I. Mahmud Dönemi'nde AvrupalÖ Devletler ile
YapÖlan Ticaret AntlaûmalarÖ ile Verilen
ùmtiyazlara Dair Deøerlendirmeler
The Assesment on Trade Concessions Given With Trade
Agreements Made Between European States in the Time
of Mahmoud I
Uøur KURTARAN*
Özet
Bu çalÖûmada XVIII. yüzyÖlÖn önemli padiûahlarÖndan birisi olan I. Mahmud döneminde AvrupalÖ devletlerle yapÖlan ticaret antlaûmalarÖ ve bu devletlere tanÖnan ticari imtiyazlar üzerinde durulmuûtur. Bahsi geçen bu antlaûmalarÖn ilki 1737 yÖlÖnda ùsveç ile yapÖlmÖûtÖr. Daha sonra 1740 yÖlÖnda iki devlet (Fransa ve Sicilyateyn KrallÖøÖ) ile yapÖlan antlaûmalarÖn ardÖndan 1747 yÖlÖnda Avusturya ve Toskana Arûidükü ile bir antlaûma imzalanmÖûtÖr. ÇalÖûmada belirtilen antlaûmalarÖn yapÖlma nedenleri, genel özellikleri ve maddeleri üzerinden bir takÖm deøerlendirmeler yapÖlmÖûtÖr. YapÖlan bu deøerlendirmeler sayesinde de devletlerarasÖ ticari iliûkilerin diplomatik iliûkilere ne ûekilde yansÖdÖøÖ ile bunun devletlerarasÖ iliûkilerde ortaya çÖkardÖøÖ sonuçlar ve geliûmelerin tespiti planlanmaktadÖr. Nitekim çalÖûmanÖn sonuçlarÖnda yapÖlan bu antlaûmalarÖn ve verilen ticari imtiyazlarÖn padiûahÖn uyguladÖøÖ dÖû politika ve barÖûçÖl diplomasisinin bir gereøi olduøu ortaya çÖkarÖlmÖûtÖr. Yine yapÖlan antlaûmalarÖn deøerlendirmesi ve ortaya çÖkardÖøÖ sonuçlar I. Mahmud’unhedeflerinde
Abstract
In this study, the assessment on trade concessions given with trade agreements made between European States in the time of Mahmud I who was one of the most important sultan of XVIII. Century was emphasized. The first of these agreements was made with Sweden in 1737. Then after the agreements made with two states in 1740 (France and the Kingdom of two Sicily), an agreement was signed between Austria and Archduke of Tuscany in 1747. The reasons for making the treaty stated in the study, their general characteristics and articles were evaluated. Through these evaluations, how these interstate trade relations reflected in these diplomatic relations and the results revealed in the interstate relations and the determination of development are planned. Indeed, as a result of the studies, it was seen that these agreements and trade concessions are the necessities of peaceful diplomacy and foreign policy implemented by the sultan. However, the evaluation of the agreements and their results show that Mahmud I wassuccessful in his targets. Finally, these four agreements made during Mahmud I’s reign showed that they bring positive results not only in his period, but also in later years in terms of political, economic and military.
Keywords: The Ottomans, Commerce, France, Sweden, Two
Sicily, Austria, Tuscany.
Giriû
I. Mahmud 1730 isyanÖnÖn ardÖndan tahta çÖkmÖû olup, 24 yÖl süren saltanatÖ OsmanlÖ tarihinde çok önemli iç ve dÖû problemlerin yaûandÖøÖ yÖllardÖr. ÇalÖûmada dönemin dÖû politikasÖnda yaûanan geliûmeler ve deøiûimler üzerinde durulmuûtur. Nitekim I. Mahmud kiûilik olarak barÖûçÖl bir karaktere sahip olmasÖna raømen saltanat yÖllarÖ içerisinde üç cephede (Avusturya, Rusya ve ùran) savaûlar yapÖlmÖû ve önemli baûarÖlar kazanÖlmÖûtÖr. Bu dönemde yapÖlan savaûlarÖn yanÖ sÖra OsmanlÖ Devleti batÖlÖ devletler ile dostça münasebetler kurarak, ticaret antlaûmalarÖ yoluyla aradaki münasebetler geliûtirilmiûtir. Yaûanan bu geliûmeleri 1718-1730 yÖllarÖ arasÖndaki “Lale Devri” ile baûlayan barÖûçÖl politikalar ve BatÖ’nÖn üstünlüøünü kabul etme anlayÖûÖna baølamak mümkündür. Nitekim bu zihniyet deøiûimi I. Mahmuddöneminde de devam etmiû ve BatÖ’ya karûÖ savunma ve barÖûÖ tercih eden bir diplomasi anlayÖûÖ ile hareket edilmiûtir. Ancak BatÖ’da Avusturya ve Rusya’nÖn saldÖrÖsÖ ile baûlayan 1736-1739 savaûlarÖndan büyük bir baûarÖ ile ayrÖlan OsmanlÖ Devleti, her iki devlet ile ayrÖ ayrÖ Belgrad AntlaûmasÖ’nÖ imzalayarak savaû durumuna son vermiûtir. ArdÖndan Rusya ile 1741 yÖlÖnda, Avusturya ile de 1747’de yapÖlan temdit antlaûmalarÖ ile barÖû süreci uzatÖlmÖûtÖr. Bu çerçevede Rusya ile 1768 yÖlÖna kadar; Avusturya ile de 1787 yÖlÖna kadar uzun bir barÖû sürecine girilmiûtir. AyrÖca her iki devlet ile yapÖlan Belgrad AntlaûmalarÖnda ticaret ile ilgili maddeler
bulunmakla birlikte1, özellikle Avusturya ile 1747 yÖlÖnda yapÖlan antlaûma önemli ticari ayrÖcalÖklarÖ içermektedir. Benzer ticarî ayrÖcalÖklarÖn verildiøi baûka bir ülke ùsveç olup, 1737 yÖlÖnda yapÖlan antlaûmada yer alan 18 madde OsmanlÖ-ùsveç ticareti için oldukça önemlidir. Yine 1739 Belgrad AntlaûmasÖ’nda arabuluculuk yapan Fransa’ya 1740 kapitülasyonlarÖ ile çok önemli ticarî imtiyazlar tanÖnÖrken; aynÖ tarihte Sicilyateyn KrallÖøÖ (Sicilyateyn ve Napoli) ileyapÖlan 21 maddelik ticaret antlaûmasÖ nedeniyle Sicilyateyn KrallÖøÖ imtiyazlÖ devlet statüsü kazanmÖûtÖr. Son olarak 1747 yÖlÖnda Avusturya Kraliçesi Maria Theresia’nÖn teklifi ile Belgrad AntlaûmasÖ süresiz bir ûekilde uzatÖlÖrken, yine kraliçenin isteøi ile kocasÖ Toskana Arûidükü Franz Stefan antlaûmaya dahil edilmek suretiyle kendisine I. Mahmud tarafÖndan 17 maddelik bir ahidname verilmiûtir.
OsmanlÖ Devleti’nin yaptÖøÖ antlaûmalar ile ilgili mevcut literatürde önemli çalÖûmalar bulunmaktadÖr2. ÇalÖûmada mevcut literatürden önemli ölçüde faydalanmakla birlikte, Sultan I. Mahmud döneminde BatÖlÖ devletlere verilen imtiyazlarÖn tamamÖnÖ ele almak suretiyle Sultan I. Mahmud dönemindeki BatÖ politikasÖnÖn esaslarÖ ortaya çÖkarÖlmÖûtÖr. Nitekim bu dönemde yapÖlan antlaûmalar gerek kendi döneminde, gerekse daha sonraki dönemlerde OsmanlÖ dÖû politikasÖ ve diplomasi anlayÖûÖnÖn geliûimi açÖsÖndan oldukça önemlidir. AraûtÖrmamÖz konunun bu önemine binaen hazÖrlanmÖû olup, çalÖûmada Sultan I. Mahmud döneminde BatÖlÖ devletler ile yapÖlan ticaret antlaûmalarÖ ve genel özellikleri üzerinde durulmuûtur. Bu çerçevede kronolojik olarak öncelikle antlaûmalara neden olan geliûmeler ele alÖndÖktan sonra, ardÖndan antlaûma maddeleri ve genel deøerlendirmeleri yapÖlmÖûtÖr. Bu suretle yaûanan geliûmelerin OsmanlÖ Devleti üzerindeki etkileri ile ticari iliûkilerin diplomatik iliûkilere nasÖl yansÖdÖøÖnÖn tespiti amaçlanmaktadÖr.
1 Avusturya ile yapÖlan Belgrad AntlaûmasÖ’nÖn 11 ve 12. maddeleri ticaret ile ilgilidir, bkz: BOA. A. DVNS. DVE. d. Nemçelü Ahidnamesi, nr.59/3, s. 186-188; Rusya ile yapÖlan Belgrad AntlaûmasÖ’nÖn ise 9. maddesi ticaret ile ilgilidir, bkz: BOA. A. DVNS. DVE. d. Rusya Ahidnamesi, nr. 83/1, s. 85.
2 OsmanlÖ Devleti’nin yaptÖøÖ antlaûmalar ile ilgili yapÖlan baûlÖca çalÖûmalar için bkz: Reûat Ekrem Koçu, OsmanlÖ Muahedeleri ve Kapitülasyonlar, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, ùstanbul 1934; Necdet Kurdakul, OsmanlÖ Devleti’nde Ticaret AntlaûmalarÖ ve Kapitülasyonlar, Döler Neûriyat, ùstanbul 1981; Nihat Erim, DevletlerarasÖ Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C. I-II, TTK. YayÖnlarÖ, Ankara 1953; Mehdi Fraûerli, OsmanlÖ Devleti’nde KapitülasyonlarÖn UygulanÖûÖ (ùmtiyazat-Ö Ecnebiyyenin Tatbikat-Ö HazÖrasÖ), (Yay. Haz: Fahrettin TÖzlak), Fakülte Kitabevi, Isparta 2008; Mahmud Mesut Paûa, Muahedat MecmuasÖ, C. I-V, Hakikat MatbaasÖ, ùstanbul 1294; Osman Nebioølu, Bir ùmparatorluøun Çöküûü ve Kapitülasyonlar, Türkiye ùû BankasÖ Kültür Yay. Ankara 1986; úerafettin Turan, “OsmanlÖ ùmparatorluøu ùle ùki Sicilya KrallÖøÖ ArasÖndaki Ticaretle ùlgili Gümrük Tarife Defterleri”, TTK. Belgeler, IV, 1967, s. 79-167; Mustafa Güler, “1150/1737 OsmanlÖ-ùsveç Ticaret AntlaûmasÖ”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 2, IX, Afyon 2007, s. 101-121; Mehmet Demiryürek,“The Legal Foundations of the Commercial Relations Between The Ottomans and Nepolitans”, Bilig, Spring 2014, No: 69, s. 53-74; Uøur Kurtaran, OsmanlÖ Avusturya Diplomatik ùliûkileri, Ukde Yay. Kahramanmaraû 2009.
