T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İ
KTİSAT ANABİLİM DALI
SERBEST BÖLGE UYGULAMALARININ
EKONOMİK PERFORMANS ÜZERİNE ETKİLERİ:
MERSİN SERBEST BÖLGESİ ÖRNEĞİ
Abdurrahman USLUGİL
YÜKSEK LİSANS TEZİ
TEZ DANIŞMANI
Prof. Dr. Orhan ÇOBAN
TEŞEKKÜR
Bu çalışmanın hazırlanması sürecinde bana kıymetli vaktini ayıran, ilgi ve desteklerini esirgemeyen danışman hocam Prof. Dr. Orhan ÇOBAN'a ne kadar teşekkür etsem azdır. Çalışmada kullanılan verilere ulaşmamda yardım ve katkıları bulunan Mersin Serbest Bölge Müdürlüğü Müd. Yrd. Salih Palamut'a ayrıca teşekkür ederim.
Yine çalışma süresince gösterdikleri sabır ve anlayış için sevgili eşim Tuğba USLUGİL'e ve pek kıymetli kızım Ceren USLUGİL'e çok teşekkür ediyorum.
Eğitim hayatım boyunca olduğu gibi bu çalışmam süresince de yanımda olan, bana inanan ve güvenen anneme ve babama şükranlarımı sunarım.
KISALTMALAR LİSTESİ AB : Avrupa Birliği
ASB : Avrupa Serbest Bölge Kurucu ve İşleticisi A.Ş. ASBAŞ : Antalya Serbest Bölge İşleticisi A.Ş.
BUSEB : Bursa Serbest Bölge Kurucu ve İşleticisi A.Ş.
DASBAŞ : Doğu Anadolu Serbest Bölge Kurucu ve İşletmecisi A.Ş. DENSER : Denizli Serbest Bölge Kurucu ve İşleticisi A.Ş.
DESBAŞ : İstanbul Deri ve Endüstri Serbest Bölge Kurucu ve İşletici A.Ş. EB : T.C. Ekonomi Bakanlığı
ESBAŞ : Ege Serbest Bölge Kurucu ve İşleticisi A.Ş. GASBAŞ : Gaziantep Serbest Bölge Kurucu ve İşleticisi A.Ş.
İMKB : İstanbul Menkul Kıymetler Borsası
İSBİ : İstanbul Atatürk Havalimanı Serbest Bölge Kurucu ve İşleticisi A.Ş.
İSBAŞ : İstanbul Trakya Serbest Bölge Kurucu ve İşletici A.Ş.
İZBAŞ : İzmir Serbest Bölge Kurucu ve İşleticisi A.Ş. KAYSER : Kayseri Serbest Bölge Kurucu ve İşleticisi A.Ş. KOSBAŞ : Kocaeli Serbest Bölge Kurucu ve İşleticisi A.Ş.
MARTEK : Marmara Teknokent A.Ş.
MESBAŞ : Mersin Serbest Bölge İşletici A.Ş. MSBM : Mersin Serbest Bölge Müdürlüğü MTSO : Mersin Ticaret ve Sanayi Odası
SASBAŞ : Samsun Serbest Bölge Kurucu ve İşleticisi A.Ş. SB : Serbest Bölge
TAYSEB : Toros Adana Yumurtalık Serbest Bölge Kurucu ve İşletici A.Ş. TRANSBAS : Trabzon Serbest Bölge Kurucu ve İşleticisi A.Ş.
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1: Mersin Serbest Bölgesinin İstihdam Verileri ... 24
Tablo 2: Antalya Serbest Bölgesinin İstihdam Verileri ... 25
Tablo 3: Ege Serbest Bölgesinin İstihdam Verileri ... 27
Tablo 4: İstanbul Atatürk Havalimanı Serbest Bölgesinin İstihdam Verileri... 28
Tablo 5: Trabzon Serbest Bölgesinin İstihdam Verileri... 30
Tablo 6: İstanbul Trakya Serbest Bölgesinin İstihdam Verileri... 31
Tablo 7: Adana Yumurtalık Serbest Bölgesinin İstihdam Verileri ... 32
Tablo 8: İstanbul Endüstri ve Ticaret Serbest Bölgesinin İstihdam Verileri ... 34
Tablo 9: Mardin Serbest Bölgesinin İstihdam Verileri ... 35
Tablo 10: Samsun Serbest Bölgesinin İstihdam Verileri ... 36
Tablo 11: Avrupa Serbest Bölgesinin İstihdam Verileri ... 37
Tablo 12: Kayseri Serbest Bölgesinin İstihdam Verileri ... 39
Tablo 13: İzmir Serbest Bölgesinin İstihdam Verileri ... 41
Tablo 14: Gaziantep Serbest Bölgesinin İstihdam Verileri ... 42
Tablo 15: Tübitak-Mam Serbest Bölgesinin İstihdam Verileri ... 43
Tablo 16: Denizli Serbest Bölgesinin İstihdam Verileri ... 44
Tablo 17: Bursa Serbest Bölgesinin İstihdam Verileri ... 46
Tablo 18: Kocaeli Serbest Bölgesinin İstihdam Verileri... 47
Tablo 19: Mersin Serbest Bölgesi'nde İstihdam (31.05.2013 İtibariyle) ... 53
Tablo 20: Mersin Serbest Bölgesi'nde Yatırım (31.05.2013 itibariyle) ... 54
Tablo 21: Mersin Serbest Bölgesi'nde Firma Sayısı (31.05.2013 İtibariyle) ... 54
Tablo 22: Mersin Serbest Bölgesi'ndeki Faaliyet Ruhsatı Dağılımı (31.05.2013 İtibariyle)... 54
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil 1: Mersin Serbest Bölgesinin Yıllar İtibariyle Ticaret Hacmi(1000 $) 23 Şekil 2: Antalya Serbest Bölgesinin Yıllar İtibariyle Ticaret Hacmi(1000 $) 25 Şekil 3: Ege Serbest Bölgesinin Yıllar İtibariyle Ticaret Hacmi(1000 $) 26 Şekil 4: İstanbul Atatürk Havalimanı Serbest Bölgesinin Yıllar İtibariyle Ticaret
Hacmi(1000 $) 28
Şekil 5: Trabzon Serbest Bölgesinin Yıllar İtibariyle Ticaret Hacmi(1000 $) 29 Şekil 6: İstanbul Trakya Serbest Bölgesinin Yıllar İtibariyle Ticaret Hacmi(1000 $) 30 Şekil 7: Adana Yumurtalık Serbest Bölgesinin Yıllar İtibariyle Ticaret Hacmi
(1000 $) 32
Şekil 8: İstanbul Endüstri ve Ticaret Serbest Bölgesinin Yıllar İtibariyle Ticaret
Hacmi (1000 $) 33
Şekil 9: Mardin Serbest Bölgesinin Yıllar İtibariyle Ticaret Hacmi (1000 $) 34 Şekil 10: Samsun Serbest Bölgesinin Yıllar İtibariyle Ticaret Hacmi(1000 $) 36 Şekil 11: Avrupa Serbest Bölgesinin Yıllar İtibariyle Ticaret Hacmi(1000 $) 37 Şekil 12: Rize Serbest Bölgesinin Yıllar İtibariyle Ticaret Hacmi(1000 $) 38 Şekil 13: Kayseri Serbest Bölgesinin Yıllar İtibariyle Ticaret Hacmi (1000 $) 39 Şekil 14: İzmir Serbest Bölgesinin Yıllar İtibariyle Ticaret Hacmi (1000 $) 40 Şekil 15: Gaziantep Serbest Bölgesinin Yıllar İtibariyle Ticaret Hacmi (1000 $) 41 Şekil 16: Tübitak-Mam Teknoloji Serbest Bölgesinin Yıllar İtibariyle Ticaret
Hacmi (1000 $) 43
Şekil 17: Denizli Serbest Bölgesinin Yıllar İtibariyle Ticaret Hacmi (1000 $) 44 Şekil 18: Bursa Serbest Bölgesinin Yıllar İtibariyle Ticaret Hacmi (1000 $) 45 Şekil 19: Kocaeli Serbest Bölgesinin Yıllar İtibariyle Ticaret Hacmi(1000 $) 46 Şekil 20: Mersin Serbest Bölgesi'ne Türkiye'den Yapılan İthalat 57 Şekil 21: Mersin Serbest Bölgesi'nin Toplam İthalatı ($) 58 Şekil 22: Mersin Serbest Bölgesi'nden Türkiye'ye Yapılan İhracat 59
Şekil 23: Mersin Serbest Bölgesi'nin İhracatı ($) 59
Şekil 24: Mersin Serbest Bölgesi'nin Dış Ticaret Dengesi ($) 60 Şekil 25: Mersin Serbest Bölgesi'nin İhracatının İthalatını Karşılama Oranı 61
İÇİNDEKİLER
BİLİMSEL ETİK SAYFASI... i
TEZ KABUL FORMU... ii
TEŞEKKÜR ... iii
ÖZET... iv
SUMMARY ... v
KISALTMALAR LİSTESİ... vi
TABLOLAR LİSTESİ ... vii
ŞEKİLLER LİSTESİ... viii
İÇİNDEKİLER... ix
GİRİŞ... 1
BİRİNCİ BÖLÜM: SERBEST BÖLGELER... 3
1.1. Serbest Bölge Konsepti ... 3
1.2. Serbest Bölgelerin Tarihsel Gelişimi ... 3
1.3. Serbest Bölgelerin Genel Özellikleri... 5
1.4. Serbest Bölgelerin Kuruluş Amaçları... 7
1.5. Serbest Bölgelerin Fonksiyonları ... 7
1.6. Serbest Bölge Türleri... 8
1.6.1. Serbest Ticaret Bölgesi... 8
1.6.2. Serbest Üretim Bölgesi... 9
1.6.3. Serbest Liman... 9
1.6.4. İkiz Fabrikalar ... 9
1.6.5. Serbest Yatırım Bölgesi... 10
1.6.7. Gümrüksüz Satış Mağazası ... 10
1.6.8. Antrepolar... 11
1.7. Serbest Bölgelerin Ülke Ekonomisine Etkileri ... 11
1.7.1. Olumlu Etkileri... 11
1.7.1.1. Dış Ticaret ... 12
1.7.1.2. Döviz Gelirleri Etkisi ... 13
1.7.1.3. İstihdam Etkisi... 14
1.7.1.4. Yabancı Sermaye ve Teknoloji Transferi... 14
1.7.2. Olumsuz Etkileri... 15
1.7.2.1. Vergi Kaybına Neden Olması ... 15
1.7.2.2. Tekelleşmeyi Hızlandırması... 15
1.7.2.3. Yatırımın Eşit Dağılmaması ... 16
1.7.2.4. Çevre Kirliliği Yaratması ... 16
1.7.2.5. Yerli Firmalara Rakip Olmaları ... 16
1.7.2.6. Sosyal Yapının Bozulması ve Ücret Eşitsizliğinin Artması.... 17
