İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
YÜKSEK LİSANS TEZİ Gizem TOSUN
Anabilim Dalı : Endüstri Ürünleri Tasarımı Programı : Endüstri Ürünleri Tasarımı
HAZİRAN 2010
TEKERLEKLİ SANDALYE KULLANICILARINA YÖNELİK
BANYO SAĞLIK GEREÇLERİNİN
HAZİRAN 2010
İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
YÜKSEK LİSANS TEZİ Gizem TOSUN
(502051955)
Tezin Enstitüye Verildiği Tarih : 25 Aralık 2009 Tezin Savunulduğu Tarih : 11 Haziran 2010
Tez Danışmanı : Prof. Dr. Nigan BAYAZIT (İTÜ) Diğer Jüri Üyeleri : Doç. Dr. Seçil ŞATIR (İTÜ)
Prof. Dr. Işıl HACIHASANOĞLU (İTÜ)
TEKERLEKLİ SANDALYE KULLANICILARINA YÖNELİK
BANYO SAĞLIK GEREÇLERİNİN
İŞLEVSELLİK ANALİZİ
Bu çalışmayı, benim bu günlere gelmem için hiçbir fedakârlıktan kaçınmayan ve her zaman yanımda olan sevgili aileme ithaf ediyorum..
ÖNSÖZ
Çalışmalarımda beni destekleyen ve her türlü konuda yardımcı olan danışmanım Sayın Prof. Dr. Nigan Bayazıt’a, fikirlerini ve deneyimlerini benimle paylaşan Şükrü Sürmen’e, hazırlamış olduğum anketin, tekerlekli sandalye kullanıcılarına ulaşmasında en önemli katkıyı sağlayan, Türkiye Kas Hastalıkları Derneği genel koordinatörü Yakup Sayın, dernek başkanı Prof. Dr. Coşkun Özdemir ve genel sekreter Aynur Dik’e, Türkiye KASDER, Hasta-Gönüllü Ağı Projesi yöneticisi, hastalık tarafından kuşatılmış olmasına rağmen ve Tatvan gibi, İstanbul’a epey uzak bir coğrafyadan, bütün bir ağı yönetmeye çalışan, güzel yürekli Fatma Çoban’a, ayrıca, soruları oldukça uzun olmasına rağmen, anket uygulamasının gerçekleştirilmesi için vakit ayıran tüm engelli ve engelli yakını katılımcılara tek tek teşekkürleri borç bilirim.
Anket sorularının oluşturulması sırasında, bilgi ve deneyimlerini benimle paylaşan, “engelliler.biz” yazarlarından Sanem Uçar ve Nazmiye Güçlü’ye ve anketin forumlarda kısa sürede yayılmasında yardımı geçen, Türkiye Sakatlar Derneği genel başkanı Şükrü Boyraz, Engelliler Sitesi yazarlarından Kadir Ünal, Türkiye Zihinsel Engelliler onursal başkanı Fikret Gökçe ve TSD genel başkan yardımcısı Binnur Semiz’e de ayrıca şükran borçluyum.
Eminim benden habersiz bir şekilde, anketin bağlantı adresinin dağıtılmasını sağlayan kişiler de olmuştur. İsimlerini bilmediğim veya teşekkür etmeyi unutmuş olduğum kişilere de minnettar olduğumu belirtmeliyim.
Hassas bir konu olmasına rağmen, benimle tüm deneyimlerini çekinmeden paylaşan canım arkadaşım Deniz Onur’a ve tez çalışmam süresince bana her türlü konuda destek veren sevgili arkadaşlarım Alican Faydalı ve Burçin Behram’a da ayrıca teşekkür ederim.
Sevgili ailemin desteği olmasaydı, ve gönlü geniş Ruşen/Evrim Faydalı ailesi, bana İstanbul’da evlerinin kapısını açmasalardı, bu çalışma, belki de bir sonuca ulaşamazdı…
Haziran 2010 Gizem Tosun
İÇİNDEKİLER Sayfa ÖNSÖZ... v İÇİNDEKİLER ... vii KISALTMALAR ... ix ÇİZELGE LİSTESİ ... xi
ŞEKİL LİSTESİ... xiii
ÖZET... xix
SUMMARY ... xxi
1. GİRİŞ ... 1
1.1 Problemin Tanımı... 1
1.2 Araştırmanın Amacı ... 2
1.3 Araştırmada İzlenen Yöntem... 3
1.4 Araştırmanın Sınırlılıkları ... 4
2. BEDENSEL ENGELLİ KAVRAMI VE TEKERLEKLİ SANDALYE KULLANICILARININ GENEL ÖZELLİKLERİ ... 7
2.1 Bedensel Engelli Kavramı... 8
2.2 Tekerlekli Sandalyeye Olan İhtiyacın Süresine Göre Tekerlekli Sandalye Kullanıcılarının Ayrımı ... 11
2.2.1 Geçici süreli tekerlekli sandalye kullanıcıları... 12
2.2.1.1 Süreğen hastalıklar... 12
2.2.1.2 Geçici hastalıklar ve sakatlıklar ... 12
2.2.1.3 Diğer sebepler... 12
2.2.2 Sürekli tekerlekli sandalye kullanıcıları... 12
2.2.2.1 Ortopedik sakatlıklar... 13
2.2.2.2 Omurilik zedelenmesine bağlı sakatlık dereceleri ... 14
2.2.2.3 Yaşlılık ... 15
2.3 Tekerlekli Sandalye Kullanıcının Hareket Eylemlerine Göre Ayrımı... 16
2.4 Tekerlekli Sandalye Kullanıcısına Ait Antropometrik Standartlar ... 17
2.5 Tekerlekli Sandalye Kullanıcının Uzanma ve Kavrama Mesafeleri... 18
2.5.1 Oturuş düzenine göre uzanma (Düz veya öne eğik pozisyonda) ... 19
2.5.2 Yaklaşım düzenine göre uzanma (Önden ve paralel yaklaşım) ... 20
2.6 Tekerlekli Sandalye Hakkında ... 21
2.6.1 Tekerlekli sandalyeye ilişkin teknik özellikler ... 23
2.6.1.1 Tekerlekli sandalyede ölçülendirme... 23
3. BANYO SAĞLIK GEREÇLERİNDE BEDENSEL ENGELLİLERE YÖNELİK TASARIMLAR VE STANDARTLAR... 25
3.1 Mekana Yönelik Gereklilikler ve Standartlar ... 26
3.1.1 Tuvaletler ... 26
3.1.2 Banyolar ... 30
3.2 Bedensel Engellilere Yönelik Ürünler ve Gereklilikler ... 32
3.2.2 Lavabolar... 35 3.2.3 Yıkanma/temizlenme hacimleri ... 36 3.2.3.1 Küvetler... 36 3.2.3.2 Duşlar ... 37 3.2.3.3 Bideler ... 39 3.2.4 Oturaklar... 39 3.2.5 Bataryalar ... 40 3.2.6 Tutunma barları... 40 3.2.7 Diğer Ürünler ... 43 3.2.7.1 Tuvalet kağıtlıkları ... 43 3.2.7.2 Aynalar ... 43 3.2.7.3 Havluluklar... 44
3.3 Sektörde Bedensel Engellilere Yönelik Mevcut Durum ... 44
3.3.1 Bedensel engelliler için tasarlanmış klozetler ve aksesuarları ... 44
3.3.2 Bedensel engelliler için tasarlanmış lavabolar ve aksesuarları ... 49
3.3.3 Bedensel engelliler için yıkanma birimleri ve aksesuarları ... 51
3.3.4 Bedensel engelliler için ıslak hacim aksesuarları... 57
3.3.4.1 Aynalar ... 57
3.3.4.2 Tutunma barları ... 58
3.3.4.3 Hareketli sistemler... 58
4. ÇALIŞMANIN YÖNTEMİ ... 61
4.1 Literatür Taraması ... 62
4.2 Gözlem ve Kişisel Görüşme... 63
4.3 Belirli Bir Alanda Anket Çalışması... 63
4.3.1 Anketin amaç ve kapsamı ... 64
4.3.2 Anketin uygulama alanı ... 65
4.3.3 Anket sorularının belirlenmesi ... 66
5. BULGULAR VE TARTIŞMA ... 69
5.1 Demografik Dağılım... 69
5.2 Sağlık Durumu Dağılımı ... 72
5.3 Kullanılan Bedensel Engelli Ürünleri ile İlgili Verilerin Değerlendirilmesi... 73
5.4 Banyo Sağlık Ürünleri Kullanım Alışkanlıkları... 78
5.5 Banyo Sağlık Ürünlerine Yönelik Beklentiler ... 84
5.6 Varolan Banyo Sağlık Ürünlerine Dair Memnuniyet Düzeyinin Saptanması ... 89
5.7 Ankete Katılımcılar Tarafından Eklenen Düşünceler ... 91
6. SONUÇ VE ÖNERİLER ... 93
KAYNAKLAR... 99
EKLER... 105
KISALTMALAR
ADA : Amerikan Özürlüler Hareketi (The Americans with Disabilities Act) ADAAG : ADA Binalar ve Tesisler Ulaşılabilirlik Rehberi (ADA Accessibility
Guidelines for Buildings and Facilities) DİE : Devlet İstatistik Enstitüsü
ICF : İşlevsellik, Yeti Yitimi ve Sağlığın Uluslararası Sınıflandırılması (International Classification of Functioning, Disability and Health)
ICIDH : Bozukluklar Yeti Yitimi ve Engellilerin Uluslar arası
Sınıflandırılması (International Classification of Impairments, Disabilities and Handicaps)
İSTABİP : İstanbul Tabipler Odası
KASDER : Türkiye Kas Hastalıkları Derneği MEB : Milli Eğitim Bakanlığı
MS : Microsoft Yazılım Firması ÖİB : Özürlüler İdaresi Başkanlığı ÖZİDA : Özürlüler İdaresi
PASW : SPSS programının 18. sürümü (Predictive Analytics SoftWare) RSK : İzmir Rehabilitasyon Spor Kulübü
SHÇEK : Sosyal Hizmetler Çocuk Esirgeme Kurumu
SPSS : İstatistiksel Değerlendirme ve Analiz Programı (Statistical Package for the Social Sciences)
TBSF Besf : Türkiye Bedensel Engelliler Spor Federasyonu TDK : Türk Dil Kurumu
TOFD : Türkiye Omurilik Felçliler Derneği TÖA : Türkiye Özürlüler Araştırması TSE : Türk Standardları Enstitüsü TTK : Türk Tarih Kurumu
TTR : Toplum Temelli Rehabilitasyon TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu
UN : Birleşmiş Milletler (United Nations)
ÇİZELGE LİSTESİ
Sayfa
Çizelge 2.1 : Populasyonun sınır bireyleri için uzanma limitleri. ... 19
Çizelge 2.2 : Varolan tekerlekli sandalyelerin karşılaştırılması... 22