1. Ticaret AntlaûmalarÖ ve Kapitülasyonlar
OsmanlÖ Devleti kuruluû yÖllarÖndan itibaren BatÖlÖ devletler ile ticari münasebetlerde bulunmuû olup, bu faaliyetleri gerçekleûtirmek amacÖyla daha ziyade tek taraflÖ imtiyazlarÖ içeren ticaret antlaûmalarÖ imzalamÖûtÖr. Nitekim bu durum OsmanlÖ Devleti’nin siyasî ve ekonomik durumunun güçlendirilmesi amacÖyla yapÖlmÖû olup, verilen bu imtiyazlar kimi zamanlarda bir lütuf, kimi zamanlarda ise bir baøÖû ûeklinde gerçekleûtirilmiûtir3. Bu ûekliyle OsmanlÖ tarihinde hükümdar tarafÖndan bir ferman, irade veya antlaûma yoluyla verilen bu imtiyazlara kapitülasyon denilmektedir4. Kelime köken olarak “caput, capitulum” kelimesinden türetilmiû olup, Latince “capitulatio” dan gelir ve “baûlÖklara, bölümlere ayrÖlmÖû vesika” ya da “karûÖlÖklÖ ortaya konulmuû devletlerarasÖ bir antlaûma” anlamÖna gelir5. Tarihi anlamÖyla ise kapitülasyon kelimesi bir ülke tebaasÖnÖn baûka bir ülkeden elde ettiøi daha ziyade ticari haklar için kullanÖlmaktadÖr6.
OsmanlÖ Devleti tarafÖndan ilk kapitülasyonun 1365 yÖlÖnda Raguza Cumhuriyeti’ne, daha sonra 1387 yÖlÖnda Ceneviz Devleti’ne verildiøi bilinmektedir7. ArdÖndan Kanuni Sultan Süleyman döneminde 1535 tarihinde Fransa’ya8, 1567 yÖlÖnda Avusturya’ya, 1579 ve 1597 yÖllarÖnda ùngiltere’ye, 1612 yÖlÖnda ise Hollanda’ya ticari imtiyazlar verildi9. OsmanlÖ Devleti’nin tarihi boyunca yaptÖøÖ ticaret antlaûmasÖnÖn toplam sayÖsÖ ise 62 adettir10. Bunlardan dördü I. Mahmud’un saltanatÖnda gerçekleûmiû olup, bu dönemde 1737 ùsveç, 1740 Fransa ve Sicilyateyn KrallÖøÖ ile 1747 yÖlÖnda ise Avusturya ve Toskana Arûidükü ile ticaret antlaûmalarÖ yapÖlarak, bu devletlere bir takÖm imtiyazlar verildi. Nitekim bu dönemde Rusya ve Avusturya’ya karûÖ yeni müttefik arayÖûÖnda olan Bab-Ö Âli bu devletlere bir takÖm imtiyazlar vermek suretiyle, hem kendine siyasî bir ittifak edinmeyi, hem de ticari potansiyelini geliûtirmeyi amaçlamaktadÖr.
3 Mübahat Kütükoølu, “Ahidnameler ve Ticaret Muahedeleri”, OsmanlÖ, C. 3, (Ed: Güler Eren), Ankara 1999, s. 330.
4 O.Nebioølu, age., s. 1; úerafettin Turan, Türk ùtalyan ùliûkileri, C. I, Kültür BakanlÖøÖ Yay., ùstanbul 1990, s. 13; Aybars Pamir, “Kapitülasyon KavramÖ ve OsmanlÖ Devleti’ne Etkileri”, OTAM, C. 51, SayÖ: 2, 2002, s. 80.
5 M. Fraûerli, age., s. 17.
6 R. E. Koçu, age., s. 402; Mehmet Zeki PakalÖn, OsmanlÖ Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüøü, C. I, ùstanbul 1983, s. 178.
7 O.Nebioølu, age., s. 1.
8 Halil ùnalcÖk, “ùmtiyazat”, DùA. C. XXII, ùstanbul 2000, s. 248.
9 Yusuf Ziya ùbreç, “OsmanlÖ Devleti’nin DÖû Dünya ùle TemaslarÖ Neticesi ùktisadî ve ùçtimaî PolitikasÖnda Oluûan Deøiûiklikler”, Türk DünyasÖ AraûtÖrmalarÖ Dergisi, SayÖ: 58, 1987, s. 117; Paula Sutter Ficthner, Historical Dictionary of Austria, The Scarecrow Press,
United States of America 2009, s. 309; Bülent ArÖ, “Earl Ottoman Diplomacy: Ad Hoc Period”, Ottoman Diplomacy: Conventional or Unconventional? (Ed: A. Nuri Yurdusev), Basingtoke: Palgrabve 2005, s. 38; Nurgül Bozkurt, "XVIII. YüzyÖlÖn BaûlarÖnda OsmanlÖ-Avusturya Ticari Münasebetleri", Tarih ùncelemeleri Dergisi, C. XII, 1997, s. 185. 10 N. Kurdakul, age., s. 26-27.
2. 1737 OsmanlÖ-ùsveç Ticaret AntlaûmasÖ 2.1. OsmanlÖ-ùsveç ùliûkilerinin KÖsa Tarihçesi
OsmanlÖ-ùsveç iliûkilerinin baûlangÖcÖ XVI. yüzyÖlÖn baûlarÖna kadar gitmektedir. Bu tarihlerde 1516 yÖlÖnda OsmanlÖlarÖn Kudüs’ü ele geçirmesine tepki veren HÖristiyan ülkelerden biri de ùsveç olup, 1529 yÖlÖnda ùsveç KralÖ’nÖn aldÖøÖ karar üzerine ùsveç hacÖlarÖnÖn bölgeye gitmeleri yasaklandÖ. Taraflar arasÖndaki ilk resmî münasebetin ise 1587 yÖlÖnda ùsveç KralÖ III. Johann Sigismund’un III. Murad’a yazdÖøÖ bir mektupla baûladÖøÖ bilinmektedir. Bu resmî münasebetin iki devlet arasÖndaki dostluk sürecini baûlattÖøÖ söylenebilir. Nitekim mektubunda Lehistan KrallÖøÖ için destek isteyen Sigismund’a gereken destek verilerek, Lehistan KrallÖøÖ’na geçmesi saølanmÖûtÖr. Bu ûekilde baûlayan iyi iliûkilerde XVII. yüzyÖl boyunca resmî ve gayr-i resmî yollarla taraflar arasÖnda dostça münasebetler devam ettirildi. XVIII. yüzyÖla gelindiøinde ise XII. Karl (Demirbaû úarl) döneminde OsmanlÖ-ùsveç iliûkilerinde kalÖcÖ bir dostluøun temelleri atÖldÖ11. Taraflar arasÖndaki bu dostluøun geliûmesinde XVIII. yüzyÖlda Rusya’nÖn izlediøi siyasî, ekonomik ve askerî politikalarÖn büyük etkisi oldu. Buna göre 1699 yÖlÖnda imzalanan Karlofça AntlaûmasÖ ve sonrasÖnda Ruslarla imzalanan 1700 ùstanbul AntlaûmasÖ OsmanlÖ dÖû politikasÖ ve diplomasisinde önemli deøiûimler meydana getirdi. ùlk kez Rus hükümdarlarÖnÖn “Çar” lÖk unvanÖnÖ kabul eden12 OsmanlÖ Devleti, bu yeni ve güçlü düûmana karûÖ müttefik arayÖûÖna girdi. Bu çerçevede o sÖrada Rusya ile arasÖ acÖk olan ùsveç’e Ruslara karûÖ ortak hareket etmek amacÖyla elçiler gönderildi. Dönemin ùsveç KralÖ XII. úarl ile Çorlulu Ali Paûa nezaretindeki OsmanlÖ elçileri arasÖnda yapÖlan görüûmelerde OsmanlÖ Devleti Ruslara karûÖ yapÖlacak savaûta yardÖm istedi13. ùsveç KralÖ’nÖn olumlu yaklaûÖmÖ ile karûÖlÖklÖ yazÖûmalarÖn sürdüøü sÖrada Ruslarla savaûa giren14 ùsveç KralÖ XII. úarl Paltova SavaûÖ’nda yenilerek (27 Haziran 1709) OsmanlÖ Devleti’ne sÖøÖndÖ15.
Bu ûekilde Ruslara esir olmaktan kurtarÖlan ùsveç KralÖ’nÖn OsmanlÖ ülkesindeki uzun süren misafirliøi baûladÖ16. YaklaûÖk beû yÖl kadar (1709-1714)
11 Kemal Beydilli, “ùsveç”, DùA. C. XXIII, ùstanbul 2001, s. 409.
12 Uøur Kurtaran, Sultan I. Mahmud ve Dönemi 1730-1754, AtÖf YayÖnlarÖ, Ankara 2014, s. 90.
13 U. Kurtaran, age., s. 222.
14 Beydilli XII. úarl’Ön OsmanlÖ Devleti ile yaptÖøÖ görüûmelerden cesaretle Ruslara savaû açtÖøÖnÖ, ancak dönemin padiûahÖ III. Ahmed’in böyle bir ittifaka karûÖ olmasÖndan dolayÖ KÖrÖm HanÖ’na gönderdiøi uyarÖ ile ùsveç KralÖ’na yardÖm edilmemesini istediøini belirtmektedir, bkz: K. Beydilli, agm, s. 409.