1.7.2.7. İthalat Baskısı Yaratması... 17
1.8. Serbest Bölgelerin Kuruluş Yeri Seçimi ... 17
İKİNCİ BÖLÜM: TÜRKİYE’DE SERBEST BÖLGELER... 19
2.1. Türkiye’de Serbest Bölgelerin Tarihi Gelişimi ... 19
2.2. Türkiye’de Serbest Bölgelerin İdari Yapısı... 21
2.3. Türkiye’de Faaliyet Gösteren Serbest Bölgeler ... 22
2.3.1. Mersin Serbest Bölgesi... 22
2.3.2. Antalya Serbest Bölgesi ... 24
2.3.3. Ege Serbest Bölgesi... 26
2.3.5. Trabzon Serbest Bölgesi... 29
2.3.6. İstanbul Trakya Serbest Bölgesi... 30
2.3.7. Adana Yumurtalık Serbest Bölgesi ... 31
2.3.8. İstanbul Endüstri ve Ticaret Serbest Bölgesi ... 33
2.3.9. Mardin Serbest Bölgesi ... 34
2.3.10. Samsun Serbest Bölgesi ... 35
2.3.11. Avrupa Serbest Bölgesi ... 37
2.3.12. Rize Serbest Bölgesi... 38
2.3.13. Kayseri Serbest Bölgesi... 38
2.3.14. İzmir Serbest Bölgesi ... 40
2.3.15. Gaziantep Serbest Bölgesi... 41
2.3.16. Tübitak-Mam Teknoloji Serbest Bölgesi ... 42
2.3.17. Denizli Serbest Bölgesi ... 44
2.3.18. Bursa Serbest Bölgesi... 45
2.3.19. Kocaeli Serbest Bölgesi... 46
2.3.20. Doğu Anadolu Serbest Bölgesi ... 47
2.3.21. İMKB Uluslar arası Menkul Kıymetler Serbest Bölgesi... 47
2.4. Türkiye’deki Serbest Bölgelerin Avantajları ... 48
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: MERSİN SERBEST BÖLGESİ VE EKONOMİK PERFORMANSI ... 52
3.1. Mersin İli ve Mersin Serbest Bölgesi ... 52
3.1.1. Mersin İli Hakkında... 52
3.1.2. Mersin Serbest Bölgesi Hakkında ... 52
3.1.3. Mersin Serbest Bölgesi'nde Ekonomik Göstergeler... 53
3.3. Veri Seti ve Analiz Sonuçları ... 57
3.3.1. Mersin Serbest Bölgesi'nin İthalatı... 57
3.3.2. Mersin Serbest Bölgesi'nin İhracatı... 58
3.3.3. Mersin Serbest Bölgesi'nin Dış Ticaret Dengesi... 60
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME ... 62
KAYNAKÇA ... 64
EKLER ... 68
EK: 1) SERBEST BÖLGELER KANUNU ... 68
GİRİŞ
Ticaretin doğuşundan bu yana ülkeler ticareti geliştirmek, ticaret hacmini yükseltmek, ticaret hadlerini kendi lehlerine çevirmek için çeşitli uygulamalara gitmişlerdir. Dünyayı adeta bir köy haline dönüştüren küreselleşme, ülkeler arasındaki mesafelerin ortadan kalkmasına ve ticari rekabetin artmasına yol açmıştır. Bu durum, ülkelerin dış dünyadan bağımsız bir ekonomi politikası izlemelerini imkansız kılmıştır. Bütün bu gelişmeler, pazardaki payını kaybetmek istemeyen ülkeler için yeni dış ticaret uygulamalarını hayata geçirmeyi zorunlu kılmıştır. Bu uygulamalardan bir tanesi de ülke içerisinde serbest bölgeler oluşturmaktır.
Geçmişi ilk çağlara kadar uzanan serbest bölgeler, genel olarak, ülkenin siyasi sınırları içerisinde yer alan buna karşın bulunduğu ülkenin gümrük bölgesi dışında kabul edilen ve ülkede uygulanan ticari ve mali düzenlemelerden kısmen veya tamamen bağımsız yerler olarak tanımlanabilir. Serbest bölgeler, yürütülen iktisadi faaliyetin çeşidine göre farklı isimler altında sınıflandırılabilirler.
Serbest bölgelerin ülkeler açısından, dış ticaret hacmini artırmak, döviz gelirlerini artırmak, yabancı sermayeyi ve teknolojiyi ülkeye çekmek, istihdamı artırmak gibi iktisadi amaçları bulunmaktadır. Ülkelerin de serbest bölge kurma fikri bu amaçlardan bir yada birkaçıyla bağlantılı olarak olgunlaşmaktadır.
Serbest bölgeler kuruldukları ülkelere ekonomik ve sosyal açıdan bir takım avantajları ve dezavantajları da beraberlerinde getirmektedirler. Burada esas olan ülkeye optimum faydayı sağlayacak şekilde serbest bölge uygulamasını gerçekleştirebilmektir. Serbest bölgenin kuruluşuyla birlikte ortaya çıkacak ekonomik ve sosyal sonuçlar oldukça önem arz etmektedir. İşte bu yüzden serbest bölge kurma fikrinin olgunlaşabilmesi için ülkenin mevcut siyasi ve ekonomik durumu iyi analiz edilmelidir. Kuruluş kararı sonrası ortaya çıkan sonuçlar düzenli aralıklarla saptanmalı ve gerekirse çıkacak sonuca göre önlem veya teşvik politikaları uygulamaya konulmalıdır.
Türkiye'de serbest bölge kurma denemeleri 1980'li yıllara kadar başarılı olamamıştır. 24 Ocak 1980 kararları ve sonrasında izlenen dışa açık ekonomi
politikaları ile birlikte serbest bölge uygulamalarının önemi artmıştır. Şimdiye kadar kurulan 21 adet serbest bölge bunu doğrulamaktadır. Çalışma, Türkiye'de kurulan serbest bölge uygulamalarının ekonomik performanslarının değerlendirilmesi açısından oldukça önemlidir.Bu çalışmayla Türkiye'de kurulan ilk serbest bölgelerden biri olan Mersin Serbest Bölgesi'nin ekonomik performansının analiz edilmesi amaçlanmıştır.
Çalışmada üç bölüm yer almaktadır. Çalışmanın birinci bölümünde, genel olarak, serbest bölgelerin tanımına, tarihsel gelişimine, kuruluş amaçlarına, türlerine ve ülke ekonomisine olan etkilerine yer verilecektir.
İkinci bölümünde ise Türkiye’deki serbest bölge kurma girişimleri incelenecektir. Bunların sonucu olarak faaliyete geçen serbest bölgeler ve bu bölgelerin avantajlarına yer verilecektir.
Üçüncü bölümünde ise öncelikle, Mersin İli ve Mersin Serbest Bölgesi hakkında genel bilgiler verilecektir. Daha sonra bölgeye yapılan yatırım, bölgede gerçekleştirilen istihdam ve bölgedeki firmalara ait güncel bilgiler değerlendirilecektir. Son olarak Mersin Serbest Bölgesi'nin 1988-2012 arası ticaret hacmi verileri kullanılarak bölgenin ekonomik performansı analiz edilmeye çalışılacaktır.
BİRİNCİ BÖLÜM: SERBEST BÖLGELER 1.1. Serbest Bölge Konsepti
Serbest bölge, bir ülkenin siyasi sınırları içinde ancak, gümrük ve vergi sınırları dışında kalan, ticari, sınai ve hizmet faaliyetlerinin kolaylaştırılması amacıyla devlet müdahalesinin en az seviyede tutulduğu, bir anlamda üçüncü ülke durumundaki yer olarak tanımlanmaktadır (Bağrıaçık, 1999: 1). Tanımdan da anlaşılacağı üzere serbest bölgeler ülke içerisinde kurulmuş ancak özerk bir yapı arz eden alanlardır. Serbest bölgeler aynı zamanda gümrük hattı dışında sayıldıklarından, bu bölgelere yapılacak mal ya da hizmet satışları ihracat, bu bölgelerden yapılacak mal ya da hizmet alımları ise ithalat niteliği taşımaktadır.
Bağımsız bir ülkenin siyasi sınırları, aynı zamanda o ülkenin gümrük sınırları anlamına gelir. Genelde, yabancı ürünlerin bu gümrük sınırlarını aşarak ülkeye girmesi durumunda, söz konusu ürünler, ilgili ülkenin gümrük yasalarına göre vergilendirilir. Bu düzenlemenin mali bir istisnası olarak kabul edilen serbest bölgeler kuruldukları ülkenin gümrük mevzuatının geçerli olmadığı birer yabancı ülkeymiş gibi kabul edilirler. Çeşitli ara malları ve nihai mallar bu bölgelere, gelecekte ev sahibi ülkeyle veya diğer ülkelerle ticareti yapılmak üzere gümrüksüz olarak ithal edilirler. Serbest bölgelerde, genel olarak, her türlü depolama, sergileme, montaj, demontaj, imalat, test, paketleme ve paket açma işlemleri yapılabilir (Kibritçioğlu, 1997: 75).
Serbest bölgelerde firmalara, ithal ekipman, malzeme, ara mallar ve hammadde vergilerinden muafiyet, idari işlem ve döviz kontrollerinin minimum seviyede tutulması, sendika birliği faaliyetinin bezdirilmesi veya baskılanması gibi çeşitli kolaylıklar ve olanaklar sağlanır (Hamilton ve Svensson, 1982: 45).
