİran nü~ fuzu altina'g~iış oIdu.lran,kilsra:sı, her yıI belirli' bir miktanda vergi. 'vermek
şartiyIe Yeriıenvati,I'i'ğiii1ıi Seyf'e 'v,endi. Birmüddetsonra Seif HabeşIilerdep ba~ zıl1ar.iyle(Los,toldu ve 'btihİar tarafında'nöılctüriiIdü. •Seyfi
n
öldfrrüImesinden'son-113: SasanHer Vahriz adnidaki eSki komuta.nın idaresindıe tekTat bir mi~tar' asker
gönderdiler. Vaihri:z başarıi1e duruma hakim olarak İ~an Valisi sifatiyIe ,L
bı,rakıI-mış böylece Yemen'deki İianli valiler dizisinıin ilki oImuştur. Bazı ki:tynakliarın biİı~dJirdi'ğinıegöre Yemen~dekibu ,', İran valiIeri ycil'nız Yemen: {ilkesiyIe 'yetinmi~ yerek zamanl,a Hiidrama1Jt; 'Um/man ve Bahreyn tar~IaTını da eIegeçi~ilE!r., ,Bu şekiLde 'YemenEleriIi tıian'dan yardım istemeIelii ~endiIeri yararına elleriille, fazl~ bir şey geçİrttıedi; onıce HalbeşIiIerin uyrti~ iken şimdi de' İı:an'ın i.iYtu~ıi,.oIdti~ Iar. Aradakı' :fark sadece İfanıılarin, 'dilı ve ihadet hususunda Yem~n~Here, kaı:ış-ffi'attıJa1arıve rorkllIIanmamaIarında1di. tran'ın Y,eımern'dekiegeı:nenLiğjili~iye'-tin ortaya çıkmasma kadar sürmüş, miJadi 629 (7: lıkret yılı) yllında İ:mn, merz-batiı yani valisi buIunan Bazan isl&ID1yeti kaıbuI efunıeİde Yemen 'isI~:uy.rhğ'uoo geçmiŞ veıbö)f1ece B,aZl:ı;l1Yremeı:'deki İran valileriniiı sonuıncusuoIınl.ıştur (38).,
Yemen'deki küçük beylikler: '.' ,
Yukarıda kaydettigiımıiz Yemen'inbüyük devletIerinden başkiı.",gene onlarla ça~daş bir takımküçük bey:IikIıer de vardı. Bu n lar. küçükbHo v'e y'-'a"'Bir ~aç kasalbaya,.yaıııwt (İ.a"dahagenişçebir ıböIıg1eyesahip oıuşiar~~~ göre Z u(~em'i
ezrva') veya KJa;yl (cem\. ekyaI) ünvanıarını tar~ıyo:daııdı. Bunlar hakkındaki bil-.
gHerimiiZ,Main, Seba ve Hımyer giibi bu böl,gıeninbüyük devLetleri hakkında biLe'son arkeoIojik buIuntuIara kadarpekfazla; olimadı'ğ'li:nı:ı:göre hiç denecek 'kadar az irciıi.'Beşinci YüzyıI yazarIarından Neşvah !b. Said el-ıHımyıeri'ni:rl:<<kaside'i.Himye-riye» dliye ünIenmiş ocr.aıneseri oImasaYdı, ,Yemen'deki bu be~lik1ere dair .-pillgi'-miz. ç~k'azoIaoa'ktı~ Bukasidey-ardımi,yIe !bunlarıdan bÜıYÜikbiTkısmının -t:ııkri-ben eUi kadarının- adlarım öğ'renmiş oIuyoruz. Bunlardan bazıları kuvvetIenerek,
(37)' Bazı'eserler' KIsra'nm, , İran askerleİ'ini ,royle sonucu beIli olmıyanbir iş uğrUna kolay
kolay' feda etmek istemedIğinI, hunun içirı, İranhapiEhanelerindeki,' maıhkı:ımlaWan .mürekkep,
7 _-,8.bin..kIşiyi:. 8 .gemiye .binditip yonactığını, yolda' bu kayıklardan ikjsininbatıpaltısının :Yeme,..