15 ùsmail HakkÖ UzunçarûÖlÖ, OsmanlÖ Tarihi, C. IV/1, TTK. Yay., Ankara 1995, s. 62-63. 16 AyrÖntÖlÖ bilgi için bkz: Akdes N. Kurat, XII. Karl’Ön Türkiye’de KaldÖøÖ Zamana Ait Metinler ve Vesikalar, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coørafya Fakültesi Yay. ùstanbul 1943; Akdes N. Kurat, ùsveç KralÖ XII. Karl’Ön Türkiye’de KalÖûÖ ve Bu SÖralarda OsmanlÖ
Bender’de ikamet eden17 ùsveç KralÖ’na günlük yevmiye baølayan OsmanlÖ Devleti, kendisine bir kral gibi davrandÖ18. Ancak yaûanan bu geliûmeler Rusya ile OsmanlÖ Devleti’nin arasÖnÖn yeniden açÖlmasÖna neden oldu ve taraflar arasÖnda 1711’de Prut SavaûÖ baûladÖ. Savaû sÖrasÖnda RuslarÖn tamamen imha fÖrsatÖ elde edilmesine raømen fÖrsatÖ deøerlendiremeyen BaltacÖ Mehmed Paûa 21 Temmuz 1711’de Ruslarla Prut AntlaûmasÖ’nÖ imzaladÖ19. Rusya ile yapÖlan yeni antlaûma ùsveç KralÖ’nÖn memnun etmediøi gibi20 antlaûmanÖn beûinci maddesinde ùsveç KarlÖ’nÖn ülkesine gönderileceøi ve RuslarÖn herhangi bir müdahalede bulunmayacaøÖ yer alÖyordu. Bu durum üzerine OsmanlÖ hükümeti 1 úubat 1713 yÖlÖnda ùsveç KralÖ’na ülkesine dönmesi için çaørÖda bulundu21. Ancak kendisine yazÖlan mektuplara22 raømen ülkesine dönmeyen ùsveç KralÖ asi ilan edilerek, üzerine kuvvet sevk edildi. Yenilen ùsveç KralÖ ve maiyetindekiler önce Dimetoka’ya, ardÖndan da ülkesine gönderildi23.
Bu ûekilde OsmanlÖ ülkesinde 5 yÖl kadar kalan XII. úarl’Ön OsmanlÖ ülkesinde kaldÖøÖ süre boyunca aldÖøÖ borçlarÖn ödenmesi24 konusu gündeme geldi. Bu konuda dönemin sadrazamÖ Nevûehirli Damad ùbrahim Paûa 2000 kese akçe civarÖndaki borçlarÖn tahsili için Kozbekçi Mustafa Aøa’yÖ elçi olarak ùsveç’e gönderdi (1727). Mustafa Aøa, dönemin ùsveç KralÖ I. Friedrich tarafÖndan çok iyi karûÖlanmasÖna raømen, ùsveç’in içinde bulunduøu ekonomik durumlar sebebiyle borçlar yeniden ertelendi25. BorçlarÖn tahsili konusu I. Mahmud’un saltanatÖnda ùsveç’in Ruslar ile anlaûmasÖ söz konusu olunca tekrar gündeme geldi. Bab-Ö Âli bu iû için 6 KasÖm 1732 yÖlÖnda Said Mehmed ùmparatorluøu, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coørafya Fakültesi Tarih Enstitüsü Yay., ùstanbul 1943; Tahir Sevinç, “ùsveç KralÖ XII. úarl’Ön OsmanlÖ Devleti’ne ùlticasÖ ve ùkameti (1709-1714)” HÖstory Studies, Volume 6, Issue 1, January 2014, s. 139-159. 17 Elbzieta Swiecicka, “The Collection of Ottoman TurkÖsh Documents in Sweden”, (Ed: Colin ùmber-Keiko Kiyotaki and Rhoads Murphey), Frontiers of Ottoman Studies,
Volume II, I. B. TaurÖs, London 2005, s. 54.
18 Ahmet Refik AltÖnay, Memâlik-i Osmaniyye’de Demirbaû úarl, Dersaadet, ùstanbul 1332, s. 18; T. Sevinç, agm., s. 142.
19 BOA. A. DVNS. NMH. d. nr. 6, s. 306-309.
20 YapÖlan antlaûmaya bir hayli sinirlenen XII. úarl sadrazam BaltacÖ Mehmed Paûa’ya sert bir ûekilde “Çar’Ö yakalayÖp ùstanbul’a sevk edemez miydin” diyerek ilginç bir yaklaûÖm sergilemiûtir, bkz: Mustafa Güler, “1150/1737 OsmanlÖ-ùsveç Ticaret AntlaûmasÖ”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 2, IX, Afyon 2007, s. 105. 21 ùsmail Hami Daniûmend, ùzahlÖ OsmanlÖ Tarihi Kronolojisi, C. IV, Güven YayÖnlarÖ ùstanbul 1972, s. 5.
22 BOA. A. DVNS. NMH. d. 6, s. 245. 23 K. Beydilli, agm., s. 410.
24 Bahsedilen borç ùsveç KralÖ’nÖn OsmanlÖ ülkesinde kaldÖøÖ sürelerde kendisine verilen harçlÖøÖn yetmemesi sebebiyle talebi üzerine hazine-i amire ve cizye gelirlerinden krala ödenen 403. 939 kuruûtur, T. Sevinç, agm., s. 146.
Efendi’yi elçi sÖfatÖ ile ùsveç’e gönderdi26. YaklaûÖk bir yÖl kadar ùsveç’te kalan ve çeûitli görüûmeler yapan27 OsmanlÖ elçisi borcun ödenmeyeceøini anlayÖnca ùsveç KralÖ’ndan borçlarla ilgili bir senet alarak geri döndü28. ArdÖndan ùsveç KralÖ tarafÖndan gönderilen elçiler Fredrik Von Hopken ve ùfwar Karlson borçlarÖn çözümü ve kapsamlÖ bir ticaret antlaûmasÖ için teklifte bulundu29. YapÖlan görüûmelerin ardÖndan30 ùsveç’in borçlarÖn karûÖlÖøÖ olarak, iki toplu bir savaû gemisi, 30.000 adet süngülü tüfenk ve bir havan topu olmak zere 7 adet top vererek borcu kapatma teklifi31 kabul edildi. OsmanlÖ hükümetine verilmek üzere gönderilen 10.000 adet tüfenk Cebel-i TarÖk BoøazÖ’nda battÖøÖ için, yapÖlan yeni görüûmeler sonucunda 19.000 adet tüfenk ve 32 toplu savaû gemisi 11 úubat 1739’da ùstanbul’a ulaûtÖrÖldÖ32. Yine borçlarÖn devamÖ olarak 1740 yÖlÖnda gönderilen 6.000 tüfenk ile birtakÖm rüûvetler sonucunda borçlar kapatÖldÖ33.
2.2. 1737 OsmanlÖ-ùsveç Ticaret AntlaûmasÖnÖn ùmzalanmasÖ
YukarÖda görüldüøü üzere borçlar meselesi çözüldükten sonra iki devlet arasÖnda kapsamlÖ bir ticaret antlaûmasÖ için görüûmeler baûladÖ. Bu noktada 1737 yÖlÖnda ùsveç ile OsmanlÖ Devleti arsasÖnda yapÖlan antlaûmanÖn temel gerekçelerini ûu ûekilde sÖralayabiliriz34:
1. 1699 Karlofça AntlaûmasÖ sonrasÖnda her iki devletin de Rusya’ya karûÖ ittifak arayÖûÖ.
2. ùsveç KralÖ XII. úarl’Ön Paltova SavaûÖ’ndan sonra OsmanlÖ ülkesindeki zorunlu ikâmeti.
26 U. Kurtaran, age., s.224.
27 Bu görüûmeler için bkz: BOA. A. DVNS. NMH. d. nr. 7, s. 223-224, 228-229; TSMA. E. nr. 1549, s. 3.
28 M. Güler, agm., s. 108.
29 ùsveç KralÖ Friedrich tarafÖndan gönderilen elçilerin getirdiøi mektupta selefi XII. úarl’Ön Türkiye’deki ikâmeti sÖrasÖndaki gösterilen dostluk ve misafirperverlikten dolayÖ teûekkürler ile iki taraf arasÖnda bir ticaret antlaûmasÖ yapÖlmasÖ konusu yer almaktadÖr, bkz: BOA. ùE. HR. nr. 19/1694.
30 BOA. ùE. HR. nr. 19/1695. 31 BOA. C. HR. nr. 173/8634.
32 ùsveç tarafÖndan tersaneye teslim olunan 38 zira bir kalyonun içinde çok sayÖda mühimmat bulunmaktadÖr, bkz: BOA. C. BH. nr. 104/5045; Yine 11/S/1153 (8 MayÖs 1740) yÖlÖna ait bir belgeden ùsveç’in borcuna karûÖlÖk olarak gönderdiøi çeûitli eûyalarÖn satÖlmasÖ sonucunda 41.076 kuruû elde edildiøi ve bu paranÖn Enderun-Ö Hümayun hazinesine teslim edildiøi belirtilmektedir, bkz: BOA. C. SM. nr. 130/64543.
33 Ahmet Refik AltÖnay, agm., s. 118; K. Beydilli, agm., s. 411; M. Güler, agm., s. 109. 34 M. Güler, agm., s. 101, 112.
3. ùsveç KralÖ’nÖn OsmanlÖ ülkesindeki ikâmeti sÖrasÖnda aldÖøÖ borçlarÖn ödenmesi.
4. OsmanlÖ Devleti’nin coørafi keûifler ile okyanuslara kayan deniz ticaretinden dolayÖ önemini kaybeden Akdeniz ve Karadeniz ticaretini, deniz ticaretini iyi bilen ùsveçliler sayesinde düzeltmek istemesi.
5. O yÖllarda halen kendini dünyanÖn en güçlü devleti olarak gören OsmanlÖ Devleti’nin büyük devlet psikolojisi ile hareket ederek, kendinden talep edilen imtiyazlarÖ vermek istemesidir35. Bu durumun temel sebebi; OsmanlÖ Devleti’nin bu dönemlerde “ad hoc”36 diplomasi olarak bilinen tek taraflÖ bir politikayÖ takip etmesi ve yapÖlan antlaûmalardaki tek taraflÖ politikalarÖdÖr.