Çizelge 3.1 : Tekerlekli sandalye kullanıcıları tarafından rapor edilen ev yapı modifikasyonlarına göre, yaş ve yaralayıcı düşme durumu arasındaki genel frekans... 25
Çizelge 4.1 : Kullanılan cihaz türüne göre ortopedik engelli nüfus oranı. ... 62
Çizelge 5.1 : Yaş dağılımı... 70
Çizelge 5.2 : Eğitim durumu dağılımı... 71
Çizelge 5.3 : Bedensel engellilerin eğitim durumu... 72
Çizelge 5.4 : Katılımcıların evlerinde sahip oldukları banyo sağlık gereçleri... 74
Çizelge 5.5 : Bedensel engelli klozet kullanımında karşılaşılan sorunlar... 75
Çizelge 5.6 : Katılımcıların ürünler için tercih ettikleri özelliklerin sıralaması... 88
Çizelge 5.7 : Katılımcıların, banyo sağlık ürünleri ile ilgili memnuniyet düzeyleri... 90
Çizelge A.2.1 : Türkiye’deki bedensel engellilere yönelik seramik sağlık gereçleri üreticilerinin belirlenmesi. ... 110
Çizelge A.3.1 : Çalışmada ürünleri incelenen seramik/vitrifiye firmalarının internet adresleri... 111
Çizelge A.3.2 : Çalışmada ürünleri incelenen akrilik/polistren firmalarının internet adresleri... 112
Çizelge A.7.1 : Yüksekliği ayarlanabilir tezgah. ... 131
Çizelge A.7.2 : Yüksekliği ayarlanabilir tezgah parça özellikleri. ... 134
Çizelge A.7.3 : Yüksekliği ayarlanabilir tezgah iskelet borusu özellikleri. ... 135
Çizelge A.7.4 : Yüksekliği ayarlanabilir dolap özellikleri. ... 137
Çizelge A.7.5 : Yüksekliği ayarlanabilir dolap içi özellikleri. ... 138
Çizelge B.3.1 : İletişime girilen kurumların internet adresleri. ... 157
ŞEKİL LİSTESİ
Sayfa
Şekil 1.1 : Ev içi su tüketim grafiği. ... 5
Şekil 2.1 : Fiziksel sakatlık yüzdeleri. ... 7
Şekil 2.2 : Tekerlekli sandalye kullanan bir yaşlı hasta... 15
Şekil 2.3 : Tekerlekli sandalyenin antropometrik ölçüleri. ... 18
Şekil 2.4 : Tekerlekli sandalyeliye uygun bar düzenlemesi... 20
Şekil 2.5 : Lavaboya önden yaklaşım. ... 20
Şekil 2.6 : Tekerlekli sandalye kullanan kişinin uzanma mesafeleri. ... 21
Şekil 2.7 : Raflara yandan yaklaşım... 21
Şekil 2.8 : a) Tuvalet tipi tekerlekli sandalye, b) Lazımlıklı tekerlekli sandalye, c) Akülü tip tekerlekli sandalye. ... 22
Şekil 2.9 : Tekerlekli sandalye kullanıcısının oturma ölçüleri/yandan görünüş... 23
Şekil 2.10 : Tekerlekli sandalye kullanıcısının oturma ölçüleri/üstten görünüş... 24
Şekil 3.1 : Uniseks tuvaletler için ideal donatı ölçüleri. ... 28
Şekil 3.2 : Tekerlekli sandalye kullanıcısı için klozet kullanım illüstrasyonu. ... 29
Şekil 3.3 : Banyoda duş teknesi kullanımına dair ölçülendirmeler... 31
Şekil 3.4 : Banyoda küvet teknesi kullanımına dair ölçülendirmeler. ... 32
Şekil 3.5 : Klozet ölçüsü. ... 33
Şekil 3.6 : Destek aparatlı klozet şekli. A. B. ... 34
Şekil 3.7 : Klozette transfer örnekleri çapraz yaklaşım. A. B. C. D. ... 34
Şekil 3.8 : Klozete yandan yaklaşım A. B. C. D... 34
Şekil 3.9 : ADA Lavabo montaj ölçüleri. ... 35
Şekil 3.10 : Engelli küveti... 37
Şekil 3.11 : Engelli duş sistemi... 38
Şekil 3.12 : Örnek duşlar... 38
Şekil 3.13 : A/B/C/D Örnek oturak resimleri. ... 39
Şekil 3.13 : (Devam) A/B/C/D Örnek oturak resimleri. ... 40
Şekil. 3.15 : A-B-C-D-E-F-G-H-I-J-K-L. Klozet tutunma barları örnekleri
ve montaj ölçüleri... 41
Şekil. 3.15 : (Devam) A-B-C-D-E-F-G-H-I-J-K-L. Klozet tutunma barları örnekleri ve montaj ölçüleri. ... 42
Sekil 3.16 : A., B., C., D., Küvet tutunma barları ve ölçüleri. ... 43
Şekil 3.17 : İdeal duvara asılan klozet... 44
Şekil 3.18 : Portatif klozet yükseltici. ... 44
Şekil 3.19 : Kohler önden girintili klozet... 45
Şekil 3.20 : Kohler önden girintili klozet kapağı. ... 45
Şekil 3.21 : Avalon kenar girintisiz klozet... 45
Şekil 3.22 : Avalon sifon detayı. ... 45
Şekil 3.23 : Elektrikli yükselebilen klozet. ... 46
Şekil 3.24 : Geberit ergonomik hareketli başlıklı manuel taharet sistemi. ... 46
Şekil 3.25 : Biopak uzaktan kumandalı elektronik taharet sistemi. ... 47
Şekil 3.26 : Dobidos elektronik taharet sistemi kumanda detayı. ... 47
Şekil 3.27 : Biopak montaj detayları yandan görünüm... 47
Şekil 3.28 : Biopak akıllı klozet kapağı montaj detayları (1-2-3)... 48
Şekil 3.29 : ECA sensörlü taharet sistemi. ... 48
Şekil 3.30 : Tekerlekli ve sabit katlanır tuvalet sandalyeleri (WC sandalyesi). ... 48
Şekil 3.31 : Klozet üstü uyumlu tekerlekli sandalye kullanım detayları... 49
Şekil 3.32 : Vitra bedensel engelli lavabo... 49
Şekil 3.33 : ECA bedensel engelli lavabo. ... 49
Şekil 3.34 : ADA standardı düz kenarlı lavabo... 50
Şekil 3.35 : Vitra düz kenarlı lavabo... 50
Şekil 3.36 : Kohler hareket sensörlü batarya... 50
Şekil 3.37 : Kohler uzun saplı batarya. ... 50
Şekil 3.38 : ECA hareket sensörlü batarya... 51
Şekil 3.39 : Artema uzun saplı batarya. ... 51
Şekil 3.40 : ECA uzun saplı batarya. ... 51
Şekil 3.41 : Turkuaz seramik köşe lavabo (asimetrik). ... 51
Şekil 3.42 : Turkuaz seramik köşe lavabo (simetrik)... 51
Şekil 3.43 : Vitra düz duş tekneleri. ... 52
Şekil 3.44 : Vitra eğimli duş tekneleri... 52
Şekil 3.45 : Engelli duş teknesi. ... 52
Şekil 3.47 : Wibco önden kapılı küvet ve kullanımı... 53
Şekil 3.48 : Wibco yandan kapılı küvet ve kullanımı. ... 53
Şekil 3.49 : Uzakril firması kapılı küvet modelleri (A, B, C, D). ... 54
Şekil 3.50 : Selika kendinden oturaklı küvet. ... 54
Şekil 3.51 : Sterling banyo küveti... 54
Şekil 3.52 : Bexarmods plastik oturak hareketli kolçaklı. ... 55
Şekil 3.53 : ECA plastik oturak kolçaklı... 55
Şekil 3.54 : Great grabz banyo oturakları. ... 56
Şekil 3.55 : Yıkanma alanı düzenlemesi örnekleri... 56
Şekil 3.56 : A) ECA bedensel engelli duş başlığı, B) Artema uzun saplı banyo bataryası, C) ECA hareket sensörlü banyo bataryası. ... 57
Şekil 3.57 : Ece banyo hareketli ayna. ... 57
Şekil 3.58 : Vitra hareketli ayna modelleri. ... 57
Şekil 3.59 : Çeşitli firmaların tutunma barı modelleri (A,B,C,D). ... 58
Şekil 3.60 : Ece Banyo hareketli ayna, lavabo, dolap sistemi... 58
Şekil 3.61 : Häfele hareketli tezgah sistemi. ... 59
Şekil 4.1 : İzlenen çalışma yöntemi ve adımlar. ... 61
Şekil 5.1 : Cinsiyet dağılımı. ... 69
Şekil 5.2 : Medeni durum... 69
Şekil 5.3 : Yaş dağılım grafiği. ... 70
Şekil 5.4 : Genel nüfusta (solda) ve engelli nüfusta (sağda) yaş grupları dağılımı. ... 71
Şekil 5.5 : Katılımcıların tekerlekli sandalye kullanma sebepleri... 72
Şekil 5.6 : Katılımcıların el, kol, bacak ve ayaklarını kullanabilme yeterlilikleri... 73
Şekil 5.7 : Katılımcıların kullandığı tekerlekli sandalyenin oturma yükseklikleri... 73
Şekil 5.8 : Bedensel engelli klozet kullanımında karşılaşılan sorunlar grafiği. ... 76
Şekil 5.9 : Bedensel engelli yıkanma birimi kullanımında karşılaşılan sorunlar... 77
Şekil 5.10 : Bedensel engelli lavabo kullanımında karşılaşılan sorunlar... 78
Şekil 5.11 : Tekerlekli sandalyedeki kişilerin klozet kullanım alışkanlıkları. ... 79
Şekil 5.12 : Tekerlekli sandalyedeki kişilerin yıkanma birimi kullanım alışkanlıkları... 81
Şekil 5.13 : Tekerlekli sandalyedeki kişilerin lavabo kullanım alışkanlıkları. .... 83
Şekil 5.15 : Tekerlekli sandalyedeki kişilerin abdest alışkanlıkları. ... 84 Şekil 5.16 : Tekerlekli sandalyedeki kişiler için klozetlerin sahip olması
istenen özellikler. ... 85 Şekil 5.17 : Tekerlekli sandalyedeki kişiler için yıkanma birimlerinde
olması istenen özellikler... 86 Şekil 5.18 : Tekerlekli sandalyedeki kişiler için lavabolarda olması istenen
özellikler... 87 Şekil A.4.1 : “Engelliler için hazırlanmış kayar oturaklı küvet düzeneği”
Birleşmiş Devletler patent başvurusu ilk sayfası. ... 113 Şekil A.4.2 : “Engelliler için hazırlanmış kayar oturaklı küvet düzeneği”