n.e val'dığını yaziyorlar, Mesela'bak.' Tabert tarihinin çok esk1 ıbir fa.rsça nUshası, Tllihran, Kitap,;.
hane_İ Meclis.ci Şuray-ı Milli, No. 231-,varak250 A, vdc? " ..0.:
(38) MUnecciın Başi Tarihi,I,' 197. Bazı, tarihçiıer derranlı askerlerleyerli Yemenli' halkın,
nesil karışımmdan meydana gelmiş ve «OOna» aQl'yla anılan bu bölge halkının islam oluşlarını 0_
nuncu hicret yılında (M. 632) 'gösteriyor. Ali E'kber Feyya'Z, Tarih-İ 'İslAm, Tahran; ı32'7 ş: ,:ss.105'.f
59
kıomşufliarındambi'r kısmınvkendiül;kelerine katmıştır.
Zu'ların
en
ünlüled:" Zu Merasıd, Zu Gumdan, :lu Yezen, Zu Twbiha, Zu C~~. den'di'rler. Zu ürwanını taşıylanlardan d.ahageniş birbölıgeye hakim olanlar de-mek ol,an «kayl»lerin ünlülıeri bilhassa Hadramavt'ta ~bulunuy;o:rıduki:hu bölge meliklerinden Beni Ecmad, Beni Şeibip, Beni, Huzeyl'ler bunlardanıdırlar. ,','Anlaşıldıgma gö're Yemen'deki arıap şey:lüergiibi zu'lar ,vekayl'ler ,de iç işle~ rinde eıgemen olma,kl;aiberaber Yemen'deki hükümdarların bazı hususJ.ard,aki re-iısliklerini tanıyorlardı. Bu beyliklerden bazıları, varılıkl::ırıil1l'islam devrinıde" bile birkaç yüzyıl. elden, çıkarmamışlarıdır. i(39). '
, Yemen dolaylarında ,bunla:rıdanbaşka Ceibaniler (veyaCebailer), Kat;lbap-.
lılar, Kaırnner; ıHadramavthlar adlarındaki küçi1kbeyli:kle;rin mevcudiyetinıi, eski Yunan y,azarları bdIdiri(Yior;Bunlardan .elegeçen yazıtlarda Ceibanner ile ,M;ain~!ler'~ in bir1:İ'kteanım:ıısı, bunların Main1:iIerle tiıcaret ortaklıkları ,olduğ;unu gösterir. ~atabanlılar ise Sebalılaman bir kol idiler. Sprell'ger, bunların, arapların Ku.dae, ogulları deddkTIeritopluluk oldugunu iddiaediyorsa <h bu'konuya"daird~rin in-.celemeLe:rıdebulunan Muller ve E~dward Glaser ibu fekirde degildirler. avrüll~l;',!bun:"
larm Sebahlardan ayrı ,bir kololdukarını söylüyıor. Bunlar yani KaJt3ıhçınlıla~M, Ö. ikinci yüzyıla dogru Ukayl'de oturuyor1a':rıdıve M; 30. yıla kadar,bp.gıms.ız yaşa:"
dıkları aıılaşıl'ıyor(40). ..