OsmanlÖ Devleti ùsveç KralÖ tarafÖndan gelen antlaûma teklifine37 karûÖ, diøer HÖristiyan devletlere verilen ahidnamelerin benzerlerinin ùsveçlilere de verildiøini belirten bir mektup gönderdi38. Yine mektubun devamÖnda I. Mahmud ùsveç’in diøer devletlere verilen ahidnamelerden farklÖ taleplerini sadrazama bildirmelerini isterken39, ùsveç devleti kapsamlÖ ve kendilerine mahsus bir ahidname talep etti. ArdÖndan her iki taraf arasÖnda kaleme alÖnan antlaûma metni önce OsmanlÖ padiûahÖnÖn onayÖnÖn ardÖndan40, ùsveç KralÖ’na gönderildi41. YaklaûÖk alt ay sonra 16 Aøustos 1737 yÖlÖnda ùsveç KralÖ (I. Friedric) tarafÖndan da onaylanan42 antlaûma metni yürürlüøe girdi43. Buna göre taraflar arasÖndaki antlaûma maddeleri özet olarak ûu ûekildedir;
35 M. Güler, agm.,. s. 112.
36 Tarihteki ilk diplomasi yöntemi olan “Ad hoc diplomasi” geçici ve tek yanlÖ diplomasi olup; Ad hoc, “amaca özel, niyete mahsus” anlamÖna gelen Latince kökenli bir kelimedir. Genellikle bir soruna yönelik, geçici bir çözümü anlatmak için kullanÖlmaktadÖr. Bu çerçevede ad hoc diplomasi, devletlerarasÖ iliûkilerde, belirli bir sorunu çözüme baølamak veya tezlerini karûÖ tarafa aktarmak üzere bir heyet oluûturulmasÖ ve karûÖ devlete gönderilmesi, görevlendirilen o heyetin yalnÖzca o konuyu görüûmesi anlamlarÖna gelmektedir, bkz: Uøur Kurtaran, “OsmanlÖ Diplomasi Tarihinin YazÖmÖnda KullanÖlan BaûlÖca Kaynaklar ùle Bu KaynaklarÖn ùncelenmesindeki Metodolojik ve Diplomatik Yöntemler Üzerine Bir Deøerlendirme”, OTAM, S. 38/Güz 2015, s. 116, dipnot 70. 37 BOA. A. DVNS. NMH. d. nr. 7, s. 444-445.
38 BOA. A. DVNS. NMH. d. nr. 7, s. 443-444. 39 BOA. A. DVNS. NMH. d. nr. 7, s. 443-444.
40 Bkz: “Devlet-i Aliyye ùle ùsveç KralÖ beyninde müceddeden akd olunan müsalahanÖn kabulü müû‘ar kral-Ö müûarü’nileyhe name-i hümayun suretidir”, BOA. HH. nr. 1427/58450
41 TSMA. E. nr. 2055; BOA. A. DVN. DVE. nr. 49/1, s. 17-25. 42 Bkz: BOA. HH. nr. 1427/58450-B.
43 BOA. A. DVNS. NMH. d. nr. 7, s. 438-447; BOA. HH. nr. 1427/58450-A, s. 1-2; BOA. HH. nr. 1427/58451, s. 1-3; R. E. Koçu, age.,s. 92; Herbert J. Liebesny, “The Development of Western Judicial Privileges”, Law in the Middle East, (Majid Khadduri-Herbert J. Liebesny), Volume, I, The Lawbook Exchange, Clark New Jersey 2008, s.
1. Bütün ùsveç tüccar gemileri ile ùsveç’e baølÖ gruplar Malta gibi düûmanlar ile ittifak içine girmedikleri sürece OsmanlÖ Devleti sÖnÖrlarÖnda güven içerisinde ticaret yapabileceklerdir. Yine OsmanlÖ limanlarÖna uørayan ùsveç tüccarlarÖna müdahale edilmeyecek ve tüm ihtiyaçlarÖnÖ karûÖlamasÖna izin verilecektir. Her iki ülkenin gemileri karûÖlaûtÖklarÖ yerlerde dostluk gösterisi olarak top atÖûlarÖ ile selâmlaûacaktÖr. Deniz ya da kara yoluyla OsmanlÖ topraklarÖna gelen ùsveçlilerden akçe talep edilmeyecek ve herhangi bir rencideye maruz tutulmayarak, dostça davranÖlacaktÖr.
2. FÖrtÖnaya tutularak OsmanlÖ liman ve iskelelerine sÖøÖnan ùsveç gemilerine dostça muamele edilerek, gereken yardÖm gösterilecek ve mallarÖna el konulmayacaktÖr. AyrÖca kendilerinden 300 akçe selâmetlik akçesi dÖûÖnda reftiye44, kassabiye45, bac46 ve yasak kulu gibi vergiler talep edilmeyecektir.
3. Esirler ile ilgili olan bu maddeye göre; her iki tarafta diøer devletten herhangi bir kiûiyi esir etmeyecek, eøer yanlÖûlÖkla esir edilirse karûÖlÖklÖ olarak serbest bÖrakÖlacaktÖr.
4. OsmanlÖ topraklarÖnda ikâmet eden ve ticaret ile uøraûan ùsveçlilerden cizye ve diøer vergiler alÖnamayacaktÖr47.
5. ùsveç elçileri OsmanlÖ topraklarÖnda konsolos bulundurabilecekler ve kendileri ile bu konsoloslar için tercüman görevlendirebileceklerdir. AyrÖca bu tercümanlar cizye ve diøer vergilerden muaf tutulurken, elçi, konsolos ve diøer ùsveçliler kendileri için ûarap üretebileceklerdir. 6. ùsveçlilerin davalarÖ tercümanlarÖ olmadan görülmeyecektir. ToplamÖ 4
bin akçeden fazla olan davalar ùstanbul’da görülürken; ùsveçlilerin kendi 323; AyrÖca ùsveç ile imzalanan 1737 tarihli antlaûmanÖn maddeleri için bkz: Mahmud Mesut Paûa, age.,s. 146-157; N. Kurdakul, age.,s. 142-146; Ancak Kurdakul’un eserinde antlaûmanÖn tarihi yanlÖûlÖkla 1730 olarak gösterilmiûtir, bkz: “I. Mahmut ZamanÖnda ùsveç ùle 1730 Tarihli Antlaûma”, s. 142; M. Güler, agm., s. 110-112.
44 OsmanlÖ Devleti’nde bir yerden bir yere veya bir ecnebi memleketine nakledilen emtiadan mahrecinde alÖnan gümrük vergisi için kullanÖlan bir tabirdir, Mehmet Ali Ünal, OsmanlÖ Tarih Sözlüøü, Paradigma Yay., ùstanbul 2011, s. 557.
45 Yeniçerilerin et ihtiyaçlarÖndaki aûÖrÖ fiyat yükselmelerini karûÖlamak amacÖyla iskele ve gümrüklere gelen hayvanlara konan vergiler için kullanÖlan bir tabirdir, Mithat Sertoølu, OsmanlÖ Tarih Lügati, Enderun Yay. ùstanbul 1986, s. 308.
46 Farsça “baj” kelimesinden gelen bac vergisi hükümdara tabi olanlarÖn vermek zorunda olduklarÖ para ve hediye anlamlarÖna gelmektedir, Sertoølu, age., s. 29.
47 Bu maddenin yorumunda Güler, ùsveç topraklarÖnda ikâmet eden OsmanlÖlardan hiçbir vergi talep edilmeyecektir ifadesini kullanmaktadÖr, bkz: M. Güler, agm., s. 110; Ancak antlaûma metninde bu ûekilde karûÖlÖklÖ bir haktan bahsedilmemektedir ve sadece ùsveçlilerden vergi alÖnmayacaøÖ belirtilmektedir, bkz: “ùsveçli ve ona tâbi olup OsmanlÖ memleketlerinde oturanlardan eøer evli ve eøer bekar olsun ticaretiyle meûgul ola onlardan cizye talep olunmaya. Kezâlik OsmanlÖ memleketlerinde bulunan ùsveç’liden cizye ve sair vergiler istenmeyip muaf olalar”, BOA. HH. nr. 1427/58451, s. 1.
aralarÖndaki davalara kendi kadÖlarÖ bakacaktÖr. AyrÖca ùsveçlilerden biri borçlu bir ûekilde kaçar veya iflas ederse borcu kendinden talep edilmeyecek, kefilden alÖnmayacaktÖr.
7. ùsveçli bezirgan, tercüman, simsar ve diøer kiûilere OsmanlÖ topraklarÖnda kadÖdan hüccet almak ûartÖyla yapacaklarÖ her türlü iûlem için izin verilecek; herhangi bir anlaûmazlÖk durumunda bu hüccetlere bakÖlarak karar verilecektir.
8. Bu madde hukukî iûlemler ile ilgili olup, OsmanlÖ topraklarÖndaki bir kiûinin bir ùsveçli’den ûikâyetçi olmasÖ durumunda konsolos ve tercümanlar olmadan ûikâyet iûleme alÖnmayacaktÖr. Yine herhangi bir suç ya da adam öldürülmesi gibi vakalarda ûer‘an bir karar verilmediøi müddetçe kan diyeti alÖnmayacaktÖr.
9. ùsveç ve ona baølÖ ülkelerin halkÖndan herhangi birinin OsmanlÖ Devleti sÖnÖrlarÖnda ölmesi durumunda mal varlÖøÖna el konulmayacak; kanunî mirasçÖsÖ varsa ona teslim edilecek, yoksa ùsveç elçisi ya da konsoloslarÖna bÖrakÖlacaktÖr. Ancak o bölgelerde herhangi bir ùsveç temsilcisi yok ise kadÖ tarafÖndan yed-i emine bÖrakÖlarak, daha sonra elçilerin bildirdiøi kiûilere herhangi bir vergi alÖnmadan iade edilecektir. 10. ùsveç elçilerinin OsmanlÖ ülkesine getirdikleri hediye ve giyeceklerden
gümrük ve bac vergisi talep edilmezken, sadece tüccarlarÖn getirip götürdükleri mallardan %3 vergi alÖnacaktÖr. Yine getirilip götürülen altÖn ve gümüûten vergi talep edilmezken; getirilen çukadan ise Fransa, ùngiltere ve Hollanda devletlerinden alÖnan çuka vergisi kadar alÖnacaktÖr. 11. ùsveçlilerin gemiler yoluyla OsmanlÖ ülkesine getirdikleri mallardan
ahidname gereøince sadece bir kez gümrük vergisi alÖnacak, ancak mallarÖ satÖlmayarak baûka ülkelere götürülecek olursa yeniden gümrük talebinde bulunulmayacaktÖr.
12. OsmanlÖ limanlarÖna gelen ùsveç gemileri mallarÖnÖ baûka bir yere çÖkaramadÖøÖ durumlarda kendilerinden vergi alÖnmayacak, tüccarlar mallarÖ istedikleri yerlere götürebileceklerdir. AyrÖca ùsveç ve ona baølÖ olanlardan kassabiye akçesi alÖnmayacak, tüccarlar getirdikleri ve götürdükleri mallar için konsolosluk ücretlerini ödeyecekler ve bu konuda diøer müste’men tüccarlar ile aynÖ muamelelere tabi tutulacaklardÖr. Yine barut, kurûun gibi savaû malzemeleri dÖûÖndaki mallarÖn gemilerine yükletilmesine müdahale edilmeyecektir.