Birleşmiş Devletler patent başvurusu/detaylar... 114 Şekil A.4.2 : (Devam) “Engelliler için hazırlanmış kayar oturaklı küvet
düzeneği” Birleşmiş Devletler patent başvurusu/detaylar. ... 115 Şekil A.4.3 : “Engelliler için hazırlanmış kayar oturaklı küvet düzeneği”
Birleşmiş Devletler patent başvurusu/oturak detayları. ... 116 Şekil A.4.4 : “Engelliler için hazırlanmış kayar oturaklı küvet düzeneği”
Birleşmiş Devletler patent başvurusu son sayfası. ... 117 Şekil A.5.1 : “Engelliler için hazırlanmış eşiksiz duş küveti tasarımı”
Birleşmiş Devletler patent başvurusu ilk sayfası. ... 118 Şekil A.5.2 : “Engelliler için hazırlanmış eşiksiz duş küveti tasarımı”
Birleşmiş Devletler patent başvurusu/döşeme detayları. ... 119 Şekil A.5.2 : (Devam) “Engelliler için hazırlanmış eşiksiz duş küveti
tasarımı” Birleşmiş Devletler patent başvurusu/döşeme
detayları... 120 Şekil A.5.3 : “Engelliler için hazırlanmış eşiksiz duş küveti tasarımı”
Birleşmiş Devletler patent başvurusu/su gideri detayları... 121 Şekil A.5.3 : (Devam) “Engelliler için hazırlanmış eşiksiz duş küveti
tasarımı” Birleşmiş Devletler patent başvurusu/su gideri
detayları... 122 Şekil A.6.1 : “Engelliler için hazırlanmış banyo tesisatı” Birleşmiş
Devletler patent başvurusu ilk sayfası... 123 Şekil A.6.2 : “Engelliler için hazırlanmış banyo tesisatı” Birleşmiş
Devletler patent başvurusu/alt yapı projelendirme. ... 124 Şekil A.6.3 : “Engelliler için hazırlanmış banyo tesisatı” Birleşmiş
Devletler patent başvurusu/proje detayları. ... 125 Şekil A.6.3 : (Devam) “Engelliler için hazırlanmış banyo tesisatı”
Birleşmiş Devletler patent başvurusu/proje detayları. ... 126 Şekil A.6.4 : “Engelliler için hazırlanmış banyo tesisatı” Birleşmiş
Devletler patent başvurusu son sayfası. ... 127 Şekil A.7.1 : Yüksekliği ayarlanabilir tezgah. ... 128 Şekil A.7.2 : Yüksekliği ayarlanabilir dolap ve detayları. ... 129
Şekil A.7.3 : Yüksekliği ayarlanabilir dolap. ... 129
Şekil A.7.4 : Yüksekliği ayarlanabilir tezgah ve detayları. ... 130
Şekil A.7.5 : Yüksekliği ayarlanabilir tezgah teknik çizim. ... 131
Şekil A.7.6 : Yüksekliği ayarlanabilir mutfak tezgahı. ... 131
Şekil A.7.7 : Yüksekliği ayarlanabilir tezgah için yan parça. ... 132
Şekil A.7.8 : Yüksekliği ayarlanabilir tezgah montaj detayları. ... 133
Şekil A.7.9 : Yüksekliği ayarlanabilir tezgah kumanda seti. ... 133
Şekil A.7.10 : Yüksekliği ayarlanabilir tezgah dijital kumanda. ... 134
Şekil A.7.11 : Yüksekliği ayarlanabilir tezgah iskelet borusu. ... 134
Şekil A.7.12 : Yüksekliği ayarlanabilir tezgah eklemli parça. ... 135
Şekil A.7.13 : Yüksekliği ayarlanabilir tezgah eklemli parça detayları. ... 135
Şekil A.7.14 : Yüksekliği ayarlanabilir dolap detayları. ... 136
Şekil A.7.15 : Yüksekliği ayarlanabilir dolap içi detayları. ... 137
Şekil D.1.1 : Formina akrilik dikey duş sistemleri. ... 174
TEKERLEKLİ SANDALYE KULLANICILARINA YÖNELİK BANYO SAĞLIK GEREÇLERİNİN İŞLEVSELLİK ANALİZİ
ÖZET
Günümüz Türkiye'sinde, engellilerin toplumla bütünleşme yönünde yoğun sorunlar içinde yaşadıkları bilinmektedir. Bu sorunların içerisinde, problemlerin farklı adlandırılmasından kaynaklanan çatışmaların da bulunması, sıkıntıların çözümü yolunda ilerleme zorluğunun da ilk işaretidir. Engelli bireylerin, yaşamın pek çok alanına yayılan kendi sorunları ötesinde gelişen, maruz kaldıkları çevresel engeller, içinde yaşadıkları toplumla işlevsel bir bütünlük kurarak yaşayabilmelerini güçleştirmektedir. Sürekli sorunlarla boğuşan ve çözüm üretmekte zorlanan bireylerin, kendilerini mutsuz hissetmeleri ise kaçınılmazdır. Bu da temel bir insan hakkı olan bireyin kendisini gerçekleştirme hakkını ortadan kaldıran düşük yaşam kalitesi demektir.
Bedensel engelli kişilerin özgürlükleri ülkemiz şartlarında öncelikle mimari yapılar ve engelli bireyler düşünülmeden yapılan şehirsel planlamalardan dolayı kısıtlanmaktadır (Barris, 1982). Ancak mimari ve şehirsel düzenlemeler iyileştirilse dahi, toplumdaki engelli kişilerin kullandığı ürünler önem kazanmaktadır. Bazı alanlarda faaliyet gösteremeyen engelli kişilerin hayatları, ancak günlük kullanımda sürekli ihtiyaç olan ürünlerin, engelli bireylere en uygun biçimde tasarlanması sayesinde aktif olabilmektedir.
İnsanın en doğal ihtiyaçlarından biri olan boşaltım ihtiyacını, temizlenme ve kişisel bakım ihtiyaçları takip etmektedir. Sosyal veya ekonomik durum farklılığı gözetmeksizin, her yaşa ve her tür sosyo-ekonomik gruba, kısaca herkese hitabeden ve üstelik, uygulama alanı ve malzemesi gereği, uzun süre kullanım ömrüne sahip olan bir ürün çeşidi olan ıslak mekan ürünleri, tekerlekli sandalye kullanan kişinin hayata aktif biçimde katılmasında çok büyük öneme sahip olmasının ötesinde, kişilerin yaşamlarını sağlıklı bir biçimde sürdürebilmesi adına öncelikli bir gerekliliktir.
Banyo sağlık gereçlerinde, bedensel engelliler için tasarlanmış modeller, tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de mevcuttur. Bu tez çalışması, tekerlekli sandalye kullanıcıları için, yaşamın gerektirdiği bu tür ihtiyaçlara hizmet etmek üzere tasarlanmış ürünlerin işlevselliğinin değerlendirilebilmesi adına, kullanıcılara uygulanan anket analizini kapsamaktadır.
FUNCTIONALITY ANALYSIS ON THE SANITARY PRODUCTS DESIGNED FOR WHEELCHAIR USERS
SUMMARY
In today’s Turkey, it is a well known fact that, disable people have to live in dense problems to the direction of integration into society. The first indicator of difficulties on the process of solving all these problems is the conflicts of the different naming of these health situations. Beyond their own health problems which spread to many areas of life, also the environmental barriers for people with disabilities, makes it difficult to be able the functional integrity of the society they live in. For the disabled persons, it is inevitable to feel unhappy about themselves because of the endless effort they spend to struggle with problems and forced to produce solutions. And this means the low quality of life which eliminates the basic human right for individuals: to realize themselves.
Firstly, freedoms of wheelchair users in our country are restrained due to the architectural and urbanal plannings without of considering people with disabilities. However, even architectural and urban arrangements planning and applying well appropriate, products that are used by disabled people are come into prominence (Barris, 1982). The disabled people who can not integrate in some areas of life, can be more active, just by designing the products in the most appropriate way which is necessary for their daily use.
The excretion needs, which is the one of the most natural needs of the human being is followed by the need of cleaning and personal care. Sanitary products which have a long-life status, due to its field of application and its material, and teherfore adressing to all ages, all social and economical groups, briefly to everyone, regardless of differences between social or economic status, is a high priority to join into life in a healthy way, beyond the great importance for people who use wheelchairs to participate actively in life..
In bathroom sanitary ware, the models which are designed for the disabled are existent in our country as well as they are available all over the world. This thesis includes the analysis of the survey that is applied to the wheelchair users to evaluate the functionality of the products which is designed for disabled users.