1.2. Serbest Bölgelerin Tarihsel Gelişimi
Serbest bölge uygulamalarının farklı adlar altında da olsa çok eski bir geçmişi vardır. Bazen bir bölgeyi bazen bir limanı bazen de bir şehri kapsayan bu uygulamaları geçmişten günümüze aşağıdaki gibi incelenebilir.
- İlk Çağda Serbest Bölge Uygulamaları
Dünya'da serbest bölge niteliğinde kabul edilebilecek ilk uygulamalar yaklaşık 2000 yıl önceye, eski Yunan ve Roma medeniyetlerine dayanmaktadır. Bu uygulamaların ilk örneklerini Yunanistan'ın Pire ve Challis limanları oluşturmuştur (Erkan ve Tatlıdil, 1990: 7).
Avrupa'da ulusal devletlerin varlığından önce transit ticaretin yoğunluk kazandığı yer ve zamanlarda serbest şehir uygulaması oldukça yaygın durumdadır. Yunanlılar serbest şehirlerini bugünkülerle karşılaştırılabilir bir gelişme düzeyine getirmişlerdir (Toroslu, 2000: 2).
- Orta Çağda Serbest Bölge Uygulamaları
Feodalitenin hüküm sürdüğü dönemde kapalı ev ekonomisi uygulanması, ticaretin ihmaline ve bu da serbest şehir uygulamalarının önemini yitirmesine neden olmuştur. Feodal rejimin XI. Yüzyıl'dan sonra çeşitli siyasal ve ekonomik nedenlere bağlı olarak çöküşü, ortaçağın şehir ekonomisini ortaya çıkarmıştır. Bu dönemlerde gerçekleştirilen Haçlı Seferleri, Avrupalıları zengin doğu milletleri ile ticari ilişkiler kurmaya zorlamıştır. Ticari ilişkilerin yoğunlaşması, gerek coğrafi konumu gerekse ekonomik avantajları sebebiyle bir takım yeni şehirlerin doğmasına yol açmıştır. Bu
şekilde canlanan uluslararası ticari hayat, serbest şehirleri tekrardan birer merkez haline getirmiştir (Erdoğan, 1985: 12-13).
- Yeni Çağda Serbest Bölge Uygulamaları
XV. Yüzyıl'da fikri ve maddi alanda meydana gelen değişikliklerin iktisadi düşünce üzerindeki etkileri çok büyük olmuştur. Merkezi otoritelerin güçlenmesiyle milli devletler kurulmuş, derebeylik ve şehir devletleri sistemi ortadan kalkmıştır.
XVI. Yüzyıl'da Avrupa'dan Orta ve Uzak Doğu'ya uzanan deniz ticaret yolları üzerinde bulunan Akdeniz'de bazı liman ayrıcalıklarının ortaya çıktığı bilinmektedir. Toskana'daki Livarno kasabası 1675'de serbest şehir olarak tüccarlara bazı imtiyazlar tanımıştır. XVI., XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Akdeniz'deki başlıca şehirler:
İtalya'da Ancona, Civita-Veccia, Messina, Cenova, Fransa'da Marsilya, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'nda ise Triyeste ve Flume'dir. Fransa, 1762'de Dunkirk'i,
1784'de ise Bayonne ve Lorient'i serbest şehir haline getirmiştir. İngiltere, 1705'de Cebelitarık'ı serbest şehre dönüştürmüştür (Toroslu, 2000: 3-4).
Serbest liman olarak ise İngiltere 1841'de Hong Kong'u Çin'den aldıktan ve özellikle 1898 yılında Çin ile 99 yıllık kira anlaşması yaptıktan sonra adayı serbest liman olarak kullanmaya başlamıştır (Alpar, 1985: 18).
- Yakın Çağda Serbest Bölge Uygulamaları
Avrupa'da serbest bölgeler özellikle 1850'den sonra günümüzdeki temel kanuni yapı ve şekillerini elde etmeye başlamışlardır. Serbest bölge uygulaması, I. Dünya Savaşı'ndan sonra önemli ölçüde artış göstermiştir. Uygulama, 1929 ekonomik bunalımının çöküntülerini azaltmak isteyen ülkeler için de önemli hale gelmiştir. Bu dönemde serbest şehir uygulamaları terk edilmeye başlanmış ve serbest bölge fikri ön plana çıkmaya başlamıştır (Erdoğan ve Ener, 2005: 16-17).
1960'lı yıllarda serbest ticaret bölgesi ve organize sanayi bölgesinin özel koşullarda bir araya gelmesiyle, yeni bir kurumsal buluş olarak serbest üretim bölgeleri ortaya çıkmıştır. İlk serbest üretim bölgesi 1959'da İrlanda'da Shannon havaalanında kurulan bölgedir. İlk yıllarda yayılma hızı yavaş olan serbest üretim bölgelerinin 1970'li yıllardan sonra yayılması hızlanmıştır (Tekeli ve İlkim, 1987: 46).
1.3. Serbest Bölgelerin Genel Özellikleri
Serbest bölgelerin sahip olduğu bazı ortak özellikler aşağıdaki gibi sıralanabilir (Akyürek, 1983: 10) :
-Serbest bölgeler genellikle, ülkenin dış ticaretini geliştirmek, döviz gelirlerini artırmak, ülkedeki sanayi canlandırmak, ithalat ve ihracatı kolaylaştırmak amacıyla kurulurlar.
-Serbest bölge “sınırlandırılmış” bir yerdir. Sınırları kesin olarak belirlenmiştir. Burası ya bir limanın tamamını veya bir kısmını kapsar, ya da bir limanın veya transit yolların yakınlarında oluşturulur. Bir şehrin tamamıyla serbest bölge ilan edilmesi de mümkündür.
-Serbest bölgeler, bulundukları ülkenin siyasi sınırları içinde olmalarına rağmen, gümrük hattının dışında sayılırlar, gümrük mevzuatından ve ülkenin dış ticaret rejiminden tamamen veya kısmen muaftırlar.
-Serbest bölgeler çeşitli ticari faaliyetlerin yoğunlaştığı ve odaklandığı yerlerdir.
-Serbest bölgelerde, işi gereği ikameti zorunlu olan kişilerle bazı hizmetlerin sağlanması için gerekli olan kişilerin dışında çoğunlukla ikamet yasaktır.
-Serbest bölgelerdeki bütün işlemler yabancı para birimi ile yapılmaktadır. -Serbest bölgelerde yapılmasına müsaade edilen faaliyetler depolama, yükleme-boşaltma, ambalajlama, çeşitli biçimlerde işleme ve pazarın ihtiyaçlarına göre hazırlama, karıştırma, temizleme, imha etme, montaj, bankacılık, sigortacılık, çeşitli araçların bakım ve onarımları, çeşitli endüstriyel faaliyetler ve çeşitli hizmetlerdir.
-Tüccar, broker vb. işlerde uğraşan kişiler serbest bölgelerde depolama, çeşitli biçimlerde malı işleme, taşıma, pazara hazırlama vb. işleri yapabilirler ve bu faaliyetler için gerekli olan depo ve ardiyeleri işletebilir, atölye kurabilir, büro açabilirler.
-Serbest bölgeleri genellikle hükümet, yerel idare, kanunla kurulmuş tüzel kişilikler, kurumlar veya özel şirketler yönetirler.
-Serbest bölgelerde genellikle yabancı şirketler ve bankalar şube açabilir, çeşitli yatırımlarda bulunabilirler. Bunların bir kısmı özel izne tabi olabilir.
-Serbest bölgelere malların giriş-çıkış işlemleri de ortak özellik gösterir. Genellikle serbest bölgeye girecek olan mallar miktar olarak, malın menşe olarak ve bölgede kalma süresi olarak kısıtlanamaz.
-Serbest bölgeler bulundukları ülkenin gümrük sınırları dışında sayılmalarına rağmen, gümrük yetkililerinin direkt veya dolaylı kontrolü altındadır ve kaçakçılığın önlenmesi için etrafı duvar veya parmaklıkla çevrilmiş ve polisiye tedbirler alınmıştır.
-Serbest bölgeler genellikle geniş hinterlandı olan, uluslararası transit yollar üzerinde bulunan, gelişmiş kara, demir, hava ve deniz ulaşım olanaklarına sahip yerlerde kurulurlar.
Yukarıda ifade edilen özellikler, serbest bölgelerin kuruluşu ve işletilmesi sırasındaki dikkat edilecek hususları da içermektedir.
1.4. Serbest Bölgelerin Kuruluş Amaçları
Serbest bölgelerin kurulmasıyla ilgili amaçlardan bazıları şunlardır (Kibritçioğlu, 1997: 76):
-Ev sahibi ülkenin dışsatımını, imalat sanayiinin dışsatımını artırarak ve çeşitlendirerek geliştirmek,
-Başka ülkelerin firmalarının üçüncü ülkelerle yapacakları ticaret için onlara bu ticaretlerini kolaylaştırıcı olanaklar sağlayarak ev sahibi ülkenin net döviz gelirlerini artırmak,
-Yabancı sermayeyi ve dolayısıyla gelişmiş teknolojileri ülkeye çekebilmek, -Yeni istihdam olanakları yaratmak ve böylece, varsa, işsizliği azaltmak, -İşgücünün ve yöneticilerin becerilerini yükseltmek,
-Bir serbest bölgenin kurulması için genelde o bölgenin gelişmiş bir altyapıya sahip bulunması gerektiğinden, görece az gelişmiş bir bölgeye bir serbest bölge kurarak o bölgenin kalkınmasına katkıda bulunmak.
Yukarıda sayılan amaçların dışında ülkenin sahip olduğu konum itibariyle bazı özel amaçlar da söz konusu olabilir.
1.5. Serbest Bölgelerin Fonksiyonları
Serbest bölgeler fonksiyonellik açısından değerlendirildiğinde üç fonksiyon göze çarpmaktadır.