13. ùsveç tüccarlarÖ için görevlendirilen konsoloslar hapsedilmeyecek, evleri mühürlenip aranmayacak ve olasÖ davalarÖ ùstanbul’da görülecektir. 14. Müslüman olan bir ùsveçli’nin mal varlÖøÖ kendinde kalÖrken, baûkasÖna
ait olan eûyalar ùsveç’teki sahiplerine gönderilecektir.
15. ùsveçli tüccarlar alÖû veriûlerini Fransa, ùngiltere ve Hollanda gibi anlaûmalÖ devletlerin tüccarlarÖnÖn yaptÖklarÖ paralar ile yapabileceklerdir. 16. OsmanlÖ ülkesindeki haklar konusunda ùsveçli ve ona baølÖ olanlar,
Dinî ayinler konusunda da diøer müste’menlerle aynÖ haklar ve ruhsat verilen ùsveçliler kendi yararlarÖna olmayan durumlarda elçiler aracÖlÖøÖyla bildirimde bulunurlarsa gerekli deøiûiklikler yapÖlacaktÖr. 17. ùsveç KralÖ’nÖn kendi tüccarlarÖnÖ korumak amacÖyla 1140/1737-1738
yÖlÖnda Cezayir ocaøÖ ile yapÖlan antlaûmaya mani harekette bulunmasÖ halinde ocaøÖn koruyucusu olan OsmanlÖ Devleti tarafÖndan engel olunacaktÖr. Yine Trablus ve Tunus ocaklarÖ da antlaûmak isterlerse mevcut antlaûmaya dâhil edileceklerdir.
18. Son maddede ise antlaûmada mutabÖk kalÖnan madde ve ûartlarÖn iki tarafÖn mühürlemesi ile yürürlüøe gireceøi ve bundan sonra antlaûmanÖn aksine hareket edilmeyeceøi belirtilmektedir.
Bu ûekilde 18 madde üzerinde karara varÖlan antlaûmanÖn geçerlilik ûartÖ olarak, imzalandÖøÖndan itibaren tüccar ve gemilerin antlaûma ûartlarÖna göre muameleye tabi tutulmasÖ esasÖ getirildi. Yine antlaûmanÖn kabulünden sonra kral ve sultanlar deøiûse de antlaûmanÖn geçerliliøini koruyacaøÖ ifade edildi48.
Görüldüøü üzere 1737 tarihinde ùsveç ile yapÖlan bu ticaret antlaûmasÖ her iki tarafÖn birbirine imtiyaz saølamasÖndan ziyade ùsveç’in OsmanlÖ topraklarÖ ve karasularÖnda kendi tebaasÖ ve tüccarlarÖ için taleplerinden oluûmaktadÖr. Nitekim antlaûmadan sonra ùsveç’in OsmanlÖ Devleti ile yaptÖøÖ antlaûmaya baølÖ olarak ticaret faaliyetlerini arttÖrdÖøÖ ve OsmanlÖ gümrüklerinde gerekli kolaylÖøÖn saølanmasÖ konusunda talepte bulunduøu görülmektedir49. Yine 29/Z/1150 (19 Nisan 1738) tarihinde ùsveç beyzadelerinden gelen bir kâøÖdÖn tercümesinde OsmanlÖ Devleti’nden antlaûma ûartlarÖ gereøince bir takÖm taleplerde bulunduklarÖ dikkati çekmektedir50. Bu talepleri ûu ûekilde sÖralamak mümkündür:
1. AntlaûmanÖn beûinci maddesinde yer alan ùsveç tercümanlarÖnÖn tekâlif-i örfiye ve cizyeden muaf tutulmalarÖ.
2. AntlaûmanÖn onuncu maddesinde geçen %3 oranÖnda gümrük vergisi uygulanmasÖ.
3. AntlaûmanÖn on ikinci maddesinde geçen Konsolos resmi konusunda diøer müste’menlere tanÖnan haklarÖn kendilerine de tanÖnmasÖ.
4. ùki devlet arasÖndaki yazÖûmalarda “Cumhur” yerine “devlet” ibaresinin yazÖlmasÖ ve kullanÖlmasÖ.
48 M. Güler, agm.,s. 112.
49 Örneøin antlaûmanÖn imzalanmasÖndan hemen sonra ùsveç konsolos vekilliøine tayin edilen Hakûan isimli bir beyzade antlaûma gereøince OsmanlÖ gümrüklerinde ùsveç tüccarlarÖna gerekli kolaylÖøÖn saølanmasÖ ile ilgili bir arzuhal göndermiûtir, HH. nr. 1427/58453.
50 Bkz:“ùsveç begzadelerinin mevada dair kâøÖtlarÖnÖn tercümesidir”, BOA. HH. nr. 1427/58453; BOA. HH. nr. 1427/58453-C.
5. AntlaûmanÖn on altÖncÖ maddesinde geçen ùsveç ve ona tabi olanlarÖn OsmanlÖ Devleti ile anlaûmasÖ olan diøer ülkelerin vatandaûlarÖ gibi dinî ayinlerinde serbest olmalarÖ.
6. AntlaûmanÖn on yedinci maddesinde geçen ifade gereøince ùsveç’in daha önce 1737-1738 senesinde Cezayir Ocaø’Öyla yaptÖøÖ antlaûmanÖn dÖûÖnda iû yapÖlmasÖna OsmanlÖ Devleti’nin engel olmasÖ istenmektedir. Görüldüøü üzere ùsveç, ahidname ile kendisine tanÖnan haklardan bir hayli istifade ederek, OsmanlÖ ülkesindeki ticarî ve ekonomik faaliyetleri üst düzeylere çÖkardÖ. Nitekim antlaûma karûÖlÖklÖ olarak her iki tarafÖn birbirine imtiyaz saøladÖøÖ maddelerden ziyade, ùsveç’in OsmanlÖ sÖnÖrlarÖnda kendi tüccar ve tebaasÖ için öngördüøü taleplerinden oluûmaktadÖr. Bu durum antlaûma maddelerinde açÖk bir ûekilde görülmekte olup, iki devletin karûÖlÖklÖ menfaatine olan ve karûÖlÖklÖ hak kazanÖmÖ anlamÖna gelen tek madde üçüncü maddedir. Buna göre esirler karûÖlÖklÖ olarak iade edilecektir. Ancak bu madde klasik bir antlaûma maddesi olup, 1737 antlaûmasÖnÖn OsmanlÖ Devleti için ùsveç’ten saølanan herhangi bir imtiyazdan bahsetmek mümkün deøildir. AyrÖca yapÖlan bu ticaret antlaûmasÖnda karara varÖlan “dosta dost, düûmana düûman” anlayÖûÖ gereøince her iki devletin özellikle Ruslara karûÖ ortak bir savunma oluûturmasÖ oldukça önemlidir. Nitekim bu konu ile OsmanlÖ Devleti ùsveç beyzadelerine Rusya ile yaûanacak herhangi bir savaûta ùsveç’in bahsi geçen kurala uyup uymayacaøÖnÖ sorduøunda, ùsveç tarafÖndan olumlu cevaplarÖn verildiøi görülmektedir51. Bu durum bize OsmanlÖ Devleti’nin böyle bir ticaret antlaûmasÖnÖ imzalamasÖnÖn altÖnda yatan gerçek nedenin Rusya’ya karûÖ ùsveç ile ittifak kurma fikri olduøu tezini kanÖtlamaktadÖr. Yine “madde-i ahire” baûlÖøÖyla yer alan ve ùsveç ile yapÖlan antlaûmanÖn son maddesi olan bir belgede taraflar arasÖnda yapÖlan antlaûmanÖn sadece bir ticaret antlaûmasÖ olmadÖøÖnÖ, taraflar arasÖndaki dostluøun diøer alanlarda da yürütülmesi gerektiøine dair ifadeler bu kanaatimizi kuvvetlendirmektedir52. AynÖ ûekilde OsmanlÖ Devleti’ne saldÖrÖda bulunan bir taife ile ùsveç Devleti barÖû içindeyse bile OsmanlÖ Devleti’nin yanÖnda yer alacaøÖ sözü antlaûmanÖn bir dostluk ve saldÖrmazlÖk anlaûmasÖ olduøunu göstermektedir53. Yine antlaûma ûartlarÖnca Galata’da oturan ùsveç beyzadelerine miri hazineden günlük yevmiye olarak 18 kuruû verilirken54 bunlara bir aylÖk nafaka bedeli olarak 522 kuruûluk bir ödeme yapÖlmÖûtÖr.55
Görüldüøü üzere 1737 yÖlÖnda ùsveç ile yapÖlan ticaret antlaûmasÖ OsmanlÖ Devleti’ne herhangi bir ticarî avantaj kazandÖrmadÖ. Daha ziyade ùsveç hükümetinin isteklerinin kabul edildiøi bu antlaûmada ùsveç’e tanÖnan imtiyazlar 51 BOA. HH. nr. 1427/58453-D. 52 BOA. HH. nr. 1427/58453-E. 53 BOA. HH. nr. 1427/58453-F. 54 BOA. C. HR. nr. 61/3037. 55 BOA. C. HR. nr. 61/3037.
sayesinde OsmanlÖ Devleti ùsveç ile yeniden bir dostluk sürecine girdi. Önder, bu antlaûma ile ùsveç ile Osman Devleti arasÖndaki kültürel iliûkileri temellerinin de atÖldÖøÖnÖ belirtmektedir56. Nitekim antlaûmadan 3 yÖl sonra OsmanlÖ Devleti asÖl amacÖna ulaûarak ùsveç ile Ruslara karûÖ bir dostluk ve ittifak antlaûmasÖ imzalamÖûtÖr (4 úevval 1152/ 4 Ocak 1740)57. 9 madde ve bir hatimeden oluûan bu dostluk ve ittifak antlaûmasÖyla Ruslara karûÖ ùsveç ile bir savunma hattÖ oluûturulurken, antlaûmaya eklenen bir maddeye göre iki taraftan biri Rusya tarafÖndan saldÖrÖya uørarsa diøer taraf ona yardÖm edecekti58. Bu antlaûmanÖn gereøi olarak 1741’de Rusya ile yeni bir savaûa giren ùsveç’e maddi yardÖmda bulunan OsmanlÖ Devleti59, ardÖndan araya girerek barÖû yapÖlmasÖnÖ saøladÖ60.Yine 1737 yÖlÖnda imzalanan antlaûma ve ùsveç ile kurulan dostça münasebetler bundan sonra iki devletin ortak hareket etmesini saøladÖ. Nitekim iki dost devlet 11 Temmuz 1789 yÖlÖnda Ruslara karûÖ yine bir ittifak antlaûmasÖ imzalarken61, bundan sonraki dönemlerde de ùsveç ile Bab-Ö Ali’nin arasÖ hep iyi olmuûtur. Bütün bunlar 1737 antlaûmasÖnÖn ticarî olmasa da siyasi sonuçlarÖ olarak deøerlendirilebilir.