1. GİRİŞ
Ülkemizde, toplam nüfusun yaklaşık %12,29’unu engelli bireyler oluşturmaktadır. Engelli nüfus oranı, erkeklerde %11, kadınlarda ise %13 olarak ortaya çıkmıştır (DİE, TÖA, 2002). Buna göre ülkemizde 8.431.937 kişi özürlü olarak yaşamlarını sürdürmektedir. Bu oran, bir ülke için, esasında azımsanamayacak derecede yüksek bir değerde olmakla birlikte, uygulamadaki bazı kısıtlılıklardan dolayı, bu oranın gerçekte, tespit edilenden daha yüksek olduğu düşünülmelidir. Yapılan araştırmalar göstermektedir ki, ortopedik engelli nüfus, diğer engelli ve süreğen hastalıklar nüfusu içerisinde, %1,25 oranı ile, en üst sıradadır (DİE, TÖA, 2002).
Bedensel engelliler için hayatın her alanında çeşitli düzenlemeler yapılmalıdır (Gleeson, 1999). Bedensel engelli nüfusunun oldukça yüksek olduğu ülkemizde, her türlü ürün tasarımında engellileri de dikkate alacak şekilde bir yaklaşım, zorunluluk arz etmektedir.
Ev içi gerekli düzenlemeler yapılmış olmasına rağmen, kaza oranının en yüksek olarak tespit edildiği mekan, ıslak mekanlardır (Ulusal Sağlık İstatistik Merkezinden aktaran Berg ve Intrator, 1998). Kazaları en aza indirgeyebilmek için, banyo sağlık ürünleri, özellikle ele alınmalı ve tasarım kriterleri gözden geçirilmelidir.
1.1 Problemin Tanımı
Bedensel engelliler için tasarlanmış birçok günlük yaşam objesi mevcuttur. Bunların arasında, kişiye özel veya yalnızca bedensel engellilere özel işlevler için üretilmiş ürünler olduğu gibi, herhangi bir rahatsızlık veya engeli olmayan bireylerin de kullanabileceği ürünler mevcuttur.
Ne var ki, çoğunlukla, bu ürünlerin tasarımcı ve üreticileri, herhangi bir engele sahip olmayan ve hatta çevresinde bile bir engelli bulunmayan kişilerdir. Ürünler, bedensel engelliler için gerekliliği ortaya konmuş standartlara göre tasarlanır ve üretilir, ancak müşterinin memnuniyeti sorgulanmaz ve herhangi bir geri dönüş beklenmez, ki engelli bireyler, günlük hayatta herhangi bir sakatlığı olmayan bireye göre çok daha
fazla sorunla uğraşmakta ve çoğunlukla ürünlerle ilgili sıkıntılarını, kendilerine bizzat sorulmadıkça, ilgili şahıslara iletmek konusunda zayıf kalmaktadırlar.
Ancak gözlemlenmiştir ki, bedensel engelliler için tasarlamış banyo sağlık gereçleri, aslında yalnızca umumi tuvaletlerde prosedür gereği kullanılmakta, oysa asıl ihtiyaç sahiplerinin evlerinde, engelli kullanıcılar tarafından tercih edilmemektedir. Bu durum, tasarım sürecinde bir hata olduğunu düşündürmektedir.
1.2 Araştırmanın Amacı
Canlılarda boşaltım ihtiyacı, en doğal varoluşsal ihtiyaçlarından biridir. İnsanlarda, boşaltım ihtiyacını, temizlenme ve kişisel bakım ihtiyaçları gibi sosyal ihtiyaçlar takip etmektedir. Islak hacim ürünleri, kişinin bu tür ihtiyaçlarına hizmet etmek üzere tasarlanmış ürünleri kapsar. Bu ürünlerin tarihsel süreçte bilinen en eski olanı, yaklaşık MÖ 3000 yıllarında kullanılmıştır (Pathak, 1995). Günümüzde ise temiz su yetersizliği ve küresel ısınma gibi problemlerden dolayı tuvalet gibi ıslak hacim ürünleri, sadece boşaltım ihtiyacının çok ötesinde bakış acılarıyla ele alınmakta ve tasarlanmaktadır.
Son yıllarda, araştırmacı ve tasarımcıların çabası, yaşlı ve engelli insanların yeteneklerine uygun araçlarla ilgili yöntemler konusunda odaklaşmakta, yeni tasarım olanakları ortaya çıkarılmaktadır. Evrensel tasarım ve kullanıcı odaklı tasarım olarak adlandırılan, bu soruna yaklaşım yöntemleri, yaşlı ve engelli insanları, nüfus grubundaki diğer insanlar ile bir sistemde birleştirme ve tüm kullanıcılara göre uyumlandırılmış ürünler tasarlama yoluna gitmektedir. Her bir nüfus grubu için tek tek araç tasarımının yapılması gerek üretici ve gerekse tüketici açısından hem oldukça zor olacak, hem de neredeyse hiç ekonomik olmayacaktır. Bu açıdan, tüm nüfus grubundaki insanlar tarafından da etkin olarak kullanılabilecek nesnelerin tasarımına gidilme yolları araştırılmaktadır.
Evrensel tasarım ile, aynı sistem içinde farklı kullanıcılar için farklı tasarım ve herkese uygun olarak ayarlanabilirlik ilkesi temel alınarak, tasarımda farklılık ve esneklik yaratılmaktadır. Bu bakış ile, tasarımda hedef olarak sınırlı yeteneklere sahip olan (yaşlı, engelli gibi) bireylerin ihtiyaç ve istekleri esas alınmaktadır. Böylece diğer nüfus grubundaki insanların bu araçları çok daha rahat olarak kullanacakları düşünülmektedir.
Tasarım alanındaki bu gelişmelere rağmen, varolan banyo sağlık ürünlerinin ne derece ihtiyaca hizmet ettiği ve kullanıcıların memnuniyeti, kullanılan ürünler kişisel mahremiyet içerdiği için, çoğu zaman yeterince irdelenememektedir.
Bu çalışmanın amacı, kullanıcılar ile yüz yüze iletişim kurarak ve internet üzerinden uygulanan bir anket ile, tekerlekli sandalye kullanmakta olan kişilerin, varolan banyo sağlık ürünlerine karşı memnuniyetlerini ölçmek ve ıslak mekanlarda yaşamakta oldukları sıkıntıları tespit etmektir. Bu araştırmada izlenen yol, sorunlara dikkat çekerek bu noktalarda açıklayıcı ve çözümleyici öneriler getirmek ve bu konuyla ilgili olarak yürütülen çalışmalara destekleyici bir katkı sağlayabilmektir.
1.3 Araştırmada İzlenen Yöntem
Bu çalışmada, bilimsel veri toplama tekniklerinden, literatür taramanın yanı sıra, tekerlekli sandalye kullanıcıları ile, ürün kullanımı sırasında karşılaştıkları sorunları tespit etmek üzere, bireysel görüşmeler yapılmıştır. Konuyla ilgili fikir sahibi olabilmek adına öncelikle, tekerlekli sandalye kullanıcılarına dair tanımlamalar, istatistikler ve hükümde olan yönetmelikler verilmiştir.
Daha sonra, sektördeki son durum incelenmiş ve piyasada varolmakta olan bedensel engelli ıslak hacim ürünleri araştırılmıştır. Bedensel engelliler için tasarlanmış banyo sağlık gereçleri tespit edilmiş ve varolan ürünler işlevlerine göre ayrılarak işlenmiştir.
Üçüncü aşamada, anket soruları düzenlenmiş ve bir grup tekerlekli sandalye kullanıcısıyla yüz yüze olacak şekilde ön anket çalışması yapılmıştır. Daha sonra, soruları, ön anketteki cevaplara göre tekrar düzenlenen anket çalışması, internet üzerinden 109 kişiye uygulanmıştır.
Araştırmamızın anket uygulaması bölümünde, bedensel engelliler için varolan ürünlerin işlevselliğini değerlendirmek amacıyla kullanıcılara uygulanmak üzere, internette varolan “eSurveysPro” isimli, bir anket uygulama sitesi üzerinden, farklı yapıdaki sorular ile kurgulanmış bir anket hazırlanmıştır.
Anket hazırlanırken öncelikle, bu konu üzerinde çalışma yapmış, tekerlekli sandalye kullanımı hakkında tecrübeli kişilerle görüşülmüş ve bu görüşmelerin, araştırmanın hazırlık aşamasında konuya açıklık kazandırılması amaçlanmıştır. Ayrıca, bedensel engellilerin, banyo sağlık gereçleri kullanımı esnasında karşılaştıkları güçlükleri ve
onların sorunlarını daha iyi anlayabilmek için, İzmir’de bulunan engelli dernek ve sivil toplum kuruluşları, internet üzerinden ulaşılabilen engelli forumları ve yine internet üzerinden ulaşılabilen engelli bireylerin, banyo gereçleri kullanımıyla ilgili araştırma yapılmıştır.
Araştırmamızda, Akçalar’ın (2007), “Ortopedik engellilerin sosyalleşmesine sporun etkisi” konulu doktora tezi için kullanmış olduğu anketten ve Kaya’nın (2005), “Omurilik yaralanması olan hastalarda hemşirelik bakımı ve eğitimin bağımlılık-bağımsızlık ve öz-bakım gücü üzerine etkisi” konulu çalışmasından feyz alınmıştır. Hazırlanan anket uygulanmadan önce, tekerlekli sandalye kullanmış veya hala kullanmakta olan farklı cinsiyet ve yaşlardaki beş kişi ile görüşülmüş ve bu kişilerin anketi değerlendirmesi istenmiştir. Anketi, uygulamaya başlatmadan önce, benzer çalışmalar ve alanında uzman akademisyenlerin çalışmalarından ve görüşlerinden de yararlanılmıştır (Çağlar, 1979; Martin, 1987).
Araştırmanın evrenini, hayatının herhangi bir döneminde tekerlekli sandalye kullanmış veya hala kullanmakta olan tekerlekli sandalye kullanıcıları oluşturmaktadır. Örneklem ise, internet üzerinden ulaşılmış anket uygulayıcıları ile sınırlandırılmıştır.
Çalışmanın konusu, tekerlekli sandalye kullanan kişiler için oldukça özel ve sağlık bakımından da oldukça sıkıntılı bir durumu ele almakta olduğu için, kullanıcıların cevaplarını en doğal biçimde verebilmeleri adına, kullanıcı ile kurulan iletişim, internet kanalıyla ve kimlikleri sorgulanmadan yapılmıştır.