Re-eksport (yeniden ihraç) fonksiyonu sayesinde, ithalatçı ya da ihracatçıların bu bölgelerde alım satımını yaptıkları ürünleri bir başka ülkeye göndermeleri halinde, gümrük vergisi ithalatı yapan son ülkede ödenmesinden dolayı teke inmektedir. İthalatı kolaylaştırma fonksiyonu ise, ürünlerin sergilenmesi, ulaşımdan
zaman tasarrufu sağlama gibi avantajlar sunmaktadır. Bir diğer fonksiyon ise dağıtım kanalı halkasını oluşturmasıdır. Üretim yerinin pazarlara yakın serbest bölgelere kurulması ürün dağıtımı açısından firmalara avantaj sağlamaktadır (Traş, 2008:9).
1.6. Serbest Bölge Türleri
Serbest bölgeler genel bir tanımlama olsa da, yapılan faaliyetin türüne ya da yönüne göre çeşitli isimler altında sınıflandırılabilirler.
1.6.1. Serbest Ticaret Bölgesi
Serbest Ticaret Bölgeleri, ticari faaliyetleri kolaylaştırmak amacıyla genellikle bir liman veya havaalanı civarında, sınırları belirlenmiş bir alanda her türlü vergiden kısmen veya tamamen arındırılmış ve ikamete kapatılmış bölgeler olarak kabul edilmektedir. Faaliyet alanı olarak üretim, depolama, montaj, sergileme, mal üzerinde işlem yapma, ambalajlama, küçük boyutlarda yeniden paketleme, etiketleme, markalama, sınıflama, dereceleme, karıştırma, kırma, ayıklama, birleştirme, şekil değiştirme, saflaştırma ve şişeleme gibi çeşitli uygulamalara rastlanmaktadır (Erkan ve Tatlıdil, 1990: 7).
Serbest ticaret bölgelerini yapılan faaliyetin ve uygulanan mevzuatın sınırları bakımından açık serbest bölgeler ve kapalı serbest bölgeler olmak üzere ikiye ayırmak mümkündür.
Açık serbest bölgelerde, kuruldukları ülkenin hiçbir gümrük yasası geçerli değildir. Bu bölgelerde her türlü endüstriyel ve ticari etkinliklere izin verilir. Kapalı serbest bölgelerde ise, bir takım etkinliklerin yapılması ancak belirli koşullar altında olanaklıdır (Kibritçioğlu, 1997: 76).
Serbest ticaret bölgeleri ithalata ve/veya ihracata yönelik olarak faaliyette bulunabilirler. Serbest ticaret bölgelerine getirilen ürünler için, ev sahibi ülkenin gümrük alanına sokulmadığı sürece gümrük vergisi ödeme gereği ortaya çıkmaz. Dolayısıyla malların bölgeye ithali ve bölgeden diğer ülkelere ihracatında gümrük vergisi borcu doğmaz (Erdoğan ve Ener, 2005: 24).
1.6.2. Serbest Üretim Bölgesi
Sınai üretim ve sınai mal ihracatını artırmak amacıyla kurulan, genellikle hafif sanayi ürünlerinin emek yoğun parçaları üretilmekte veya emek yoğun montaj işlemleri yapılmaktadır. Dünya’daki yaygın şekliyle serbest üretim bölgeleri, çok uluslu şirketlerin rağbet ettiği sanayi adacıkları görünümündedir. Bu bölgelere yatırım yapmak isteyenlere, gümrük kolaylıkları yanında mali teşvikler sağlanmakta, bürokratik engeller azaltılmaktadır. Serbest üretim bölgelerine yapılan yatırımlara konu olan mallar tüketim malları ve elektronik cihazların montajı gibi emek yoğun biçimdedir (Ebiri, 2006: 12).
1960 yılından sonra serbest üretim bölgeleri otuzdan fazla az gelişmiş ülkede benimsenmiştir. Brezilya, Dominik Cumhuriyeti, Çin Halk Cumhuriyeti, Endonezya, Kore, Tayvan ve Malezya bu ülkeler arasında sayılabilir. Bu bölgelerde giyim ve elektronik sanayilerinin ağırlık kazandığı gözlemlenmektedir (Alpar, 1985: 14).
1.6.3. Serbest Liman
Ülkenin belirli bir limanının ithalat, ihracat, transit ticaret, taşımacılık ve reeksport faaliyetleri bakımından serbest hale getirilmesidir. Bir başka deyişle serbest ticaret bölgelerinin dar kapsamlı biçimi şeklinde düşünülebilir. Özellikle sanayisi gelişmiş Avrupa ülkelerinde bu tür serbest bölgelere rastlanmaktadır (Alpar, 1985: 15).
Serbest limanlar, serbest üretim bölgelerinin liman set yapısı, sanayi tesisleri ve antrepolar ile desteklenmesinin yanı sıra oteller, gümrüksüz alış veriş mağazaları, yerleşim, dinlenme ve eğlence merkezleri ile bir şehir görünümü kazanması ile ortaya çıkmıştır. En önemli serbest limanlar Hong Kong, Singapur, Bahama Adaları ve Manus (Brezilya)’dur (Erkan ve Tatlıdil, 1990: 7).
1.6.4. İkiz Fabrikalar
Serbest üretim bölgelerinin değişik bir uygulaması olan ikiz fabrikalar, komşu ülkelerin karşılaştırmalı üstünlüklerinden yararlanılmak amacıyla kurulmuşlardır. Bu bölgelerden daha çok ikili ticaretin canlandırılması şeklinde fayda sağlanır (İnan, 2007: 16).
Meksika'nın ABD sınırlarında kurulan Maquiladora tipi uygulamada, üretim girdisi mallar ABD'den gümrüksüz olarak bu ülkeye ithal edilmekte, üretilen mallar mamul olarak tekrar ABD'ye ihraç edilmektedir. Ancak ABD gümrük vergilerini ithal edilen mal üzerinden değil, yalnızca Meksika'da yaratılan katma değer üzerinden gerçekleştirmektedir ( Erçakar, 2004: 206).
1.6.5. Serbest Yatırım Bölgesi
Ülkelerin, nispeten geri kalmış bölgelerini kalkındırmak için, kendi yatırımcılarına bir takım özel teşvikler sağlayarak kurmuş oldukları bölgelerdir. Geri kalmış yörelerde, istihdam ve yatırımı artırmak amacıyla ülkeler, yabancı yatırımlardan çok kendi yatırımcılarına teşvikler sağlayarak bu tür bölgeleri oluştururlar (Ebiri, 2006: 18).
Serbest yatırım bölgelerinde sağlanan avantajlar ve uygulanan teşvikler sadece yerli yatırımcılar için geçerlidir. İlk uygulaması 1977 yılında İngiltere’de denenmiştir ve Serbest Çevreler (Free Perimeters) olarak adlandırılmışlardır (Yazıcılar, 2007: 7).
1.6.6. Serbest Bankacılık Bölgesi (Kıyı Bankacılığı)
Yabancı sermayeyi çekmeye yönelik kurulmuş ve kendine has özellikler taşıyan bankacılık faaliyetlerinin yapıldığı bölgelerdir. Bu bölgelerdeki bankaların vergiden muaf olma, sermaye üzerindeki denetimin esnek olması, mevduat munzam karşılık oranlarının düşük olması veya hiç olmaması gibi ortak özellikleri vardır (Erdoğan ve Ener, 2005: 48).
Banka faaliyetlerinin ülke sınırları dışında gerçekleştirildiği bir modeldir. Dolayısıyla kıyı bankacılığı, esas olarak bazı yurt içi klasik bankacılık hizmetlerinin, ülke sınırları dışında açılan sembolik bürolar aracılığıyla yürütülmesine dayanmaktadır. Kıyı bankacılığının yapıldığı serbest bölgelerde kurulan bankalar ise serbest bölgelerin sağlıklı işlemesine katkı sağlamaktadırlar (Kemer, 2005: 130).
1.6.7. Gümrüksüz Satış Mağazası
Gümrüksüz satış mağazaları genelde havaalanları ve limanlarda bulunan gümrük kapılarında kurulmuş olan ve sigara, alkollü içecekler, çikolata, hediyelik eşya gibi tüketim mallarının vergisiz satışının gerçekleştiği yerlerdir. Buralarda
yapılan satışlar sadece gümrük kapısını kullanan kişilere, döviz üzerinden fiyatlandırma yapılarak gerçekleşmektedir.
Alışverişe konu olan malların satışında ürünün satış birimine göre (kg, litre gibi) sınırlama söz konusudur. Hatta bu sınırlama ev sahibi ülkeye giriş ve çıkışlarda farklı miktarlarda gerçekleşebilmektedir.
1.6.8. Antrepolar
Yabancı menşeli malların belirli bir süre için gümrük vergisi ödenmeksizin konulduğu ve gümrük idaresinin denetimi altında olan kapalı yerlere antrepo denir. Antrepoya getirilen mallar belirli bir süre bekletildikten sonra tekrar yabancı bir ülkeye gönderilebilir, diğer bir antrepoya aktarılabilir veya ülkeye ithal edilebilir (Toroslu, 2000: 8).
Uluslararası ticareti kolaylaştırma adına geliştirilmiş yöntemlerden biri olan antrepo rejimi XVII. Yüzyıldan bu yana uygulandığı bilinmektedir. Antrepo rejimi sayesinde ihracatçı ürünlerini direk piyasaya sürmek yerine, piyasa durumuna göre en uygun zamanı bekleme imkanını elde ederken, ithalatçı da malı görüp istediği miktarlarda alım imkanına kavuşmaktadır. İthalatçı böylelikle depolama ve stoklama giderlerinden tasarruf edebileceği gibi malı bir defada alımın gerektirdiği mali külfetlerden de kurtulmuş olacaktır (Erdoğan, 1985: 66).
1.7. Serbest Bölgelerin Ülke Ekonomisine Etkileri
Serbest bölge uygulaması, ülkelerin dış ekonomi politikalarının uygulanmasında önemli bir araç durumundadır. Bu araç uygulamaya geçirildiğinde ülke ekonomilerinde olumlu ve olumsuz yansımalar gerçekleşecektir. Bu olumlu ve olumsuz etkiler aşağıdaki gibi sıralanabilir.