3. 1740 OsmanlÖ-Fransa Ticaret AntlaûmasÖ 3.1. OsmanlÖ-Fransa ùliûkilerinin KÖsa Tarihçesi
OsmanlÖ Devleti ile Fransa arasÖndaki ilk münasebetler Fransa’nÖn Orhan Bey döneminde 1353 yÖlÖnda OsmanlÖlara karûÖ oluûturulan HaçlÖ Seferi’ne katÖlmasÖ ile baûladÖ. Yine YÖldÖrÖm Bayezid döneminde Bizans’a yardÖm gönderen Fransa ile iliûkilerin gerildiøi62 bir diøer olay da II. Bayezid döneminde Cem Sultan’Ön Fransa’ya sÖøÖnmasÖdÖr63. Ancak Kanuni döneminde Fransa’nÖn yardÖm isteøi doørultusunda düzenlenen 1526 tarihli Mohaç Meydan Muharebesi ile iki ülke arasÖnda uzun yÖllar sürecek olan tarihi dostluøun
56 Bkz: Gamze Önder, “Diplomats and Painters Cultural Encounters Between the Ottoman Empire and Sweden”, Dragomanen, Svenska Istanbulinstitutets Vanner, ùstanbul 2013, s. 57.
57 BOA. A. DVNS. DVE. nr. 49/1, s. 32-34; BOA. A. DVNS. NMH. nr. 7, s. 584-586; BOA. HH. nr. 1448/11; H. J. Liebesny, agm., s. 323.
58 U. Kurtaran, age.,s. 226.
59 BOA. A. DVNS. NMH. nr. 7, s. 422-430; Bu yardÖm dolayÖsÖyla ùsveç elçisi kral ve halkÖnÖn memnuniyetini bildiren bir yazÖ ile Bab-Ö Âli’ye teûekkürde bulundu, bkz: BOA. HH. nr. 1/14.
60 Mithat Sertoølu, Resimli-HaritalÖ Mufassal OsmanlÖ Tarihi, C. V, Güven Yay., ùstanbul 1962, s. 2528.
61 K. Beydilli, agm.,s. 412.
62 Nicalai Jorga, OsmanlÖ ùmparatorluøu Tarihi, C. I, (Çev: Nilüfer Epçeli), Yeditepe Yay., ùstanbul 2007, s. 326.
temelleri atÖldÖ. Bunun üzerine 1535 yÖlÖnda Fransa’ya “fevkalâde himayeye mazhar devlet statüsü” verildi. Bu imtiyazlar ile OsmanlÖ Devleti o tarihe kadar hiçbir devlete tanÖmadÖøÖ haklarÖ Fransa’ya tanÖrken, verilen imtiyazlar tek taraflÖ olup, antlaûmanÖn yenilenmesi de padiûahÖn insiyafindeydi64. Bu kapitülasyonlarÖn ardÖndan Fransa’ya 1740 yÖlÖna kadar beû kapitülasyon daha verilmiû olup, bunlar; 1569, 1581, 1597, 1604 ve 1673 yÖllarÖna aittir65.
3.2. 1740 OsmanlÖ-Fransa Ticaret AntlaûmasÖnÖn ùmzalanmasÖ 1740 yÖlÖnda Fransa ile yapÖlan bu ticaret antlaûmasÖ görüldüøü üzere OsmanlÖ Devleti’nin Fransa’ya verdiøi yedinci ve son kapitülasyondur. Nitekim bundan sonra artÖk kapitülasyonlarÖn yenilenmesine gerek kalmadÖ. Bu durumun temel sebebi 1740 yÖlÖndaki kapitülasyonlarÖnÖn devamlÖ olmasÖdÖr66. Sultan I. Mahmud ile Fransa KralÖ XV. Luis arasÖnda gerçekleûtirilen bu kapitülasyon antlaûmasÖnÖn temelleri I. Mahmud’un iktidara gelmesiyle atÖldÖ. Nitekim I. Mahmud döneminde Fransa ile olan iliûkilerde yeni bir dönemin baûladÖøÖ bilinmektedir. Bu dönemde iki devlet arasÖndaki iliûkilerin düzelmesinde OsmanlÖ askeriyesini Öslah eden FransÖz asÖllÖ subay Kont de Bonneval (HumbaracÖ Ahmed Paûa) ile dönemin FransÖz elçisi Marki dö Vilnöv’un etkileri oldu67. Buna göre 1736-39 OsmanlÖ-Rus ve Avusturya savaûlarÖnÖn durdurulmasÖ için devreye giren FransÖz elçisinin68 arabuluculuøu sayesinde69 önce Avusturya70, ardÖndan Rusya71 ile savaû durumuna son verilerek
64 U. Kurtaran, age.,s. 217.
65 N. Erim, age.,s. 94; N. Kurdakul, age.,s. 24-25. 66 N. Erim, age.,s. 94.
67 Vak’anüvis Mehmed Suphi Efendi, Suphi Tarihi, (Haz: Mesut AydÖner), Kitabevi Yay. ùstanbul 2007, s. 299-300; Bekir úahin, “I. Mahmud”, OsmanlÖ Ansiklopedisi, C. V, ùstanbul 1993, s. 62-63; R. E. Koçu, age.,s. 97.
68 FransÖz elçisinin maiyetinde bulunan dört kÖta sÖrÖm arabasÖnÖn 157 kuruû tutan ücretlerinin Bab-Ö Âli tarafÖndan ödendiøi görülmektedir, bkz: BOA. C. HR. nr. 99/494, s. 1; Yine baûka bir belgede FransÖz elçisinin antlaûma sonrasÖ kalan arabalarÖnÖn acilen gönderilmesi istenmektedir, bkz: BOA. AE. I. Mahmud, nr. 213/16795.
69 BOA. C. HR. nr. 157/7844; Görüûmeler sÖrasÖnda arabuluculuk yapan FransÖz elçisinin tercümanÖna harcÖrah olarak 500 kuruû ödeme yapÖldÖøÖ görülmektedir, BOA. AE. I. Mahmud, nr. 11/719; Yine FransÖz elçisi için verilecek ziyafet için ùstanbul AøasÖ tarafÖndan 20 çeki odun verilmiûtir, bkz. BOA. C. SM. nr. 56/2815.
70 Avusturya ile yapÖlan Belgrad AntlaûmasÖ 18 Eylül 1739 tarihinde General Nayberg ile Vezir-i azam ùvaz Mehmed Paûa arasÖnda Marki dö Vilnöv’ün arabuluculuøunda imzalandÖ, bkz: BOA. A. DVNS. DVE. d. Nemçelü Ahidnamesi, nr. 59/3, s. 185-191; BOA. A. DVNS. NMH. nr. 7, s. 518-524; N. Erim, age., s. 81-94.
71 Rusya ile imzalanan Belgrad AntlaûmasÖ OsmanlÖ vezir-i azamÖ El-Hac Mehmed Paûa ile Rus elçisi Cagnavi (Kaynini) arasÖnda FransÖz elçisi Marki dö Vilnov’ün kefaleti ile imzalandÖ, bkz: BOA. A. DVNS. DVE. d. Rusya Ahidname Defteri, nr. 83/1, s. 82-88; BOA. HH. nr. 1428/58455; ùsmail HakkÖ UzunçarûÖlÖ, OsmanlÖ Tarihi, C. V, TTK. Yay. Ankara 1995, s. 293; ùsmail Hami Daniûmend, ùzahlÖ OsmanlÖ Tarihi Kronolojisi, C. IV,
Belgrad AntlaûmasÖ imzalandÖ72. Bu durum Fransa’ya OsmanlÖ nezdinde büyük bir itibar kazandÖrdÖ73. Nitekim Fransa’nÖn 13 seneden beri devam eden ùran savaûlarÖndan yorulan ve savaû durumu henüz tamamen bitmeden Rusya ve Avusturya’nÖn saldÖrÖsÖna uørayan OsmanlÖ Devleti’ne böyle bir durumda yardÖm etmesi devleti ziyadesiyle memnun etti. Bu yardÖmÖ karûÖlÖksÖz bÖrakmak istemeyen I. Mahmud Fransa’yÖ kötü gün dostu kabul ederek, eski ahidnamelerdeki maddelerin yenilenmesini ve daha geniû kapsamlÖ yeni imtiyazlarÖn verilmesini istedi74. Bu durum üzerine 4 Rebiu’l-evvel 1153-28 MayÖs 1740 yÖlÖnda Fransa’ya verilen yeni bir kapitülasyon ile daha önceki imtiyazlar geniûletilerek yenilendi75. Yeni ahidname “muahede” usulüne göre düzenlenen ve “kapitüslasyon” adÖ ile bilinen en son ahidname olmasÖ açÖsÖndan önemlidir76. 1740 yÖlÖnda Fransa’ya verilen bu kapitülasyonlarÖn öncekilerden iki önemli farkÖ vardÖr: Birincisi: 1740 öncesi imtiyazlar süreli olup, hükümdarlar deøiûtikçe yenilenme zorunluluøu vardÖ. Ancak 1740 kapitülasyonlarÖnda süre ûartÖ kaldÖrÖlarak, devamlÖ bir hal aldÖ. ùkincisi: 1740 kapitülasyonlarÖ ile Fransa’ya 1535 yÖlÖndan itibaren verilen imtiyazlar toplu bir halde tespit edilerek, tekrar edildi77. Yeni kapitülasyonlar daha önce olmadÖøÖ kadar geniû haklar getirirken, bunlarÖ birkaç madde halinde belirtelim78:
Güven Yay. ùstanbul 1971, s. 29; Uøur Kurtaran, “Sultan I. Mahmud’un Rusya’ya Verdiøi 1739 Tarihli Ahidnamenin Diplomatik AçÖdan Tahlili”, Tarih ùncelemeleri Dergisi, SayÖ: XXIX/1, 2014, s. 213-232; “AyrÖca Rusya ile imzalanan 15 maddelik antlaûmanÖn ùmparatoriçe Anna tarafÖndan tasdik edilen metninin tercümesi için bkz: BOA. HH. nr. 1428/58456; Yine antlaûma ile ilgili Sultan I. Mahmud tarafÖndan gönderilen tasdikname metni için bkz:BOA. HH. nr. 1428/58456/A.