Araştırmada toplanan veriler değerlendirilirken ilk olarak, doldurulmuş anketler kontrol edilmiş, yanlış ve eksik dolduranlar değerlendirme dışı bırakılmıştır. Ardından, toplanan anketlerde verilerin işlenmesi MS Excell ve MS Office programları üzerinden gerçekleştirilmiş ve sonuçlar, bu programlar kullanılarak anket sonuçları analiz edilmiş ve soruların grafikleri oluşturulmuştur.
1.4 Araştırmanın Sınırlılıkları
Küresel ısınmanın etkilerinin yoğun bir şekilde görülmeye başlandığı, alternatif enerji kaynaklarına yönelmenin, insanlığın geleceği adına büyük önem taşıdığı, üstelik, tatlı su kaynaklarının tükenmekte ve su ihtiyacının da giderek artmakta olduğu bilinmektedir. Yakın gelecekte suyun, hayatta kalma mücadelesi içinde en
önemli doğal kaynaklardan biri haline geleceği, ekonomik değerinin, petrol’ün yerini alacak denli yükselip, beyaz altın olarak anılacağı, ve hatta ülkelerin, doğal su kaynakları için birbirleriyle savaş içerisine gireceği yönünde güçlü tahminler bulunmaktadır (Carter, 2006). Üstelik Türkiye, gelecekte su sıkıntısı çekmesi beklenen ülkelerin başında gelmektedir (DSİ, 2008).
Tuvaletler, en önemli ve en çok kullanılan sağlık ürünlerindendir. Tuvalet kullanımı sırasında, kaybedilen su, diğer ev içi su tüketimine nazaran en üst sırada yer almaktadır (Şekil 1.1). Özellikle de şehirlerde, herkesin evinde en az bir tuvalet olduğu ve sağlıklı her insanın günde en az 11,5 dakikasını tuvalette geçirdiği ve bu yolla su harcadığı düşünüldüğünde, klozet tasarımı sırasında, az su tüketiminin sağlanması çabası kaçınılmazdır (Oddie, 1986). Bugün birçok firma, su tüketimini azaltan ama hijyen ve konfordan ödün vermeyen tasarımlar üzerinde çalışmaktadır (Varlık, 2008).
Şekil 1.1: Ev içi su tüketim grafiği (http://www.save-a-flush.co.uk/saving_water_ home.html, 04.11. 2009).
Gelecek adına acil önlem alınması gerekliliğinin doğduğu günümüzde, araştırma konusunun içinde, insan atıkları ve suyu temel alan, ıslak hacim ürünleri, tasarım kavramıyla birleştiğinde, ıslak hacim ürünleri üzerine yeni bakış açıları ve farklı kullanım senaryolarının da ele alınması gereklidir.
Ancak, bu çalışmanın temeli, tekerlekli sandalye kullanıcılarının ıslak sağlık gereçleri kullanımı ve karşılaştıkları sıkıntılar üzerine kurulduğu için, biyolojik tuvalet atıklarından enerji üretimi veya atıkların dönüştürülerek bunlardan enerji üretilmesi ve verim sağlanabilmesi gibi alternatif konular üzerine bir inceleme yapılmamıştır.
Ayrıca, temizlenme esnasında tüketilen suyun farklı biçimlerde değerlendirilmesi veya tüketim miktarının azaltılması konuları da, kapsam gereği araştırmanın dışında kalmıştır. Yine de, ıslak hacim ürünleri üzerine yapılacak araştırmalarda, biyolojik atıklar ve gazların kullanımı ve atık suyun değerlendirilmesi üzerine calışılması gerekliliği, tasarım sırasında ise, harcanan suyun en aza indirilmesi yönünde proje geliştirme zorunluluğu fark edilmiştir.
Engelliler kapsamında, yalnızca tekerlekli sandalye kullanıcıları incelenmiş, bu bağlamda, ortopedik engelliler dışındaki engelliler ile bir çalışma yürütülmemiştir. Bu bakış açısıyla, araştırmanın konusu, potansiyel tekerlekli sandalye kullanıcısı anlamında tüm bireyleri kapsamakta, ancak araştırmanın kontrol edilebilir olması amacıyla da, tüm bedensel engelliler arasında, yalnızca tekerlekli sandalye kullanan kişileri hedef almaktadır.
2. ENGELLİLİK KAVRAMI VE TEKERLEKLİ SANDALYE KULLANICILARININ GENEL ÖZELLİKLERİ
Zimmerman (1978), kırkaltı milyon engelli arasından, yedi milyon kişinin tekerlekli sandalye kullanmayı gerektirecek bedensel sakatlıklara sahip olduğunu ve bu sakatlıkların en çok, %30 oranında omurilik zedelenmesine bağlı olarak görüldüğü, omurilik rahatsızlıklarını, %26 oranı ile üst ve alt bacaklardaki sakatlıkların takip etmekte olduğunu, hazırladığı çizim ile göstermiştir (Şekil 2.1).
Şekil 2.1: Fiziksel sakatlık yüzdeleri (Zimmerman, 1982).
İnsanın hayatında kısa süreli de olsa, tekerlekli sandalyeye oturduğu genellikle kabul edilmektedir (Geyik, 2006). Ayak bileği, bacak kırılması, kontrol sırasında hastane’de dolaştırılma, yaşlılık vb. gibi durumlarda kişilerin tekerlekli sandalye kullanması gerekebilmektedir.
Tekerlekli sandalye kullananlar; yürüyemezler, ayakta duramazlar, eğilemezler, çömelemezler, kol yüksekliği dışında düşey olarak uzanamazlar. Buna karşılık, tekerlekli sandalyede oturarak, tekerlekli sandalye ile yürümek, el ile yapılacak işleri
yapmak, kol yüksekliği seviyesinde uzanmak, kol genişliği seviyesinde yatay olarak uzanmak eylemlerini gerçekleştirebilirler (TOFD, Ocak 2010, http.www.tofd.org.tr).
2.1 Bedensel Engelli Kavramı
ICIDH (2001), engelliliği belirlerken durumu üç boyutta ortaya koymaktadır. Bunlar; engelli bireyin fiziksel yapısındaki herhangi bir fonksiyonun yokluğu, bireyin fiziksel etkinliklerin kısıtlanması ve kişinin sosyal çevreye uyumudur (WHO’dan aktaran ÖİB, 2005). Bunları göz önünde bulunduran ICIDH (2001), engellilerin karşılaştıkları zorlukları on ana başlık altında inceler, bunlardan tekerlekli sandalye kullanıcıları ile ilgili olanlar ise aşağıdaki dört maddedir;
1- Hareket zorlukları (yürüme, merdiven çıkma, ayakta durma). 2- Bedeni hareket ettirme zorlukları (uzanma, eğilme, diz çökme).
3- Tutma, kaldırma zorlukları (objeleri tutmak veya kaldırmak için parmaklarını kullanamama).
4- Kişisel bakım zorlukları (yıkanma, giyinme, beslenme).
TOFD Başkan Yardımcısı Süleyman Akbulut, hamile bir bayanın da engelli olarak tanımlanabileceğini, özürlülüğün ise işlevsel kayıplarla ilgili bir durum olduğunu belirtmektedir. ÖZİDA Başkanı Mehmet Aksoy’sa, özürlü bir kimsenin engelli olmayabileceğini, sağlıklı bir insanınsa bazı durumlarda engelli bir kimse haline gelebileceğini belirtmektedir (http://www.milliyet.com.tr/2004/12/04/yasam/yas.html).
Bu bakış açısı ile tüm tekerlekli sandalye kullanıcılarının engelli olduğu ancak bu kişilerden hepsinin sakat veya özürlü olmadığı bilinmelidir.
Engellilik kavramı ayrıntılı olarak incelendiğinde, konuyla ilgili farklı kuramsal yaklaşımların da geliştirildiği görülmektedir. Bu yaklaşımları, medikal ve sosyal model olarak iki başlıkta incelemek mümkündür;
Medikal model, engelliliği biyolojik yapıya bağlı olarak açıklamaktadır. Modelin temelinde ise tüm engellilerin, kısıtlı oldukları varsayımı bulunmaktadır.
Sosyal model; engelliliğin toplumsal olarak yapılandırıldığını ve çeşitli bozuklukları olan insanlara dayatılmış bir olgu olduğunu savunurken aynı zamanda engelli bireyler üzerinde bu şekilde baskı yaratıldığını ileri sürmektedir (Arıkan’dan aktaran Kumtepe, 2001).
Medikal modelin odak noktası özürlülüktür. Bir başka deyişle, insanların fiziksel durumundaki farklılıktır. Tıbbi model, engelliliği onarılabilir, ve hatta da onarılması gereken bir durum olarak görmektedir. Bu model, engeli olan insanı, sanki viral bir enfeksiyona yakalanmış ve tedavi edilebilir bir insan gibi ele almaktadır. Bunun sonucunda da, engeli olan kişinin, hasta birisi gibi davranmasını bekler ve bu kişileri hasta olarak kabul eder (Winter, 2004).
Dünyada meydana gelen özürlü hakları hareketi, medikal modeli ilk etapta, engellilerin toplumdan dışlanmasının, sağlıklı insanların üstünlüğü ve engelli insanların marjinalleşmesi kabullerinin ana kaynağı olarak görmektedir. Engelli hakları hareketinin ikincil gayreti ise, bu modelin egemenliğini kırmak ve bunu yeni bir modelle değiştirmek yönündedir (Winter, 2004).
Engelli hakları hareketiyle, engellilik durumu için yeni bir model olan “sosyal model” üretilmiştir. Engelli hakları hareketinin şekillendirdiği bu model iki kabule dayanmaktadır:
1- Sosyal koşullar engelli insanı değil, engelliliğin kendisini bir engellilik durumuna dönüştürmektedir.
2- Engellilerle ilgili çabaların esas noktası, engelin kendisi değil bu insanların kişilikleri ile birlikte nasıl yaşayacaklarına dair bağımsız kararlar alma hakkı olmasıdır. Söz konusu olan “engelli bir insanın refahı” değil “engelli insanların insan haklarıdır” (Winter, 2004).