1.7.1. Olumlu Etkileri
Bir ülkede serbest bölgenin kurulması yoluyla belirli sanayilerdeki yabancı yatırımlara özel bir arazi sağlanmasının, emek istihdamında bir artış, ödemeler dengesindeki iyileşmeye yön veren ihracatta artış ve ileri teknolojinin emilmesi gibi geri dönüşleri olur. Aynı zamanda yabancı yatırımların varlığına rağmen, ithalata rakip yerli sanayinin mevcut korunmasını devam ettirir. Ülke, koruma altındaki
sanayinin çıkarlarından ödün vermeksizin, yabancı yatırımın meyvelerinden faydalanabilir (Hamada, 1974: 225).
Serbest bölgelerin ülke ekonomisine olumlu etkileri dış ticaret, istihdam, döviz gelirleri, yabancı sermaye ve teknoloji transferi başlıkları altında incelenebilir.
1.7.1.1. Dış Ticaret
Dış ticaret, ihracat ve ithalat gibi iki farklı mal ve hizmet hareketinin birleşimidir. Bu yüzden bu etki ihracat ve ithalat olmak üzere iki başlık halinde incelenecektir.
Serbest Bölgelerin İhracat Açısından Olumlu Etkileri:
-Serbest bölgelerde ihraç edilmek üzere imal edilen, ambalajlanan veya çeşitli biçimlerde işlenen malların maliyetleri, girdi olarak kullanılan ithalat malları için gümrük vergisi ödenmeyeceğinden düşük olacak ve ihraç mallarının dış pazarlardaki rekabet gücü artacaktır (Akyürek, 1983: 19).
-Serbest bölgelere mal sevki ihracat sayılmaktadır. İhracatçı, ihracat formalitelerini tamamlayarak malları serbest bölgeye gönderebilir ve burada stoklayabilir. Böylelikle daha sonra malını bölgeden dış pazarlara ihracat formaliteleri olmaksızın sevk etme imkanına kavuşur. Bu da ihracatçıya dış pazarlarda sürat ve esneklik kazandırır (Erdoğan ve Ener, 2005: 99).
-Serbest bölgelerde faaliyette bulunan yerli ve yabancı firmaların ihtiyaç duydukları mal ve hizmetleri serbest bölgenin bulunduğu ülkeden temin etmeleri durumunda, ülkenin ihracatı da artmış olacaktır (Toroslu, 2000: 11).
Serbest Bölgelerin İthalat Açısından Olumlu Etkileri:
-Yerli üretim için ihtiyaç duyulan hammadde ve girdiler ithalat kanalıyla karşılandığında firmaların üretimlerinin kesintiye uğramaması için stokla çalışma gerekliliği ortaya çıkacaktır. Firmaların ihtiyaç duydukları hammadde ve girdileri serbest bölgeden almaları durumunda ithalatta hız ve kolaylığın olmasının yanı sıra stokla çalışma zorunluğu da ortadan kalkmış olacaktır (Erdoğan ve Ener, 2005: 99).
-Yerli girişimciler ihtiyaç duydukları girdileri serbest bölgelerdeki depolarda depolarlar ve bunlara ihtiyaç duydukça küçük partiler halinde ithal ederler. Serbest bölgelerden, ev sahibi ülkeye mal ithal ederken bir miktar vergi ödenebilir. Yapılacak olan ithalat küçük partiler halinde olursa ödenecek olan vergi tutarı da o kadar düşük olacaktır. Böylelikle bölgeden ithalat yapan yerli girişimciler, üretim girdilerini bir kerede ithal edip vergisini toplu biçimde ödemek yerine, ithalat vergisinin azlığından faydalanabilecektir (Orhan, 2003: 122).
-İthalatçı firmaların fire oranlarının azalmasını sağlar. İthalatçının alacağı mallar daha önceden satıcı firmalar tarafından serbest bölgeye getirilip depolanmıştır. İthalatçı firmalar bu malların gümrüğünü ödeyip yurt içine ithal etmeden önce serbest bölgede inceler ve işe yaramayacak olanları, bozuk ve hatalı olanları ithal etmez. Böylelikle bu tür malların gümrük vergisi ödenmez ve nakliye sırasındaki fire miktarı da azalır (Akyürek, 1983: 18).
-İthalatçı firmalar serbest bölgeye getirilip depolanan tüketim mallarının gümrüğünü ödeyip ithal etmeden önce, ülke içinde bir pazar araştırması yapıp bu malların satılıp satılamayacağını veya ne kadar satılabileceğini araştırarak ona göre ithalat yapar ve böylelikle zarar riskini azaltmış olur (Akyürek, 1983: 19).
1.7.1.2. Döviz Gelirleri Etkisi
Ödemeler dengesi açığı özellikle az gelişmiş ülkelerde sürekli rastlanan ülke ekonomisinin başlıca sorunlarındandır. Döviz kazançlarını artırmak yoluyla bu açıkların kapatılması amaçlanır. Serbest bölgelerde döviz kazancının artırılması şu yollarla gerçekleşebilir;
-Ev sahibi ülke pazarından satın alınan eşya ve hizmetlere yapılan ödemeler, -Serbest bölge yönetiminden kiralanan arsa ve binalara yapılan kira ödemeleri, -Elektrik, su ve diğer kamu hizmetleri için yapılan ödemeler,
-Ev sahibi ülkeden veya diğer ülkelerden ithalat yoluyla sağlanan girdilerin belli bir yüzdesini oluşturan gümrük ödemeleridir (Bakır, 1984: 44).
Serbest bölgelerde sağlanan döviz kazandırıcı yollar yukarıdakilerle sınırlı değildir. Bunlara yabancı sermayenin yerli ortağına yapılan ödemeler, üretimde
kullanılan işgücüne yapılan ödemeler ve bankacılık işlemleri sonucu yapılan ödemeleri de ilave edebiliriz (Özdoğan, 2006: 69).
1.7.1.3. İstihdam Etkisi
Serbest bölgeler kuruldukları ülkede işgücünde yeni istihdam olanakları yaratırlar. Burada önemli bir husus da serbest bölgenin türüdür. Serbest ticaret bölgelerinin kuruluş amaçlarında, istihdam oluşturma öncelikli değildir. Ancak serbest üretim bölgelerinde bu durum tam tersidir. Çünkü endüstriyel kuruluşlar önemli istihdam hacmi yaratabilirler. Nitekim işsizlik sorunu çeken gelişmekte olan ülkeler serbest ticaret bölgelerini tercih ederken, gelişmiş ülkeler dış ticareti kolaylaştırmak adına serbest üretim bölgelerini tercih ederler. (Erdoğan, 1985: 126).
Gelişmekte olan ve özellikle işçilik ücretlerinin düşük olduğu ülkelerde kurulan serbest bölgelerin istihdam yönünden önemli etkileri olduğu Uluslararası Çalışma Örgütü’nün yaptırdığı iki araştırmada ortaya konulmuştur. Bu çalışmalara göre Malezya ve Singapur’da serbest bölgeler aracılığıyla hızlanan ekonomik faaliyet, birçok yeni iş alanları yaratmıştır (Erkan ve Tatlıdil, 1990: 10).
1.7.1.4. Yabancı Sermaye ve Teknoloji Transferi
Serbest bölgelerin sunduğu imtiyaz ve avantajlar yabancı yatırımcıların yatırım kararlarında önemli birer belirleyicidirler. Yatırım kararının alınmasıyla birlikte serbest bölgenin bulunduğu ülke yabancı yatırımın getirilerinden de faydalanmaya başlar.
Gelişmekte olan ülkelerdeki serbest bölgelere yatırım yapan yabancı sermayeli kuruluşlar, kendi üretimleri ile ilgili bilgi, yöntem ve teknolojiyi de birlikte getirmektedir. Bu fonksiyon ülke için çok önemlidir. Böylelikle ülke herhangi bir bedel ödemeden ileri teknolojiyi transfer etmiş olur. Ayrıca bazı yeni serbest bölgelerde kurulan teknoparklar ileri teknolojinin yaratılması için ülkeye olanaklar sağlamaktadır (Tuncer, 2001: 41).
1.7.2. Olumsuz Etkileri
Serbest bölgelerin kurulmasıyla ortaya çıkacak olumlu etkilerin yanında olumsuz etkileri de göz ardı etmemek gerekir. Bu ortaya çıkabilecek olumsuz etkiler aşağıdaki gibi başlıklar halinde sıralanabilir.
1.7.2.1. Vergi Kaybına Neden Olması
Serbest bölge kuran ülkeler, bu ülkelerde faaliyet gösterecek girişimcilere ilk olarak 5-30 yıl arasında değişen bir vergi kolaylığı sağlamakta ve bu teşviklere devam ederek serbest bölgelerde faaliyette bulunan girişimcilere indirimli vergi tarifesi uygulamaktadır (Düzenli, 2006: 35).
Ülkelerin bütçelerinde en önemli gelir kaynaklarından biri olan vergilerde meydana gelecek kayıplar göz ardı edilecek bir konu değildir. Serbest bölge uygulamaları sağladığı vergi kolaylıkları yüzünden kurucu ülke gelirleri açısından bir vergi kaybı oluşturmaktadır. Serbest bölge uygulamalarında esas olan vergi avantajının sağlayacağı olumlu etkinin, vergi kaybı sonucu ortaya çıkacak olumsuz etkinin önüne geçmesidir.
1.7.2.2. Tekelleşmeyi Hızlandırması
Serbest bölge genel anlamda yerli ve yabancı firmalara bir takım avantajlar sağlamakla birlikte ülkedeki işletmelerde tekelleşme sürecini de hızlandırabilecektir. Örneğin küçük ve orta boy firmaların ürettiği parçaları, yüksek maliyetli ve uluslararası standartlarda bulmayan bir otomobil fabrikası, tesisini serbest bölgeye taşıması ve ithali serbest olduğundan aynı parçaları dışarıdan karşılaması, yurt içinde yaygın biçimde faaliyet gösteren bu tür irili ufaklı kuruluşların hızla çökmesine neden olabilecektir.
Alıcıların daha iyi ambalajlamaya önem verdiği bir durumda yurt içinde üretilen mallar serbest bölgeden sağlanan göreli ucuz ambalaj malzemelerinin kullanılmasıyla serbest bölgede ambalajlanabilecek, bu durumda da yurt içindeki ambalaj sanayini olumsuz yönde etkileyebilecektir (Düzenli, 2006: 35).