72 úemdanizade FÖndÖklÖlÖ Süleyman Efendi, Mür’it-i Tevârih, C. I, (Yay. Haz: M. Münir Aktepe), ùstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., ùstanbul 1974, s. 93-94.
73 Tahir Sevinç, “OsmanlÖ-FransÖz ùliûkileri Ve Mehmet Said Paûa’nÖn Paris Sefareti (1739-1742)”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Nisan 2013, SayÖ:28, s.118; Antlaûmadan sonra Fransa’ya OsmanlÖ Devleti tarafÖndan para yardÖmÖ yapÖlÖrken, Fransa KralÖ’na da çeûitli hediyeler gönderildi, bkz: BOA. AE. I. Mahmud, nr. 211/16652; BOA. C. HR. nr. 139/6916.
74 U. Kurtaran, age.,s. 219-220; ù. Soysal, agm., s. 182.
75 BOA. C. HR. nr. 146/7292; BOA. Fransa Ahidname ve Niûan Defteri, nr. 29/4, s. 1-32; Mahmud Mesut Paûa, age., s. 14; AyrÖca antlaûma ile ilgili bkz: Sultan Mahmud-Ö evvel ZamanÖnda FransÖz Muahedesi, Üniv. Ktph. TY, nr. 2270; N. Erim, age.,s. 96-113; N. Kurdakul, age.,s. 84-98.
76 Ayûin úiûman, “OsmanlÖ-FransÖz ùliûkileri 1740-1789 (Konsolos ArzlarÖna Göre)”, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasÖlmamÖû Doktora Tezi, Afyonkarahisar 2011, s. 76.
77 N. Erim, age.,s. 94-95.
78 BOA. C. HR. nr. 146/7292; N. Erim, age.,s. 96-113; N. Kurdakul, age.,s. 84-98; AyrÖca antlaûmanÖn FransÖzca metni için bkz: Gabriel Efendi Noradounghian, Recueil D’Actes Internationaux de L’Empire Ottoman:Traités, Conventions, Arrangements, Déclarations,
1. 1740 kapitülasyon antlaûmasÖ ile Fransa’nÖn o tarihe kadar elde ettiøi vergi muafiyeti, hukukî ayrÖcalÖk ve bazÖ BatÖlÖ devlet gemilerinin Türk limanlarÖna girerken FransÖz bayraøÖ çekmesi gibi birtakÖm imtiyazlar aynen devam ettirildi79.
2. Antlaûmaya göre, FransÖz elçileri OsmanlÖ Devleti nezdinde diøer Hristiyan devlet elçilerinden daha üstün olup, ayrÖcalÖklÖ muamele göreceklerdir. Yine FransÖz elçileri OsmanlÖ ülkesinde geniû bir konsolosluk aøÖ kuracak, elçilik ve konsolosluklarda çalÖûan FransÖz görevlilerden cizye vergisi alÖnmayacaktÖr80. AyrÖca OsmanlÖ ülkesinde FransÖz vatandaûlarÖ davalarÖnÖ kendi konsoloslarÖnda görürken, taraflardan biri Türk ise davalar Türk mahkemelerine bÖrakÖlÖyordu. Fakat böyle bir durumda da FransÖz konsolosluøuna kontrol yetkisi verildi81. Bu arada bu davalardan 4 bin akçeden fazla olanlar divan-Ö hümayunda görülecektir. Yine FransÖz tüccar ve tercümanlarÖnÖn kendileri için ûarap yapmalarÖna müsaade edilmiûtir. AyrÖca elçi ve konsoloslara kendi istedikleri tercümanlarÖ tayin etme imkânÖ verildi. Bu tercümanlar herhangi bir sebeple hapis ve benzeri muamelelere tabi tutulmayacak, herhangi bir sorun olursa elçiler ve konsoloslar tarafÖndan cezalandÖrÖlacaktÖr.
3. 1740 antlaûmasÖ yabancÖlar ve azÖnlÖk haklarÖ için de çok önemli bir dönüm noktasÖ olup, antlaûma ile Katoliklerin daha önce yasak olan Kudüs’teki bazÖ kutsal bölgelere girebilmesi ve dinlerinin gereøi olan ibadetlerini rahat bir ûekilde yerine getirebilmeleri saølandÖ82. Bu konuda getirilen baûka bir ayrÖcalÖk ise Kudüs’teki HristiyanlÖøÖn kutsal saydÖøÖ bölgelerin idaresinin Fransa’ya verilmesidir83.
4. AntlaûmanÖn vergiler ile ilgili getirdiøi önemli yeniliklerden birisi de FransÖzlarÖn emlak ve gümrük vergisi dÖûÖnda tüm vergilerinden muaf tutulmasÖdÖr84. Buna göre FransÖz tüccarlardan kassabiye, reftiye, bac ve yasak kulu adÖnda vergiler alÖnmayacak ve sadece 300 akçelik selametlik akçesi talep edilecektir85. AyrÖca daha önceleri %5 gümrük vergisi ödeyen FransÖz tüccarlarÖndan alÖnan vergiler yeni kapitülasyonlar ile %3’e düûürüldü. Yine OsmanlÖ payitahtÖnda elçi ve konsoloslarÖ olmayan Portekiz, Sicilya, Katalan, Mesine ve Antoka ve diøer harbî taifesinden Fransa padiûahÖnÖn bayraøÖ altÖndaki tüccara Protocoles, Proces-Verbaux, Firmans, Berats, Lettres-Patentes e autre Documents Relatifs au Droit Public Extérieur de la Turquie, C. I, Paris 1897–1903.
79 ù. Soysal, agm.,s. 182. 80 N. Erim, age.,s. 98-113. 81 ù. Soysal, agm., s. 182. 82 ù. Soysal, agm.,s. 182.
83 Ahmet Rasim, OsmanlÖ Tarihi, úemû MatbaasÖ, ùstanbul 1326, s. 201. 84 ù. Soysal, agm.,s. 182.
eskiden olduøu gibi kendi hallerinde antlaûmaya aykÖrÖ harekette bulunmamak ûartÖyla ticaret yapabilmeleri kararlaûtÖrÖldÖ. Bu gruplar gümrük vergilerini vermek suretiyle müdahale olunmayacak, ùngiltere tüccarÖnÖn ödediøi masdariyye vergisini ùstanbul ve Galata’daki görevlilere verecek, bunun dÖûÖnda herhangi bir vergi talebiyle rencide edilmeyeceklerdir. AyrÖca Fransa tüccarlarÖna OsmanlÖ liman ve iskelelerine getirdikleri çuka ve fes gibi ürünler için %3 gümrük vergisini biz alÖrÖz diyerek baskÖ kurulmayacak ve simsarlÖk için baskÖ da bulunulmayacaktÖr. Yine FransÖz elçi ve konsoloslarÖ diøer müste’men tüccarÖn ödedikleri konsolosluk vergilerini ödeyeceklerdir. FransÖz tüccarlar senede bir defa meyve ve kuru yemiû gibi ürünleri alarak, gümrük vergilerini vermek suretiyle kendi ülkelerine götürebileceklerdir. Yine KÖbrÖs ceziresi ve diøer iskelelerden MüslümanlarÖn aldÖøÖ gibi tuz almak isteyen FransÖz tüccarlara müdahale edilmeyecektir. BunlarÖn dÖûÖnda Fransa ve ona baølÖ halklar OsmanlÖ sÖnÖrlarÖna getirdikleri ve götürdükleri mallar için ellerindeki sikkeleri kullanmalarÖna izin verilecek, OsmanlÖ sikkeleri ile deøiûtirmeleri için zorlanmayacaklardÖr. Devlet-i Aliyye’nin herhangi bir liman ve iskelesine gelen FransÖz kaptan ve gemilerine gerekli malzemeler temin edilecek ve bunlar için vergi talep edilmeyecektir. 5. 1740 kapitülasyonlarÖ Fransa OsmanlÖ sularÖnda avlanma hakkÖ ile
istediøi yerde hastane, okul ve kilise açma hakkÖ elde ederek, tüm bu kurumlar vergiden muaf hale getirildi86.
6. Antlaûmayla OsmanlÖ ülkesindeki Katoliklerin himayesi Fransa’ya verilirken, bunlarÖn davalarÖ FransÖz konsolosluøunun gözetimine bÖrakÖldÖ. Bu durum Fransa’nÖn OsmanlÖ Devleti’nin iç iûlerine müdahale hakkÖnÖn ortaya çÖkmasÖna neden oldu. Nitekim Fransa elde ettiøi bu haklar ile ilerde Rusya’nÖn Ortodokslar ve ùngilizlerin Protestanlar üzerindeki aynÖ haklarÖ talep ettikleri bir süreci baûlatmÖû oldu87.
7. Antlaûmayla dinî ayrÖcalÖklar da elde eden FransÖzlardan herhangi bir kiûi Kudüs’ü ziyaret edebilecek ve Kamame kilisesindeki ruhbanlara müdahalede bulunulmayacaktÖr88. Yine ùzmir, Sayda ve ùskenderiye’deki FransÖz kiliselerine müdahale edilmeyecektir.
8. Antlaûmaya göre eski ahidnamedeki kurallar geçerli olup, buna göre daha önce kabul edilen bazÖ memnu (yasak) ürünlerin alÖû-veriûine müsaade edilirken, yine FransÖz tüccarlarÖna hiçbir ûekilde müdahale
86 ù. Soysal, agm.,s. 182. 87 ù. Soysal, agm.,s. 182. 88 N. Erim, age.,s. 97.
edilmeyecektir. AyrÖca yakalanan FransalÖ esirler serbest bÖrakÖlacaktÖr89.
9. OsmanlÖ payitahtÖnda mukim olan Fransa elçileri divana arza geldiklerinde kendilerine ùspanya ve diøer krallarÖn elçilerine davranÖldÖøÖ gibi muamele edilecek ve getirdikleri hediye, elbise ve diøer eûyalardan gümrük ve bac vergisi alÖnmayacaktÖr90 .