Engelli hareketinin önerdiği sosyal modelin benimsendiği yerlerde engelli insanlar, ezilmek yerine teşvik edilir. Onların marjinalleştirilmesi yerine, topluma dâhil olabilmeleri yönünde çalışılır. Bu modele göre, engelli insanların haklarını garanti edecek yasaların, engelli insanın kendi başarılarından veya başarısızlıklarından sorumlu olabilecekleri yaşam merkezlerinin de oluşturulması gerekmektedir (Winter, 2004).
Sosyal modelden hareketle, engellilik, bireysel farklılıklarla birlikte çevresel faktörler sonucu ortaya çıkmaktadır (Özçelik, 1982). Engele rağmen birey toplumla bütünleşebiliyor ve yaşam rollerini yerine getirebiliyorsa engelli kabul edilmemektedir (Mintaze ve Tunca’dan aktaran Kumtepe, 2001).
Engelliliğin sosyal bilim analizleri, dünyadaki engellilerin sosyal baskı ve mekânsal dışlanmaya maruz kaldıkları noktasına dayanmaktadır. Birleşmiş Milletlere göre,
engelliler, genellikle topluma tam katılımlarını engelleyen fiziksel ve sosyal engeller nedeniyle acınacak koşullarda hayatlarını sürdürmektedirler (Gleesan’dan aktaran Gümüş, 2001). Engelli terimiyle aslında bir yorumda bulunulmaktadır. Engellilik, ideal bir kentsel çerçeve içinde ortadan kalkar ve aslında geçici bir olgudur (Sürmen’den aktaran Gümüş, 2001). Hareket ya da algıda engellilik, kişiyle mekân düzenlemeleri arasında bir uyumsuzluk sonucunda ortaya çıkmaktadır. Mimari, engelliliği yaratabilir ya da ortadan kaldırır (Scherrer’den aktaran Gümüş, 2001). Mimari engellerin yanı sıra toplumun engelli bireylere yaklaşımları da engelli bireyler üzerinde etkili olmaktadır (Özçelik, 1982).
ICF’nin, bu konu ile ilgili yeni bir sınıflandırması vardır. Ancak, çok yeni bir sınıflandırma tipi olması nedeniyle, araştırmalarda daha önce kullanılmış örnekleri oldukça azdır. Buna göre engellilik türleri, kişilerin günlük hayattaki işlerini yaparken karşılaştıkları yetersizlikleri içeren, on iki ana başlık altında kategorize edilmektedir (Mbogoni ve Me’den aktaran Çalık, 2004). Bu başlıklardan, ortopedik engellilik durumunda görülenler aşağıdakilerdir;
1- Günlük gereksinimlerini karşılama a) Günlük gereksinimlerini yönetme b) Günlük gereksinimlerini tamamlama 2- İletişim kurma a) Alma b) Üretme
3- Beden duruşunu değiştirme ve sabit tutma
4- Eşyaları tutma hareket ettirme ve taşıma a) Eşyaları kaldırma ve taşıma b) Parmaklarını kullanma c) Ellerini ve kollarını kullanma
5- Yürüme ve hareket etme a) Yürüme b) Çevrede Gezinme 6- Özbakım a) Yıkanma b) Bedensel bakım c) Tuvaletini yapma
d) Giyinme e) Yemek yeme f) İçme
7- Temel yaşam aktiviteleri a) Eğitim b) Çalışma
8- Toplumsal sosyal ve sivil yaşam a) Toplumsal yaşamı b) Eğlence ve boş zaman c) Dini ve ruhsal yaşam
Özürlü dendiğinde, doğuştan ya da sonradan ortaya çıkan bir sebeple, organ yada kalıcı işlev kaybına uğramış kimseler kastedilmektedir. Bu noktada, sakat ve özürlü kelimelerinin aynı durumu tanımladığı, ancak engellinin, özürlüyü de kapsayan daha genel bir kavram olduğu görülmektedir.
Bu nedenle bilimsel bir çalışmada engelli deyiminin kullanılması, araştırma evrenini oldukça genişletecektir. Çünkü bu gruba herhangi bir organ yada performans kaybı olmayan yaşlılar, bazı rahatsızlıklar nedeniyle geçici olarak fonksiyon kaybına uğramış kimseler, hamile bayanlar, obezler, diyabetikler gibi kimseler de girebilecektir. Bu sebeple, çalışmamızda, sakatlıkları onan kişiler, “özürlü” veya “sakat” olarak değil “engelli” olarak ele alınmıştır. Böylece, çalışmanın evreni, tüm engellileri kapsar biçimde genişlemiştir. Ancak anket çalışması, sadece tekerlekli sandalye kullanıcılarını kapsayacak biçimde sınırlandırılmıştır.
2.2 Tekerlekli Sandalyeye Olan İhtiyacın Süresine Göre Tekerlekli Sandalye Kullanıcılarının Ayrımı
Bedensel sakatlıklar veya zayıflıklardan kaynaklanan sebeplerle kullanılma ihtiyacı duyulan tekerlekli sandalyelere, her insan, hayatının belli bir döneminde ihtiyaç duyabilir ve tekrar bedensel sağlığını kazanmasıyla bu ihtiyacı son bulabilir.
Tekerlekli sandalyeye olan kullanım süresi ihtiyacı, geçici ve sürekli olarak ikiye ayrılır.
Ancak sürekli kullanım ihtiyacında olan kişilerin de, olasılık çok düşük olsa da bir gün, tekrar sağlıklarına kavuşabilecekleri ve tekerlekli sandalyeye duyulan ihtiyaca gerek kalmayacağı da unutulmamalıdır.
2.2.1 Geçici süreli tekerlekli sandalye kullanıcıları
Süreğen hastalıkları olan ve sürekli bakım ve tedaviye ihtiyaç duyan kişiler geçici süreli sandalye kullanıcılarıdır (Tipi, 1998). Ayrıca, yaşlılar, hamileler ve geçici hastalık veya sakatlık yaşayanlar da bu grupta yer almaktadır.
2.2.1.1 Süreğen hastalıklar
Süreğen hastalık, kişinin çalışma kapasitesi ve fonksiyonlarının engellenmesine neden olan sürekli bakım ve tedavi gerektiren hastalıklardır. Bu gruptaki hastalıklar; kan hastalıkları, kalp ve damar hastalıkları, solunum sistemi hastalıkları, idrar yolları ve üreme yolları hastalıkları, cilt ve deri hastalıkları, kanserler, endokrin ve metabolik hastalıklar, ruhsal davranış bozuklukları, sinir sistemi hastalıkları ve H.I.V.’i kapsamaktadır (DİE, ÖİB, 2005).
Bir başka tanımlamayla süreğen hastalıklar; “doğuştan veya sonradan herhangi bir nedenle oluşan, bireyin sürekli bakım ve tedavisini gerektiren ve hastalığı nedeniyle eğitim, meslekî ve sosyal uyumun olumsuz etkilendiği durumlar” olarak tanımlanmıştır (ÖZİDA, Nisan 2008, www.ozida.gov.tr).
2.2.1.2 Geçici hastalıklar ve sakatlıklar
Ayaklar, bel kemiği veya bacaklardaki kırılmalar, kişilerin tekerkeli sandalye kullanma ihtiyacı duymalarına sebep olabilmektedir. Dizlerdeki tedavi edilebilir eklemsel bozulumlar ve obezite gibi tedavi edilebilir rahatsızlıklar sonucu da tekerlekli sandalye kullanılması gerekebilir.
2.2.1.3 Diğer sebepler
Hamileliğin son dönemlerinde bazı bayanların veya hastanelerin sağlık prosedürü gereği, yürüyebilir durumdaki kişilerin de tekerlekli sandalye kullanması söz konusudur.
2.2.2 Sürekli tekerlekli sandalye kullanıcıları
Ortopedi; Lokomotor sistemini (destek ve hareket sistemi) oluşturan, kemik, eklem, tendon, damar ve sinirlerin, doğum öncesi, doğumda sırasında veya doğumdan sonra, çeşitli nedenlerle oluşan, hastalık ve bozuklukların tanınması, önlenmesi ve çeşitli yöntemlerle iyileştirilmesini kapsayan bir tıp dalıdır (www.tdk.gov.tr, Mayıs 2009).
Lokomotor sistem dediğimiz vücudun destek, hareket sistemi birçok nedenle normal fonksiyonlarını görmeyecek derecede etkilenmekte ve sonuçta, “ortopedik engel” diye adlandırılan geçici veya kalıcı sakatlanmalar oluşmaktadır (Geyik, 2006).
Doğuştan veya herhangi bir hastalık ya da kaza sonucu, iskelet, kas ve sinir sisteminde arıza meydana gelmesi ve buna bağlı olarak normal yaşam ve aktivitelerini gerçekleştiremeyecek derecede fiziksel yetersizliğe sahip olan kişilere “ortopedik engelli” denilmektedir. Ortopedik engelli kişilerdeki bozukluklar: İskelet bozuklukları ve noksanlıkları, kas bozuklukları ve zayıflıkları, eklem bozuklukları, sinir sistemindeki bozukluklar ve yetersizlikler ve devimsel bozukluklar ve yetersizlikler şeklindedir (Çağlar, 1982). Ortopedik özürlü kişilerde birden fazla bozukluklar görülebilmektedir.
Fiziksel bir engel olarak kabul edilen ortopedik engellilik, kişinin belli bir amaca ulaşabilmesini, çalışabilmesini, aktivitelerini gerçekleştirebilmesini, fiziksel engellemelerden dolayı, çevresine uyum sağlayabilmesini zorlaştıran engellilik grubunu oluşturmaktadır (Çağlar, 1982).
Ortopedik engelli tanımları da değişiklik göstermektedir. Bununla ilgili ilk resmi tanım, 1962 yılında Özel Eğitime Muhtaç Çocuklar Yönetmeliğinde yer almaktadır. Buna göre ortopedik engelli tanımı şöyle yapılmaktadır:
“Kemik ve mafsalların şekil ve yapısında özür bulunan veya adale (kas) gücü gelişimi ve koordinasyonu yahut kontrolünde inhiraflar gösteren kimselerdir.” Milli Eğitim Bakanlığınca yapılan ortopedik engelli tanımı şu şekildedir;
“Bütün düzeltmelere rağmen iskelet, sinir sistemi, kas ve eklemlerinden eğitim öğretim çalışmalarında yeteri kadar yararlanamayacak ölçüde sakatlanmış olana ortopedik özürlü denir.”