1.7.2.3. Yatırımın Eşit Dağılmaması
Serbest bölgelerin kurulduğu illerin belli sanayi merkezleri olarak gelişmesi, yatırımların bölgesel dağılımını olumsuz yönde etkileyebilecek, serbest bölgenin dışsal ekonomilerinden yararlanmak üzere sanayilerin birçoğu serbest bölgelere yakın yerlerde yoğunlaşacak, bu da bölgeler arası dengesizlikleri daha da artırabilecektir. Böyle bir gelişmenin olumsuz sonuçları ise işsizliğin artması ve toplumsal refahın daha da azalması olacaktır.
Ayrıca serbest bölgelerin altyapı yatırımlarını üstlenecek olan devletin, bütçe gelirlerinin önemli bir kısmını bu alanlara harcaması sonucu bütçeyi de etkileyecektir. (İnan, 2007: 119).
1.7.2.4. Çevre Kirliliği Yaratması
Serbest bölgeler kuruldukları yerler itibariyle çevre kirliğine sebebiyet verebilirler. Bu kirlilik gerek serbest bölge altyapısındaki eksikliklerden gerekse işletmenin üretim yapısından dolayı ortaya çıkabilir. Arıtma ve tahliye problemleri buna örnek teşkil edebilir.
1.7.2.5. Yerli Firmalara Rakip Olmaları
Serbest bölgelerde, yabancı firmalara farkında olmadan yerli firmaların yöneldiği pazarlarda rekabet şansı verilmiş olabilir. Yabancı firmaların serbest bölgenin bulunduğu ülkedeki firmalara göre bir takım maliyet avantajları olabilir. Teknoloji ve sermaye üstünlükleri bunlar arasında öne çıkanlardır.
Bunun yanında maliyeti oluşturan diğer kalemler de bazen rekabeti ortadan kaldırabilir. Bu kalemlerinden bir tanesi de navlun maliyetleridir. Eğer yabancı firma yerli firmanın pazarına navlun giderlerini elimine ederek girmeyi başarırsa kuşkusuz ki rekabet kaçınılmaz olacaktır. Bu da ancak pazara bir üretim tesisi kurma yoluyla gerçekleşebilir. İşte serbest bölgeler bu açıdan düşünüldüğünde yerli firmanın pazarına rekabeti de beraberinde getirmiş olacaktır.
1.7.2.6. Sosyal Yapının Bozulması ve Ücret Eşitsizliğinin Artması
Serbest bölgeler kurulduktan sonra, bulunduğu ilde ve çevresinde önemli ölçüde nüfus ve sosyal yapı değişikliği meydana gelebilir. Bu değişiklik iktisadi faaliyetlerin artmasından dolayı baş gösterebilir. Serbest bölgelerde genellikle grev hakkı ve sendikal faaliyetlere izin verilmediği için işçi ücretleri, yurtiçinde saptanan ücretlerden daha düşük düzeylerde gerçekleşebilir. Bu da piyasa da ücret eşitsizliğinin ortaya çıkmasına neden olabilir.
Bölgelerde çocuk ve kadınların işçi olarak çalıştırılmaları başka sosyal sorunları da beraberinde getirebileceği göz ardı edilmemelidir (İnan, 2007: 120).
1.7.2.7. İthalat Baskısı Yaratması
Serbest bölgelerde faaliyet gösteren yerli ve yabancı firmalar rekabet ortamı içinde çalıştıklarından, kullandıkları ara malı ve hammaddeleri, serbest bölgeye, ev sahibi ülkeden daha ucuza üreten ve satan başka ülkelerden satın alabilirler. Dış ülkelerde üretim faktörleri fiyatları ev sahibi ülkeden daha düşükse, serbest bölgelerdeki ithalat eğiliminin, ülkenin geri kalan kısmının ithalat eğilimine oranla daha yüksek olması durumunu verir.
Özellikle gelişmiş ülkelerde yer alan serbest bölgeler, üretim açısından ucuz olan dünya girdilerini kullanmayı tercih etmektedirler. Genel olarak serbest bölgelerde sağlanan vergi ve gümrük muafiyetleri, ileride ihraç edilmek amacı ile de olsa ithalatı cazip kılabilmektedir. Başka bir ifade ile; serbest bölgenin ithalat eğilimi tanımı gereği, ülkenin ortalama ithalat eğiliminden fazla olmak durumundadır. Böyle olduğu taktirde, sadece döviz ödemeleri artmayacak, fakat bu bölgelerde kurulacak imalat birimlerinin, girdi çıktı ilişkileri açısından geriyi beslemesi söz konusu olamayacaktır. Ancak bunun tüm serbest bölgelerde değil de, daha ziyade ihracata yönelik ve yabancı sermaye firmalarının yoğun olduğu Meksika tipi serbest bölge uygulamaları için geçerli olduğunu söylemek mümkündür (Uzandaç, 2008: 44).
1.8. Serbest Bölgelerin Kuruluş Yeri Seçimi
Yeni bir serbest bölge kurulurken göz önüne alınan kriterler aşağıdaki gibi sıralanabilir:
-Serbest bölgenin yöre ve ülke ekonomisine sağlayacağı katkı, -Serbest bölgenin istihdama sağlayacağı katkı,
-Serbest bölgenin üretime sağlayacağı katkı,
-Serbest bölge arazisinin karayolu, denizyolu, havalimanı ve demiryolu ağlarına yakınlığı,
-Serbest bölge kurulacak ilin ve yörenin sanayi ve ticari faaliyetler açısından durumu,
-Serbest bölge hinterlandının büyüklüğü,
-Serbest bölge arazisinin haberleşme, su, elektrik, gibi olanakları, -Serbest bölge arazisinin mülkiyet durum ve arazisinin kullanım amacı, -Serbest bölgede yapılacak faaliyetlerin çevre kirliliği yaratıp yaratmayacağı, -Serbest bölgenin alt ve üstyapılar için yapılacak harcamaların büyüklüğü ve bu harcamaların finansmanının nasıl sağlanacağı,
-Serbest bölgenin alt ve üstyapısının tamamlanması için gereken süre, -Serbest bölgeyi kurup-işletecek potansiyel girişimcinin varlığı, -Mevcut serbest bölgelerle rekabet durumu
Serbest bölgelerin kurulmasında göz önünde bulundurulması gereken hususlardan bazılarına yukarıda değinilmiştir (Akça ve Ertekin, t.y.: 37).
İKİNCİ BÖLÜM: TÜRKİYE’DE SERBEST BÖLGELER 2.1. Türkiye’de Serbest Bölgelerin Tarihi Gelişimi
Serbest bölge çalışmalarının Türkiye açısından uzun bir geçmişi vardır. Osmanlı gümrük vergi sisteminde, 1850 yılından sonra yapılan değişikliklere rağmen aksaklıklar önlenememiştir. Bu aksaklıklar ve uygulamada ortaya çıkan sorunlar, ithalatın da, gümrük vergi ve resimlerinin çok ötesinde pahalıya mal olmasına neden olmuştur.
Serbest liman ve bölge kurulmasının sağlayacağı avantajlar, Beyoğlu tüccarı tarafından sık sık vurgulanmasıyla fikrin yaygınlık kazanmasına neden olmuştur. Fakat bu öneriler gümrük gelirinin bir bölümü kendisine bırakılmış olan Düyun-u Umumiye tarafından, gelir kaybına neden olacağı endişesiyle, olumlu karşılanmamıştır. Ayrıca Osmanlı yöneticileri de, muhtemel yabancı bir şirket aracılığıyla gerçekleştirilecek böyle bir girişimi, kapitülasyonu genişletebileceği düşüncesiyle olumlu karşılamamışlardır.
Serbest bölge kurulması yönünde ilk önemli girişim 1908 devriminden sonra serbest bölge amacıyla kurulan bir komisyondur. Ancak komisyon, Çekmece Gölü ve Yedikule Sahillerinde kurulacak bir serbest bölgenin maliyetinin, kurulması için yüklenilecek borcun faizini bile karşılayamayacak düzeyde kalacağı düşüncesiyle projede vazgeçmiştir.
Kurtuluş savaşı sonrası Serbest Liman konusu İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası tarafından oluşturulmuş olan İstanbul İktisat Komisyonu’nun hazırladığı raporla tekrar gündeme gelmiştir. Hükümet bu konuyla ilgili vekaletler temsilcilerinden oluşan bir komisyon kurmuştur. Ayrıca İstanbul Limanı’nda incelemeler yapması için getirttiği Kopenhag Liman Dairesi Başkanlığı’ndan da rapor istemiştir. Her iki raporda da İstanbul’da serbest bölge kurulma fikrinin yararlı olacağı düşüncesi öne çıkmıştır (Bağrıaçık, 1999: 11).
Türkiye’de serbest bölge konusunda fikri alanda meydana gelen bu gelişmelerden sonra, T.B.M.M. 1927 yılında 1132 sayılı, ‘Serbest Mıntıka Hakkında Kanun’ u onaylamıştır. İstanbul’da serbest bölge kurulması konusundan hükümete yetki veren bu kanun, Türkiye’de çıkarılan ilk serbest bölge kanunudur.
1132 sayılı serbest bölge kanununun tek uygulaması, 02.02.1929 tarihli kanun ile Ford Motor Company’ ye Türkiye’ye satacağı otomobil, kamyon ve traktörleri monte edebilmesi için Tophane rıhtımında ayrılan bir alanda serbest bölge hak ve ayrıcalıklarından yararlanma olanağı sağlamasıdır.
Ford Motor Company, Türkiye ile yapmış olduğu anlaşmaya dayanarak, Tophane rıhtımında kendisi için ayrılan alanda bir otomobil montaj fabrikası kurmuş, ancak kısa süre sonra faaliyetini durdurmuştur. Bu Türkiye’deki ilk serbest bölge uygulamasıdır (Erdoğan ve Ener, 2005: 70-71).
Bir diğer serbest bölge denemesi, Mayıs 1946 tarihinde gerçekleştirilen Şark Halı ve Kilimleriyle hayvan postlarının ihracı için kurulacak serbest bölge için çıkarılan yasadır. Yasaya göre Eminönü’nde bir antrepoda bu ürünler depolanacak ve yeniden ihraç edilecektir. Ancak piyasaya işlerlik kazandırmadığı için bu ikinci girişimden de bir sonuç alınamamıştır.