-,KariLHer ve Hadramavtlılıar'ageIıinee:eski ,.Yunan y:az~rlarmdıan ,Ştrpıbpn brmlar hakkında önemLi biLgi veriyori .zengin oldUlklıırını, güzel evlıerde oturdıık-LaTını, ticaretle ugraşıp Hindistan'dan getirdikleri ticaııet .mallarıri~;' Yemen'den veya keJoeklerleEırat, picle ,nehhıleri üze rilndren Mezopotamyıa ,ve, Şıı.riye'ye
ulaştı:rıdıkI:arını kaydedi:yor. Bunlar vasıtasiyle.dogu, n:ıaUanta Azerbayçan'l3, ~8,~'
dar ulaşıyordu. Bazı arap tarihçiılerine gö re ,KarilileT, Basra. Körfezi. bat~ıB4.~ki. Bahreyndo.layl:arında oturuyorlardı; başşeıhir'leri olan Kerra da ıburad:a idL
)fa:-kat bunların, Bahreyn il:eMekkearasındabulunaiı Yemaımıebölgesindeoturmuş. olmaları daha dogru olmalı; çünkü Kariyun,karyehalkı demekti;r:;roarye iSe Ye-maıme'nıin eskiadıdır. Yemam.e bölgesinin, çok eski zamanlarda harınılan ye ba-ymdır bir yer olLması
bu
ihtimalıi kuvvetlendirıir. Eskiden bu bölig€!de ow:r;anlar Tasm'la:rıdı. Buna bakarak da, eski Yunan yıazarlarının Kariyun dedik1eritoplulu., gun bunl,ar olması da akl;a' geIıebilir. Alıi Mazlhari, Baısra körfe~,ilOlinlHareg (Cha-rax) giibi bazı" adaları ihtiva eden"Dicle nehrinin agzında kain Harasen h~yalisin-de eskih~yalisin-den, h~yalisin-denizci ve tücoar cumihuriyeti manzamsı gösteren bir halkın ,yaşadı-, gmı ve hatta bunlara, orta.,zamanlarm başında Si:ırazenler dendigin.iky.d,€diyçi ki bu kayd, Karilİler'ineski zamanlıa:rıdaoralara gidip keırııdi $.dlarını o bÖIgey~ vermiş qlmaları ihtimalini hatıra getiriyor (41).iKarHilerdensonra güney Araibistan'dakiı önemli bey1li,klerden'biri de HadraıınaJVtlı~al1dır.'Hadramavt bölgesi" Hindistan ticaret 'yolu, jistün-de önıeım:ldbir depo olan Kane (Hi,sn-ı ,Guraıb)' immı ve Şabve':
(Şa-(39) M. Şemseddin (Günalta.y), İslam Tarihi, İstanibul, ı338:- ı341" ss, 234 ydd.
__S40) Ayı,ıı eser, aynıyerler ve C. Zeydan. el-!Nrwb Kwhl el-İslam, ,ss. 120,vdd: . " .,
(41) Aly Mazaheeri: La Vie QuoUdienne des Musulmans'au ıMOYepA.ge;'parıs':'19!>1, P, ',. All
Mazhari'nlıı «i;;araz,ehler» 11akkindaki bu ifadesine rağnien, batılı bi~giıllerin çoğu ve' eroumle bun,.
ların en meŞııurlannıaan olan Henri Pirenne,bilhas,5'a M. x. yüzyıldaKuzey ıAfrika'dan'hıi.rekeUI;"
A~a'nın Ak Deniz kıyııarına saldıran müslüman devletleıine Sarazen adını veriyorlardı.
Eatı-da 8arazenİerle hıristiyanlar arasındaki ,mücadeleler~e Sarazenlerin bU böıgelerde,ki faal~yetlerl
hata) şehri ile Main1i1ere1ıa:bi onlardan bir ~ol eliyle idare edUiyor-du .. SaedUiyor-dug~l. ile ilmnun torunu Ma' di 'Keıriib, bunlardandrI'. Ma'di Ke-riıb mıİi1attan önce 525 yıllarına doğru SeıbalılarkıraIı bulunan ve Eb Yede' Yes'in çağdaşı Ve yeğeniidi. Bu tari!hten somtı Hadramavtlılara ait fa1zlabir billgi~ ye .saihip değiliiz (42). He?;h3Ide bir müddet daha varbMarını mu!hafaıza. edebildi-ler. ]\1.S.300 yılında ise egemenliklerini kayibettıiJer.