2.2.2.1 Ortopedik sakatlıklar
Doğum öncesi, doğum sırası ve doğum sonrası dönemde herhangi bir nedenle, iskelet (kemik), kas ve sinir sistemindeki bozukluklar sonucu, bedensel yeteneklerini çeşitli derecelerde kaybetmesi nedeniyle toplumsal yaşama uyum sağlama ve günlük gereksinimlerini karşılamada güçlükleri olan ve korunma, bakım, rehabilitasyon, danışmanlık ve destek hizmetlerine ihtiyaç duyan kişiye ortopedik engelli, bu duruma yol açan nedenlere ise ortopedik engel denir (Erkan, 1990).
Genel anlamda “kas ve iskelet sisteminde yetersizlik, eksiklik ve fonksiyon kaybı olan kişi” ortopedik engelli kabul edilmektedir (DİE, 2004). Ortopedik engelli kişiler kendi içinde “Yürüyebilen” ve “Tekerlekli sandalyeye bağlı olanlar” şeklinde sınıflandırılmaktadır (Mutluer, 1997). “Bütün düzeltmelere rağmen normal yaşam ve çalışmalarında; iskelet, sinir sistemi, kas ve eklemlerinden yeteri kadar yararlanamayan kişi” ortopedik engelli olarak tanımlanmaktadır (Enç ve diğ., 1987). “Yürüyebilen engelliler” grubunda yardıma ihtiyaç duymadan yürüyebilenler, herhangi bir dayanak veya bastonla yürüyebilenler ve koltuk değneğiyle yürüyebilenler yer almaktadır. “Tekerlekli sandalyeye bağlı engelliler” grubunda ise; tekerlekli sandalyeye bağımlı olan fakat ara sıra yürüyebilenler, vücudun üst kısmını tümüyle kullanabilenler ve vücudunun hiçbir bölümünü kullanamayan engelliler bulunmaktadır.
Tekerlekli sandalye kullanıcıları, hareket eylemlerindeki farklara göre, ilerleyen bölümlerde daha detaylı incelenmiştir.
2.2.2.2 Omurilik zedelenmesine bağlı sakatlık dereceleri
Tekerlekli sandalye kullanmak durumunda olan kişiler, sakatlıklarının ve ihtiyaçlarının durumuna göre birbirlerinden ayrılmaktadırlar. Ancak tekerlekli sandalye ihtiyacı duyan kişilerin çoğunluğunu, omurilik zedelenmesine bağlı sakatlık yaşayan kişiler oluşturmaktadır.
Omurilik zedelenmesine bağlı sakatlık dereceleri iki ana başlıkta ele alınır;
Tetraplegia: Omuriliğin boyundan zedelenmesi sonucu, kolların hareketi, gövdenin hissi, bacakların hareketi tamamen yok olur. Kişi nefes alma ve öksürmede güçlük çeker. Yüzünü, boynunu, omuzlarını, ellerini ve kollarını hissedebilir fakat gövdesini ve bacaklarını hissedemez.
Parapleji: Genel olarak boyundan aşağıdaki kısımlarında meydana gelen zedelenmelere bağlı olarak gerçekleşen felç türüdür. Paraplejide temel olarak, bacaklar oynatılamamakla birlikte, hasarın seviyesine göre iki kategoride ele alınmaktadır.
a) High Paraplegia: Sırtın üst kısmında oluşan omurilik zedelenmesi, gövde hareketlerinin kısmi, bacakların hareketinin ise tamamen kaybına sebep olur. Kişi, belden yukarı gövdesini hissedebilir fakat karın bölgesi ile bacaklarını hissedemez.
b) Low Paraplegia: Sırtın alt kısmında oluşan omurilik zedelenmesi bacakların hareketinin tamamen ve ya kısmen kaybına sebep olur. Omurilik zedelenmesini hangi düzeyde olursa olsun, kişi bağırsak ve idrar torbasının kontrolünde güçlük yaşar. (http://www.tofd.org.tr/, Ekim 2009).
2.2.2.3 Yaşlılık
Yaşlılık, başlangıcı 60-65 yaş olarak kabul edilen; biyolojik, fizyolojik, duygusal ve fonksiyonel olarak değişikliklerin meydana geldiği bir dönemdir.
Yaşlanmaya bağlı olarak, insan vücudunun yapı ve fonksiyonlarında meydana gelen değişikliklere "biyolojik yaşlılık", buna bağlı olarak organlarda meydana gelen değişikliklere "fizyolojik yaşlılık", kişinin kendini yaşlı hissetmesine bağlı olarak yaşam görüşü ve yaşam şeklinin değişmesine "duygusal yaşlılık", aynı yaşta olan bireylerle karşılaştırıldığında toplum içinde fonksiyonların devam ettirilememesine ise "fonksiyonel yaşlılık" denmektedir (İSTABİP, Şubat 2006, www.istabip.org.tr). Daha genel ifadeyle, yaşlılık, “zaman faktörüne bağlı olarak kişinin değişen çevreye uyum sağlama gücü ile organizmanın iç ve dış etmenler arasında denge sağlama potansiyelinin azalması” olarak tanımlanmıştır (ÖZİDA, Nisan 2008, www.ozida. gov.tr).
Vücudundaki kasların zayıflığına veya kemiklerin güçsüzlüğüne veya yapsal bozulmalarına bağlı olarak, yaşlı bireylerin de tekerlekli sandalyeye ihtiyaçları olabilmektedir (Şekil 2.3).
2.3 Tekerlekli Sandalye Kullanıcılarının Hareket Eylemlerine Göre Ayrımı Tekerlekli sandalye kullanması gerekliliği olan kişiler, vücutlarının kullanabildikleri bölgelere göre birbirlerinden ayrılmaktadırlar. Bu ayrım, Türkiye Omurilik Federasyonu Derneğinin (TOFD) internet sitesinde belirttiği şekilde, dörde ayrılmaktadır. Buna göre;
1) Belden yukarısı tamamen hareketli ve normal, belden aşağısı da kısmen hareketli olan ve tekerlekli sandalyeden kalkıp birkaç adım yürüyebilenler.
2) Belden yukarısı normal, belden aşağısı tamamen felçli olan ve hiç yürüyemeyenler.
3) Bedenin üst kısmı hareketliliğini büyük ölçüde kaybetmiş olan ağır ortopedik engelliler.
4) Tekerlekli sandalyede yaşayan yaşlılar.
Yukarıda belirlenen hareket olanağı kısıtlı olan engelli kişiler, yaşamlarını çeşitli araçlarla sürdürebilmektedirler. Bu araçlara bağlı olarak yaşayan engelli kişiler istedikleri tüm eylemleri yapamamaktadırlar (htttp.tofd.gov.tr, Aralık 2009).
Omurilikleri zedelenen insanlar oturabilme ve hareket edebilme özelliklerine göre altı ayrı derecede sınıflandırılmıştır. Bu dereceler, vücudun zedelenme seviyesine, diğer hastalık ya da hasarlara, yaş, cinsiyet, fiziksel yapı, motivasyon ve çevreye bağlıdır.
Aşağıdaki, 1''den 5''e kadar olan dereceler "tetraplegia" nın farklı sınıflarıdır (http:// www.tofd.org.tr/, Ocak 2010).
1. derece:
• Diğer kişinin desteği olmadan tek başına oturamaz. • Her hareket için dış desteğe ihtiyaç duyar.
2. derece:
• Dirseklerini dik tutarak kollarının ve ellerinin yardımıyla tek başına oturabilir. • Kollarını kaldıramaz
• Her zaman yanında bir yardımcı bulunmalıdır. 3. derece:
• Sadece bir kolunu omuz hizasının altına kadar kaldırabilir
• Diğer kolunu kaldıramaz, sadece destek almak için ona dayanabilir. • Her zaman yanında bir yardımcı bulunmalıdır.
4.derece:
• Bir kolunu omuz hizasından yukarıya kaldırabilir, bükebilir. • Bu esnada diğer koluyla sadece tutunarak destek alır.
• Kollarının desteği olmadan tek başına oturabilir. 5. derece :
• Hiçbir yerden destek almadan oturabilir.
• İki kolunu da aynı anda her yöne hareket ettirebilir.
• Başlangıçta bu pozisyonda bir şey yapmak için yardımcı desteğine ihtiyaç duyabilir. 6. derece :
• Hiç destek almadan oturabilir.
• Kollarıyla top atabilir ve top tutabilir. • Yardımcıya ihtiyacı yoktur.
Tekerlekli sandalye kullanmak durumunda olan hastalar, kullanmak zorunda oldukları süreye ve vücutlarındaki sakatlığın düzeyine göre olmak üzere, birbirlerinden ayrılırlar. Bu ayrım, ürün tasarımında da kullanıcıların ihtiyaçlarını ön görebilmek adına göz önüne alınmalıdır.
2.4 Tekerlekli Sandalye Kullanıcısına Ait Antropometrik Standartlar
Antropometri: İnsanın çeşitli fiziksel ve bedensel özelliklerini çeşitli tekniklerle ölçme (www.tdk.gov.tr, Mart 2010).
Antropometri, insan vücudunun boyutları ile ilgilenen özel bir bilim dalıdır. Bu boyutlar, uzunluk, genişlik, yükseklik, ağırlık, çevre boyutları gibi farklı boyutlardır. Çalışan insanların fiziksel rahatlıkları ve beden yeteneklerini maksimum düzeyde kullanabilmeleri için kullandıkları malzemeler, çalışma yüzeyleri ve hacimlerinin kendi boyutları ile uygun olmasına bağlıdır. Böyle bir yaklaşımda antropometrik yaklaşımlar kullanılır.
Tekerlekli sandalyelerin boyutları ve özellikleri de değiştiğinden, bunların tümünü göz önüne alan verileri de planlama ihtiyacı vardır. Hacimlerin belirlenmesinde, kol ve bacakların ve gövdenin dinamik antropometrik ölçüleri esas alınıp ürün tasarımı yapılır. Oturan ya da ayakta duran bir iş görenin, omurgası, omuz eklemi, kalçası ya da basma noktaları sabit çeşitli açılarda uzanma ve kavrama mesafeleri de iş ve insan uyumu için önemli boyutları verir (Geyik, 2006).