Aralık 1953 tarihinde yeni bir Serbest Bölgeler Kanunu kabul edilir ve ilk yasada olduğu gibi serbest bölgenin yerinin ve burada yer alacak faaliyetlerin belirlenmesi yetkisi Bakanlar Kuruluna verilir. Bu yasaya işlerlik kazandırmak için 1956 yılında “Serbest Bölge Nizamnamesi” çıkarılmıştır. 1965-1967 yılları arasında Serbest Bölgeler konusunda iki yasa girişimi daha olmuştur. Ancak bunlar Meclise gönderildiği halde Meclisten geçememiştir (Bağrıaçık, 1999: 14-15).
1927-1956 yıllarını kapsayan dönemde Türkiye’de birbirinden oldukça farklı üç serbest bölge girişimi olmuş ve hepsi de başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Bu girişimlerde yasal düzenleme yapılmış ise de, altyapı ve işletme organizasyonu düşünülmediği için her şey kağıt üzerinde kalmıştır. Bu girişimlerde serbest bölgelerin kurulup işletilmesi için yalnızca yasal düzenlemenin yeterli olmadığı, bunun için teknik bilgi ve organizasyona da ihtiyacın olduğu sonucu çıkarılabilir (Tuncer, 1998: 38).
24 Ocak 1980 sonrası, ihracata yönelik dış ticaret ve kalkınma politikalarının izlenmesiyle birlikte Türkiye’de serbest bölge konusu tekrar gündeme gelmiş ve bir takım yasal düzenlemelere gidilmiştir. Bunlardan birincisi, 3 Kasım 1983 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan “Serbest Bölgeler Teşkilatı Hakkında Kanun
Hükmünde Kararname” dir. 12 Kasım 1983 tarihli Resmi Gazete’de Antalya ve Mersin’de serbest bölge kurulmasına ait Bakanlar Kurulu Kararı yayınlanmıştır.
15.06.1985 tarih ve 3218 sayılı Serbest Bölgeler Kanunu Türkiye’deki serbest bölgelerle ilgili düzenlemeler getirmiştir. 10.03.1993 tarih ve 21520 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan Serbest Bölgeler Uygulama Yönetmeliği de uygulamaya yönelik ayrıntılı hükümleri içermektedir (Erdoğan ve Ener, 2005: 94).
2.2. Türkiye’de Serbest Bölgelerin İdari Yapısı
Türkiye’de Serbest Bölge Müdürlükleri'nin kuruluş, görev, yetki ve çalışma esasları 16.08.1985 tarih ve 85/9801 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile belirlenmiştir. Bu Karar'a göre Bölge Müdürlüğü'nün görev ve yetkileri şunlardır (EB, 2013):
-Serbest Bölgeler Mevzuatı doğrultusunda bölgeyi yönetmek,
-Bölge arazisinin kullanımı, yapı ve tesislerin projelendirilmesi, kurulması ve kullanılmasıyla ilgili bütün ruhsatları vermek ve denetlemek,
- "Serbest Bölgeleri Tesis ve Geliştirme Fonu"na yapılan ödemeleri tahsil etmek, fon hesabına yatırmak ve bu fondan Başbakanın veya yetkili kılacağı Devlet Bakanı- Başbakan Yardımcısı'nın onayı ile kesinleşen yıllık bütçeler çerçevesinde harcamalarda bulunmak,
-Bölgede gümrük, güvenlik, çalışma, sosyal güvenlik, liman, haberleşme ve sağlık hizmetleri gibi konularda kamuyu ilgilendiren görevlerin yerine getirilmesi için gerekli koordinasyonu temin etmek,
-Bölge işleticisiyle aktedilen İşletme Sözleşmesi ile bu İşletici ve Kullanıcılar, kamu ve özel kuruluşlar arasında yapılan sözleşmelerin hükümleri uyarınca yürütülen işleri gözetlemek ve denetlemek,
-Bölge İşleticisi tarafından Kullanıcılara verilen hizmetler ve kiralanan yerlerle ilgili olarak, hizmet, ücret ve kira tarifelerinin düzenlenmesini temin etmek,
-İkamet veya Çalışma İzni verilmesiyle ilgili müracaatları kabul etmek,
-İtiraz ve şikayetleri kabul etmek, anlaşmazlıkların uzlaşma yoluyla çözümlenmesini sağlamak, gerekirse ilgili mercilere intikal ettirmek,
-Bölgede faaliyette bulunmak amacıyla "Faaliyet Ruhsatı" almış bulunan gerçek ve tüzel kişilerin sicillerini tutmak ve bununla ilgili belgeleri vermek,
-Valilikçe ve diğer üst mercilerce talep edilecek her türlü bilgi ve belgeleri temin etmek, bölge faaliyetlerini değerlendirmek ve yıl içindeki faaliyetlerin sonuçlarını yıllık faaliyet ve hesap raporları halinde hazırlamak.
Bölge Müdürlüğü, Bölge Müdürü ile yeterli sayıda Şube Müdürü, Uzman, Uzman Yardımcısı ve diğer personelden oluşur.
2.3. Türkiye’de Faaliyet Gösteren Serbest Bölgeler
Bazı ülkelerin bir ekonomi ve dış ticaret politikası olarak, bazı ülkelerin ise bir gümrük rejimi olarak kullandıkları serbest bölgeler hem gelişmekte olan ülkelerin hem de hem de gelişmiş ülkelerin kullandıkları bir araçtır. Gelişmekte olan ülkelerdeki serbest bölgeler genelde “Üretim Ağırlıklı” ihraç işleme bölgeleri iken, gelişmiş ülkelerdeki serbest bölgeler genelde “Ticaret Ağırlıklı” serbest ticaret bölgesi şeklinde kurulmuştur. Bugün Türkiye’deki serbest bölgeler hem üretim hem de ticaret serbest bölgeleridir (Köksal, 1998: 28).
Türkiye serbest bölgeleri 1980 sonrası dönemde faaliyete geçmesine ve çok kısa bir geçmişe sahip olmasına rağmen, çok hızlı bir gelişim göstermiş ve ülkenin dış ticareti içindeki payını hızla artırmıştır (Çoban ve Bayram, 2012: 400).
Türkiye’de temel olarak ihracata dayalı yatırım ve üretimi teşvik etmek amacıyla 21 adet serbest bölge faaliyete geçmiştir.
2.3.1. Mersin Serbest Bölgesi
Sınırları 04.03.1985 tarih 85/9200 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile belirlenen Mersin Serbest Bölgesi, 03.01.1987 tarihinde ticari faaliyete başlamıştır. İlk aşamada 776 dönüm alan üzerine kurulmuş olup süreç içerisinde yapılan ilaveler
neticesinde 836 dönüm büyüklüğe ulaşmıştır. Akdeniz’in en önemli limanlarından biri olan Mersin Limanı’nın hemen yanında kurulmuş olan Mersin Serbest Bölgesi coğrafi konum itibarıyla, tüm dünya ülkeleriyle bağlantısının yanı sıra, Rusya, Türki Cumhuriyetler, Orta Doğu Ülkeleri, Akdeniz ve Kuzey Afrika pazarlarına olan yakınlığı sebebi ile bir merkez konumundadır.
Mersin Serbest Bölgesi’nin işletme yetkisi 06.08.1986 tarih ve 10877 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile Mersin Serbest Bölge İşleticisi A.Ş. firmasına verilmiştir. MESBAŞ 1986 yılında Mersin Serbest Bölgesi’ni işletmek amacı ile kurulmuş olan bir anonim şirkettir. Halka açık statüde kurulan MESBAŞ’ın sermayesi 5.402.160 TL’dir. Sermayesinin %24’ü Kamu sektörüne, %76’sı özel sektöre ait olan MESBAŞ’ın toplam ortak sayısı 177’dir.
Mersin Serbest Bölgesi’nde ticareti yapılan malların üretim, ambalajlanma, etiketlenme, sergilenme, depolanma, alım-satımı, montaj-demontaj, bakım-onarım işlemlerinin yanı sıra bankacılık, sigortacılık, işyeri kiralama, makine parkı faaliyetleri gerçekleştirilmektedir (MESBAŞ, 2013).
Şekil 1: Mersin Serbest Bölgesinin Yıllar İtibariyle Ticaret Hacmi(1000 $)
0 500000 1000000 1500000 2000000 2500000 3000000 3500000 4000000 2008 2009 2010 2011 2012 Kaynak: EB, 2013.
Mersin Serbest Bölgesi’nin son beş yıla ait ticaret hacmi verileri Şekil- 1’de yer almaktadır. 2009 yılı haricinde ticaret hacminde bir azalış yaşanmamıştır. Son
beş yılda en düşük ticaret hacmi 1.918.637.000 dolarla 2009 yılında, en yüksek ticaret hacmi ise 3.832.246.000 dolarla 2012 yılında gerçekleşmiştir.
Tablo 1: Mersin Serbest Bölgesinin İstihdam Verileri
PERSONEL TÜRÜ 2011 2012 İŞÇİ 5439 6294 BÜRO 784 854 DİĞER 314 681 TOPLAM 6537 7829 Kaynak: EB, 2013.
Tablo- 1’de Mersin serbest bölgesinin 2011 ve 2012 yıllarına ait istihdam verilerini görüyoruz. İşçi statüsünde çalışan personel sayısının, büro ve diğer statüdeki çalışan personel sayısından oldukça fazla olduğu görülmektedir. Diğer yandan, 2011 yılında 6537 personel olan bölge istihdamı, 2012 yılına gelindiğinde %19,76’lık artışla 7829 personel sayısına ulaşmıştır.
2.3.2. Antalya Serbest Bölgesi
03.11.1983 tarih ve 83/7285 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile kurulan serbest bölge 14.11.1987 tarihinde ticari faaliyetlerine başlamıştır (Toroslu, 2000: 69). Arazi ve altyapı finansmanı devletçe karşılanan, üstyapısı ise yatırımcı firmalar tarafından gerçekleştirilen Antalya Serbest Bölgesi 625.490 metrekarelik bir alana kurulmuştur. Antalya Serbest Bölgesi, Antalya Limanı’nın hemen bitişiğinde yer alması, AB ve Ortadoğu pazarlarına yakınlığı sebebiyle önemli bir coğrafi konuma sahiptir.