Eski Yemen Medeniyeti
~azımızın başmda İşaI1et ettiğimi~ gJhi kuzery'de, SümerliIer ve onların memleketine, medeniyetine v[lİ~i'soIan mrilletlerıle birlikte uzun müddet yaşadı,k tm sonra güneye, Y,einen denilen böligeye yerleşmiş, soy bak.ımı:ndan Kahtani-ler dii,yeanılan eski samı uluslıarın kurdukları medeniyet, gerek ma!hi:yeti V'e tesir sahası iıtiha:rilyle, gerekşe mükemıme1liği itibariyle bizi hayreHe bırakacak bir önemıi hai,z bulunmaktıadır .
. Milatt.an 10;15 YüZyılöncelere çıkan ve MainL]Jıerlehaşlayıp, tarihin her mil-lete İnukadder ~9lan serencamlı seyrini takiple Selbalılara, bunlardan da Him-. yerIHere ,geçen: ve hu sônuncular zamanında, Haheş 'saldırmssı ve.huna eklenen tı31biive iktiısa!di bazı amillerLe yıkılan bu medenıiyetin bi'ziekadar inti'kal edebi-len, .bi:lnlerc:eyıl Ikumve toprak ylğınlarıa,l:tında kialmış, unutuJirnUrşölü ve silik kalıntıları, XiX. yüzyıl sanılarmda, oraDarda arkeolodik araştıınına Viekazılar yapan bHginl1e:rinçalışma,J'arıiyle artıaya. çıkarı lınıı,ştır.
Bun};sır, yani Yıemen'de kurulmuş olan bu de,vletler, biilihas:satİCari alandaki büıyüık gayre!tlıeri Vie ticaret saha1liarınlJ1 geniş'bği,bu vasıta He bir çok miUetlerle
temasa gelmele'ri, vücuda getirıdikleri medeniyeti, dini ayıin ve iıbadetle1ri, temas ettikleri' bu miılIetlıeır;zirasına yaymakta büyük amil 'OlmuşlaDdır.Bu Yemen dev-l'etlerinineski doğudaki büyük. önemleri, daha ziyade' medeniyet ve din tarihi ile kendiınıi g91S~rir. Bu ıkendi halinde yaşıyan ve araı:arına gi:r.illmeısi, sırlarma erilimeisi ZlOrol~anmmet, yakın ve uzak ~cıın.şuları, ıbi,}!hassaİibranller ve Yunan-hlaır üzerıJnde. -<ba.~,kahususlarda da olmakla beraiber~ din ye Ncaret alanında bü-yük tesiıder j1cra etmiışlel1dıirki bu iki tesir; ;9lyatapma ve gıünlülktiıcareti şeklinde Gzetlendirilebiliır.
Şimdi bu güney devleUerinin medeniyetleri hakkında, s'On zamanlarıda ele ge-çen arkeoloji,k bulul],_tulam, StraJbon, Pl:inüus,HerodlOt ve 1€'I-İkliHadlı önemli ese-rin sahiıbi -'olup Yemen'deki San'a şehese-rindedoğmuş Hemdanı'nin esel'lıerine, Tev-rata ve daha ,sonraki ,koıynaklara dayanılaraık eldeedilen neticeleri gözden
geç':-.'
,
rellm:
Hükumet ve içtimaı durum:
Yieanen'ıejlekibÜiyülk devletlerlıeküçük beylikler aıı:sında, ticaret ve ;İ:şdolayı-siye kurumuş 'olan bağlar, diğer- ıpünasebe1tierılekurulran bağlarıdan çokdaha kuv-vetm idi. Yani bu devletler saldır:gan d'evleıtler olmak:tan zi'y.:ıde tüccar devletler-di. Esasen ticamt hayaıtı barış açinde yaşamağı icaibettirİr.
Bu devletle'l1de saıltanat nonmal hallerde ıill'sıidi; baharl'an oğula veya kardeş-ten kardeşe initkal .ediyordu. Bazan baba ile 'oğulun 'ortaklaşa saHanat sür-dükleri de 'oluyordu. Kadınlar da erk ekler gi'bi, salıtanat husüsuında veraset
(42) C. Zeydan. el-Araib Kabı el-İsIM1, ss. ı23 vd,d'.M. Şemseddin (Günaltay) .. İslam