Ülkemizde yaşayan, tekerlekli sandalye kullananlara ait boyutsal özelliklerin olmaması, tekerlekli sandalye kullanıcıları için ürün tasarlanması açısından problemler oluşturmaktadır.
Şekil 2.3: Tekerlekli sandalyenin antropometrik ölçüleri (Geyik, 2006). Boyutsal özellikler kadın ve erkeğe göre değişmektedir. Erkekler, en fazla 158-190cm, kadınlar ise 147-179cm yüksekliğe uzanabilir (Şekil 2.3).
Antropometrik ölçülerin yapılacak ürün tasarımına göre iyi seçilmiş olması ve önceden belirlenmiş bir amaca dönük olması halinde, ürün verimliliği kullanıcı ihtiyaçları yönünden olumlu sonuçlar verecektir.
2.5 Tekerlekli Sandalye Kullanıcısının Uzanma Mesafeleri
Yaşlı bireylerin vücutları, tekerlekli sandalye kullanıcıları ile karşılaştırıldığında, kemik erimesi ve bunun gibi başka rahatsızlıklardan dolayı daha kısadır, buna rağmen uzanma eylemlerinde, tekerlekli sandalyedeki bireye göre, daha uzak mesafelere erişebilmektedirler (Çizelge 2.1).
Çizelgeye göre, tekerlekli sandalye kullanan kısa kadınlar göz önüne alındığında, 115cm olduğu görülür. Bu yükseklik, eğer hareketli olmayacaksa, banyo dolaplarının üst noktalarına ulaşılabilmesi için gerekli olan en üst sınır olarak düşünülmelidir. Ayrıca, bu sınır, havluluk ve benzeri askılar için de geçerli kabul edilebilir.
Çizelge 2.1: Populasyonda sınır bireyler için uzanma limitleri (Raschko, 1982).
Yaşlı (Ayakta) Tekerlekli sandalye kullanıcısı (Oturma)) Kısa Kadın Uzun Erkek Kısa Kadın Uzun Erkek 1.Maksimum uzanma, (engel olmaksızın) 63.0″ (160.0 cm) 77.9″ (197.9cm) Öne 45.5″ (115.6 cm) Yanlara 53.0″ (134.6 cm) Öne 59.2″ (150.4 cm) Yanlara 71.2″ (180.8 cm) 2. Minimum uzanma, (engel olmaksızın) 21.7″ (55.1 cm) 27.3″ (69.3 cm) Yanlara 18.7″ (47.5 cm) Yanlara 10.0″ (25.4 cm) 3.Maksimum uzanma (engel varken) 58.5″ (148.6 cm) 72.0″ (182.9 cm) Yanlara 48.5″ (123.2 cm) 67.7″ (172 cm) 4.Göz Seviyesi Ayakta 53.4″ (135.6 cm) 66.9″ (169.6 cm) Otururken 37.4″ (95.0 cm) 48.6″ (123.4 cm) 42.8″ (108.7 cm) 51.1″ (129.8 cm) 5. Omuz yüksekliği 46.4″ (117.9 cm) 58.7″ (149.1 cm) 35.8″ (90.9 cm) 42.8″ (108.7 cm) 6. Dirsek yüksekliği 34.5″ (87.6 cm) 43.4″ (110.2 cm) 24.5″ (62.2 cm) 30.0″ (76.2 cm) 7. Eğilmeden öne uzanma 17.0″ (43.2 cm) 21.2″ (53.8 cm) 18.5″ (47 cm) 22.3″ (56.6 cm) 8. Eğilmeden yanlara 16.2″ (41.1 cm) 22.5″ (57.2 cm) 9. Yükseklik 57.4″ (145.8 cm) 71.5″ (181.6 cm) 46.8″ (118.9 cm) 55.8″ (141.7 cm)
2.5.1 Oturuş düzenine göre uzanma (Düz pozisyonda veya öne eğik)
Tekerlekli sandalye kullanan kişilerin öne doğru, gerilmeden uzanırken yaklaşık olarak 48cm’ye rahatlıkla uzanabildikleri görülmektedir (Şekil 2.4 ve Şekil 2.5). Bu yaklaşımla, lavaboların musluklarının, lavabo kenarına uzaklığının 48cm civarında konumlandırılması uygun olacaktır.
Ayrıca, yine aynı şekilde, tekerlekli sandalye kullanıcılarının ayaklarının sıkışmaması için gerekli olan yükseklik, 68,5cm olarak görülmektedir. Bu yükseklik, dolaplı veya dolapsız, tüm lavabo tasarım ve montajlarında dikkat edilmesi gereken en alt sınırdır.
Şekil 2.4: Tekerlekli sandalyeliye uygun bar düzenlemesi (Davies, 1946).
Şekil 2.5: Lavaboya önden yaklaşım (www.access-board.gov/adaag/html/adaag. html, Mart 2010).
2.5.2 Yaklaşım düzenine göre uzanma (Önden ve paralel yaklaşım)
Paralel yaklaşma ve uzanmanın konumuzla önemi, kişilerin tuvalet ve banyolarda bulunan dolapları kullanırken ulaşabildikleri noktaların belirlenmesi açısından önemlidir (Şekil 2.6 ve Şekil 2.7).
Şekle göre, ulaşılabilen en üst nokta, 1370mm iken, en alt seviye ise, 230mm’dir. Ancak en üst uzanma sınırı, tekerlekli sandalye kullanmakta olan kısa kadınlarda daha düşüktür; 115cm (Çizelge 2.1).
Şekil 2.6: Tekerlekli sandalye kullanan kişinin uzanma mesafeleri (www.access-board.gov/adaag/html/adaag.htm, Mayıs 2009).
Şekil 2.7: Raflara yandan yaklaşım (Davies, 1946).
2.6 Tekerlekli Sandalye Hakkında
Tekerlekli sandalye, fiziksel bir rahatsızlık yada sakatlık yüzünden yürüyemeyen, kolayca hareket edemeyen insanların veya yürümesi sakıncalı görülen kişilerin bina içinde veya dışında kullandıkları, tekerlekli, elle veya akülü olarak idare edilerek hareket edebilen, kişisel nakil araçlarıdır (Şekil 2.8 b ve c).
Tekerlekli sandalye kullanan birey, arınma ihtiyacını, özel araç-gereçler yardımıyla gidermektedir. Tekerlekli sandalyesinde özel haznenin bulunması, bireyin boşaltım ihtiyacını, tuvaleti kullanmasına gerek kalmadan giderebilmesini sağlamaktadır.
Ayrıca, kişinin tuvalete gidebilmesi ve klozetin üzerine sandalyesi ile yerleşebilmesi için, tuvalet tipi, altı açılabilir türden tekerlekli veya sabit sandalyeler de kullanılmaktadır. Tuvalet tipi tekerlekli sandalyelerde en önemli özellik hijyendir (Şekil 2.8 a).
a b c
Şekil 2.8: a) Tuvalet Tipi Tekerlekli Sandalye, b) Lazımlıklı Tekerlekli Sandalye, c) Akülü Tip Tekerlekli Sandalye.
Tekerlekli sandalyelerin boyutları, oldukça çok çeşitlilik göstermektedir (Çizelge 2.2). Bu nedenle, tekerlekli sandalye ile uyumlu olması gereken başka bir ürün tasarlanırken, özellikle de, tekerlekli sandalye kullanıcılarının uzanma mesafelerinin kısıtlılığı düşünüldüğünde, projelerin tasarım sürecinde, ölçülendirme problemleriyle karşılaşılması kaçınılmazdır.
Bu nedenle, esnek ve hareketli tasarımlar, özellikle tekerlekli sandalye kullanan kişiler ve antropometrik sınırlarda bulunan kişiler düşünüldüğünde oldukça işlevsel ve genele hitap eden bir yaklaşım biçimidir.
Çizelge 2.2: Varolan tekerlekli sandalyelerin karşılaştırılması (Geyik, 2006).
A-200 B-500 Rabbit Belimo WM120-D-46
Meyra Sprint GT
Meyra
OptimusSkippi Supertrans Ölçüler 57x57x110 BY 63x63x118 56x92x95 63x103x120 BY BY BY 63x63x118
Ağırlık 66kg BY BY 58kg 72kg BY BY 66kg BY
Tırmanma açısı
%12 %22 %22 %12 BY BY BY BY %22
2.6.1 Tekerlekli sandalyeye ilişkin teknik özellikler
Tekerlekli sandalyenin ölçümü yapılırken, oturma yerinin genişliği, yüksekliği, derinliği, sandalye arkası, sırt kısmının ve kolçakların yüksekliği belirlenmektedir. Oturma yerinin yüksekliği ölçülürken, minder inceliği ve ortopedik engellinin boyu ve ayaklarının yerden uzaklığı düşünülmektedir.
Tekerlekli sandalyeler genellikle üç farklı ebatta imal edilmektedir. 1) Çoğu erişkin engellilerin kullandığı, standart erişkin modeli, 2) Zayıf erişkin, ya da büyük çocuklar için orta tip,
3) 6 yaşına kadar olan çocuklar için ideal olan çocuk tipi.
Tekerlekli sandalyenin tüm yüksekliği tekerlekli sandalye kullanıcısının uygun olan sandalyeyi seçmesine yardımcı olmaktadır.
Genişliği hesaplarken ek olarak ellerin tekerleği kavrama, tutma payı, uzunluk hesabında ayak uçları payı, oturma yüksekliğinde yastık yüksekliği, kalınlık hesabında üst etmenler göz önünde alarak hesaplanmaktadır (Geyik, 2006).
2.6.1.1 Tekerlekli sandalyede ölçülendirme
Tekerlekli sandalyede model çeşitliliği farklı ölçülere neden olur. Bir planlama ve ürün tasarımı sırasında, tekerlekli sandalyeye dair standart ölçü aralıklarının bilinmesi gerekir (Şekil 2.9 ve Şekil 2.10).
Şekil 2.9: Tekerlekli sandalye kullanıcısının oturma ölçüleri/yandan görünüş (Davies, 1946).
Şekil 2.10: Tekerlekli sandalye kullanıcısının oturma ölçüleri/üstten görünüş (Davies, 1946).