Antalya Serbest Bölgesi’nin işletme yetkisi Bakanlar Kurulu Kararı ile Antalya Serbest Bölge İşleticisi A.Ş. firmasına verilmiştir. ASBAŞ hisselerinin %34’ü kamuya %66’sı özel sektöre ait olan bir anonim şirkettir.
Antalya Serbest Bölgesi’nde firmaların başlıca faaliyet alanları; denizcilik (lüks yat üretimi), tekstil, medikal, maden, ahşap, inşaat, metal, makine, tarım, plastik, elektronik olarak sıralanabilir (ASBAŞ, 2013).
Şekil 2: Antalya Serbest Bölgesinin Yıllar İtibariyle Ticaret Hacmi(1000 $) 0 100000 200000 300000 400000 500000 600000 700000 800000 2008 2009 2010 2011 2012 Kaynak: EB, 2013.
Şekil- 2’de Antalya Serbest Bölgesi’nin son beş yıla ait ticaret hacmi verilerine bakıldığında; 2009 yılı haricinde ticaret hacmi bir önceki yıla göre artan bir seyir izlemiştir. Son beş yılda en düşük ticaret hacmi 605.927.000 dolarla 2009 yılında, en yüksek ticaret hacmi ise 749.707.000 dolarla 2012 yılında gerçekleşmiştir.
Tablo 2: Antalya Serbest Bölgesinin İstihdam Verileri
PERSONEL TÜRÜ 2011 2012 İŞÇİ 2830 3051 BÜRO 498 576 DİĞER 0 0 TOPLAM 3328 3627 Kaynak: EB, 2013.
Tablo- 2’de Antalya serbest bölgesinin 2011 ve 2012 yıllarına ait istihdam verilerini görüyoruz. Bölge istihdamının işçi ve büro statüsünde çalışan personellerden oluştuğu görülmektedir. Her iki statüde de çalışan personel sayısında artış olduğu görülmektedir. 2011 yılında 3328 olan toplam personel sayısı, 2012 yılında %8,98’lik artış sağlayarak 3627 kişiye ulaşmıştır.
2.3.3. Ege Serbest Bölgesi
Yeri ve sınırı 11.01.1987 tarih ve 87/11401 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile tespit edilen Ege Serbest Bölgesi 19.10.1990 tarihinde ticari faaliyetlerine başlamıştır. 2.2 kilometrekare araziye sahip Ege Serbest Bölgesi yap-işlet-devret modeline göre kurulmuştur (Toroslu, 2000: 71).
Ege Serbest Bölgesi 1990 yılından beri Ege Serbest Bölgesi Kurucu ve
İşleticisi A.Ş. tarafından kurulup işletilmektedir. Tüm altyapı ve gerekli üstyapı yatırımları, enerji, su, telekomünikasyon, doğalgaz, yükleme, boşaltma, nakliye, hamaliye ve 24 saat destek hizmetleri ile itfaiye, yemek ve tüm belediye hizmetleri ESBAŞ tarafından verilmektedir.
Bir üretim bölgesi olan Ege Serbest Bölgesinde ağırlıklı olarak elektronik, otomotiv yan sanayi, makine imalat ve montajı, savunma sanayi, hassas ölçü aletleri, metal bağlantı elemanları ve mutfak möbleleri üretimi, tekstil ve gıda işleme ve paketleme gibi sektörler yer almaktadır. Bununla birlikte ticareti yoğun olarak yapılan mallar tekstil ürünleri, konfeksiyon, ağır iş makineleri, kimyasal ürünler ve dayanıklı tüketim mallarıdır (ESBAŞ, 2013).
Şekil 3: Ege Serbest Bölgesinin Yıllar İtibariyle Ticaret Hacmi(1000 $)
0 1000000 2000000 3000000 4000000 5000000 6000000 2008 2009 2010 2011 2012 Kaynak: EB, 2013.
Şekil- 3’de Ege Serbest Bölgesi’nin son beş yıl ticaret hacmi verileri incelendiğinde; ilk üç yıl kademeli düşüşlerin ardından 2011 yılında ticaret hacmini %129,63 oranında artırdığını görüyoruz. Ancak 2011 yılında gerçekleşen bu sıçrama,
2012 yılında az da olsa daha düşük bir ticarete hacmine yerini bırakmıştır. Son beş yılda en düşük ticaret hacmi 2.502.919.000 dolarla 2010 yılında, en yüksek ticaret hacmi ise 5.747.500.000 dolarla 2011 yılında gerçekleşmiştir.
Tablo 3: Ege Serbest Bölgesinin İstihdam Verileri
PERSONEL TÜRÜ 2011 2012 İŞÇİ 17622 18237 BÜRO 1061 1343 DİĞER 374 390 TOPLAM 19057 19970 Kaynak: EB, 2013.
Tablo- 3’de Ege serbest bölgesinin 2011 ve 2012 yıllarına ait istihdam verilerini görüyoruz. Türkiye’deki serbest bölgeler arasında en yüksek istihdama sahip serbest bölge Ege serbest bölgesidir. Tabloda işçi statüsünde çalışan personel sayısının çokluğuna baktığımızda, Ege serbest bölgesinde faaliyette bulunan firmaların üretim ağırlıklı çalıştıkları söylenebilir. Ayrıca 2011 yılından 2012 yılına geçişte büro personeli sayısında da işçi ve diğer statüdeki çalışan personel sayısına göre oransal olarak daha fazla artış olduğu görülmektedir. Diğer yandan, 2011 yılında 19057 personel olan bölge istihdamı, 2012 yılına gelindiğinde %4,79’luk artışla 19970 personel sayısına ulaşmıştır.
2.3.4. İstanbul Atatürk Havalimanı Serbest Bölgesi
Mülkiyeti Hazineye ait olan 9.250 metrekare alan üzerine kurulan İstanbul Atatürk Havalimanı Serbest Bölgesi’nin yeri ve sınırı 12.05.1990 tarih ve 90/220 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile tespit edilmiştir. Ticari faaliyetlerine 1990 yılı Eylül ayı itibarı ile başlamıştır (Toroslu, 2000: 72).
İstanbul Atatürk Havalimanı Serbest Bölgesi kurucu ve işletmeciliği, 1 Temmuz 1996 tarihinden itibaren Bakanlar Kurulu Kararıyla 40 yıl için yap-işlet-devret modeline göre İstanbul Atatürk Havalimanı Serbest Bölgesi Kurucu ve
İstanbul Atatürk Havalimanı Serbest Bölgesi’nde bilgi işlem-donanım, danışmanlık, elektrik, elektronik, finans, sigortacılık, gıda, inşaat, halıcılık, değerli maden, kimya, kırtasiye, makine, tekstil gibi yirmi farklı sektörden firma faaliyette bulunmaktadır (İSBİ, 2013).
Şekil 4: İstanbul Atatürk Havalimanı Serbest Bölgesinin Yıllar İtibariyle Ticaret Hacmi(1000 $) 0 500000 1000000 1500000 2000000 2500000 3000000 3500000 4000000 2008 2009 2010 2011 2012 Kaynak: EB, 2013.
İstanbul Atatürk Havalimanı Serbest Bölgesi’nin son beş yılına ait ticaret hacmi verileri Şekil- 4’de yer almaktadır. Bölgede ticaret hacminin sürekli olarak azaldığı görülmektedir. En sert düşüş ise 2010 yılından 2011 yılına geçiş sırasında yaşanmıştır. Son beş yılda en düşük ticaret hacmi 2.103.566.000 dolarla 2012 yılında, en yüksek ticaret hacmi ise 3.539.000.000 dolarla 2008 yılında gerçekleşmiştir.
Tablo 4: İstanbul Atatürk Havalimanı Serbest Bölgesinin İstihdam Verileri
PERSONEL TÜRÜ 2011 2012 İŞÇİ 51 166 BÜRO 839 1104 DİĞER 2 1 TOPLAM 892 1271 Kaynak: EB, 2013.
Tablo- 4’de İstanbul Atatürk Havalimanı serbest bölgesinin 2011 ve 2012 yıllarına ait istihdam verilerini görüyoruz. Tabloda büro personeli sayısının diğer statüdeki çalışanlardan daha fazla olduğu göze çarpmaktadır. İstihdam edilen personel sayısını bir önceki yıla göre oransal olarak en çok artıran serbest bölge
İstanbul Atatürk Havalimanı serbest bölgesidir. 2011 yılında 892 olan toplam personel sayısı, 2012 yılına gelindiğinde %42,49’luk artışla 1271 kişiye ulaşmıştır.
2.3.5. Trabzon Serbest Bölgesi
Yeri ve sınırı 08.05.1990 tarih ve 90/450 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile tespit edilen Trabzon Serbest Bölgesi 03.07.1992 tarihinde ticari faaliyetlerine başlamıştır. Bölge 38.391 metrekare arazi üzerine kurulmuştur. 91/1693 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile Trabzon Serbest Bölge İşleticisi A.Ş. ’ye bölgeyi kurma ve işletme yetkisi verilmiştir (Toroslu, 2000: 75).
Trabzon Serbest Bölgesi güvenli ve kullanışlı depolama tesisleri ile toplam 11.000 metrekare birinci sınıf kapalı iki deposu ve 20.000 metrekare açık alan ile hizmet vermektedir.
Şekil 5: Trabzon Serbest Bölgesinin Yıllar İtibariyle Ticaret Hacmi(1000 $)
0 20000 40000 60000 80000 100000 2008 2009 2010 2011 2012 Kaynak: EB, 2013.
Şekil- 5’e bakıldığında Trabzon Serbest Bölgesi’nde grafikteki yıllar itibariyle inişli çıkışlı bir ticaret hacmi olduğu söylenebilir. 2009 yılında yaşanan ticaret hacmindeki azalma, 2010 ve 2011 yıllarında yerini artışlara, ancak 2012 yılında tekrardan düşüşe bırakmıştır. Bölgede son beş yıldaki en yüksek ticaret hacmi