10. Fransa gemilerinden fÖrtÖna vs. zarar görenlere yardÖm edilecek, eûya ve mallarÖna dokunulmayarak kendilerine teslim edilecektir. AyrÖca borçlu bir FransÖz kaçarsa kefil olmayan baûkalarÖndan borçlarÖ talep edilmeyecektir. Ölen FransÖzlarÖn mallarÖ önce varislerine eøer onlar bulunmaz ise konsoloslara verilecek ve kesinlikle bu mallara el konulmayacaktÖr.
11. FransÖz konsolos ve tercümanlar kadÖdan hüccet alarak, sicil defterlerine kayÖt yaptÖracak ve yaûanan problemlere hüccet doørultusunda müdahale edilecektir.
12. Antlaûmaya göre daha önce Venediklilere tanÖnan ayrÖcalÖklar FransÖz tüccarlarÖna da tanÖnacak ve FransÖz kalyon gemileri OsmanlÖ sÖnÖrlarÖna geldiøinde korunarak güvenlikleri saølanacaktÖr. Ancak yaûanacak olumsuz durumlarda sorumlular ûiddetle cezalandÖrÖlacaktÖr. Görüldüøü üzere 1740 yÖlÖnda Fransa’ya verilen bu kapitülasyon antlaûmasÖ iki devlet arasÖndaki yedinci ve son kapitülasyon olup, siyasî, ekonomik, dinî ve hukukî haklar içermektedir. Yeni antlaûma ile çok önemli ticarî imtiyazlar kazanan Fransa’nÖn OsmanlÖ ülkesindeki ticarî faaliyetleri bir hayli arttÖ. Yine FransÖz elçi ve konsoloslarÖnÖn HÖristiyan tebaa üzerindeki himayeleri artarken, Fransa’nÖn diøer Avrupa devletleri adÖna da iû yapmasÖnÖ saøladÖ. Nitekim antlaûmadan sonra FransÖz büyükelçisi Marki dö Vilnöv’ün ùstanbul’da mukim olan FransÖz elçisinin 4100 kuruû olan tayinat bedelinin verilmesi hakkÖndaki takriri olumlu karûÖlanarak gerekli ödemenin yapÖldÖøÖ görülmektedir91. Yine baûka bir belgede Vilnöv’e kendi tayinat bedeli olan 1500 kuruûun ödenmesi için verdiøi takrir üzerine elçinin tayinatÖ verilmiûtir92. Bu durum Fransa’nÖn Avrupa ülkeleri arasÖndaki itibarÖnÖ yükseltirken, antlaûma sayesinde Fransa yÖllardan beri isteøi imtiyazlarÖ geniûletme imkânÖ saøladÖ. Yine verilen imtiyazlarÖn en önemli özelliøi daîmi sürede olmasÖdÖr. Bu durum kapitülasyon kavramÖna yeni bir özellik kazandÖrdÖ93. AyrÖca 1740 ahidnamesinin ardÖndan taraflar arasÖndaki iliûkilerin geliûtirilmesi amacÖyla 1742 yÖlÖnda Mehmed Said
89 N. Erim, age., s. 98. 90 N. Erim, age., s. 99. 91 BOA. C. HR. nr. 46/2262. 92 BOA. HR. nr. 59/2902.
93 Mehmet Emin ElmacÖ, “II. Meûrutiyet’ten Lozan’a Kapitülasyonlar”, Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk ùlkeleri ve ùnkÖlap Tarihi Enstitüsü, BasÖlmamÖû Doktora Tezi, ùzmir 2001, s. 10.
Paûa Paris’e elçi olarak gönderildi94. Bu ûekilde taraflar arasÖnda 1740 antlaûmasÖ ile oluûturan dostça iliûkiler 1798 yÖlÖnda Napolyon’un MÖsÖr’Ö iûgaline kadar devam etti95. Görüldüøü üzere batÖ ile barÖûçÖl politikalara önem veren I. Mahmud Fransa’ya tanÖdÖøÖ imtiyazlar sayesinde OsmanlÖ Devleti ile Fransa arasÖnda yüzyÖlÖn sonlarÖna kadar devam edecek bir barÖû sürecini baûlattÖ.
Ancak döneme ait belgelerde 1740 kapitülasyonlarÖnda Fransa’ya verilen bu haklara raømen bazÖ asayiû bozukluklarÖnÖn meydana geldiøine dair örnekler mevcuttur. Bunlardan birinde Fransa tüccar kaptanlarÖndan Kavri Varnavi ve Babek’in ûiddetli rüzgâr sebebiyle Mora sahillerine sÖøÖndÖklarÖ ve burada iki bin kiûilik bir Rum eûkÖyanÖn kendilerine saldÖrdÖklarÖ belirtilmektedir. DevamÖnda bu eûkÖyalardan kurtulduklarÖnÖ ve gemilerinde kalan 6 kiûiyi ùzmir’e getirerek kalebent edilmeleri hakkÖnda takrirleri bulunmaktadÖr96. Bab-Ö Âli ise bu takrir karûÖsÖnda bahsi geçen kiûilerin cezalandÖrÖlmasÖ konusunda ùzmir kadÖsÖna bir ferman yazmÖûtÖr97. Buna karûÖlÖk H. 29/M/1157-14 Mart 1744 tarihli bir belgede Bab-Ö Âli’ye gelen Fransa konsolosu ve tüccarÖnÖn himaye edilerek, bunlarÖn Fransa gemisi olduøunun belirttikleri OsmanlÖ Devleti sÖnÖrlarÖnda herhangi bir korsan gemisinden saldÖrÖ yapÖlmamasÖ için Mora muhassÖlÖ ve Balyebadra kadÖsÖ ile Kapdan-Ö Derya Vezir Ahmed Paûa’ya hükümler yazÖlmÖûtÖr98. Yine SakÖz bölgesinde bulunan Fransa tebaasÖ ve tüccarÖndan ahidname ûartlarÖna aykÖrÖ cizye talep edilmemesi için SakÖz naibi ve muhassÖlÖna gönderilen fermanlar bulunmaktadÖr99. Buna benzer baûka örneklerde OsmanlÖ hükümetinin yerel beylere gönderdikleri hükümler aracÖlÖøÖyla ahidname ûartlarÖna aykÖrÖ iû yapÖlmamasÖ yönünde sürekli uyarÖlarda bulunulmuûtur100. YukarÖda bahsedildiøi üzere taraflar arasÖnda 1798 yÖlÖna kadar herhangi bir problemin yaûanmamasÖ, bu tarihe kadar ahidnameye büyük oranda uyulduøunu göstermektedir.
4. 1740 OsmanlÖ-Sicilyateyn KrallÖøÖ ArasÖndaki Ticaret AntlaûmasÖ 4.1. OsmanlÖ-Sicilyateyn ùliûkilerinin KÖsa Tarihçesi
OsmanlÖ Devleti’nin Sicilya ile olan iliûkileri doørudan olmamakla birlikte, daha çok Garp ocaklarÖ eyaletlerinin aracÖlÖøÖyla geliûti ve genellikle ticarî boyutlarda oldu. Sicilya XVII. ve XVIII. yüzyÖllarda Garp ocaklarÖnÖn batÖlÖ 94 T.Sevinç, agm., s. 117-132. 95 ù. Soysal, agm., s. 183. 96 BOA. C. HR. nr. 121/6019. 97 BOA. C. HR. nr. 121/6019. 98 BOA. C. HR. nr. 140/6968. 99 BOA. C. HR. nr. 155/7711.
100 BOA. ùE. HR. nr. 17/1592; BOA. C. HR. nr. 121/6020; BOA. AE. I. Mahmud, nr. 6/406.
devletlerle yaptÖklarÖ antlaûmalarda ticarî iliûkiler sebebiyle yer alÖrken, iki taraf arasÖnda yaûanan esir alma ve din deøiûtirme gibi hadiseler önemli geliûmelere neden oldu. Yine 1644 yÖlÖnda bir ûehzadenin HÖristiyanlaûtÖrÖlarak Padre Ottomano adÖyla dolaûtÖrÖlmasÖ ve Man’oølu Fahreddin’in adaya gelerek yardÖm istemesi iki devlet arasÖndaki dikkati çeken olaylardÖr101. Sicilya’da bir krallÖøÖn oluûmasÖ ise Lehistan Veraset SavaûlarÖ’na son veren Üçüncü Viyana AntlaûmasÖ ile oldu. Napoli ve Sicilya’dan oluûan bu krallÖøÖn baûÖna ilk olarak III. Don Carlos (1738-1759) getirildi102.
4.2. 1740 OsmanlÖ-Sicilyateyn Ticaret AntlaûmasÖnÖn ùmzalanmasÖ OsmanlÖ Devleti ile Sicilya arasÖndaki ilk ciddi münasebetler ùspanya KralÖ olan ve aynÖ zamanda Sicilya KrallÖøÖ’na da getirilen Don Carlos’un çabalarÖ ile I. Mahmud’un saltanatÖ döneminde baûladÖ. 1759 yÖlÖna kadar Sicilyateyn KralÖ’da olan ùspanya KralÖ Don Carlos 1739 yÖlÖnda ùstanbul’a Finoketti adÖnda bir elçi gönderdi. Kral tarafÖndan gönderilen elçi Fransa, ùngiltere ve Hollanda (Nederland) devletlerine tanÖnan ticari kolaylÖklarÖn kendilerine de tanÖnmasÖnÖ talep eden arzÖnÖ Bab-Ö Âli’ye iletti103. KralÖn bu giriûimi I. MahmudtarafÖndan karûÖlÖksÖz bÖrakÖlmadÖ. OsmanlÖ Devleti 1734 yÖlÖnda Napoli’de baøÖmsÖzlÖøÖnÖ ilân eden104 Regno di Due Sicillie (ùki Sicilya KrallÖøÖ/Sicilyateyn) Devleti ile 1740 yÖlÖnda doørudan temasa geçerek Napoli’ye Ortaelçi payesiyle El-Hac Hüseyin Efendi elçi gönderildi105. AynÖ zamanda Bab-Ö Âli elçi aracÖlÖøÖyla yeni krala tebrik mahiyetinde bir mektup ile çeûitli hediyeler gönderdi106. Bu durum OsmanlÖ Devleti’nin BatÖ’da kendine yeni bir müttefik arayÖûÖ ile ilgilidir. Yine
101 Mahmut H. úakiroølu, “Sicilya”, DùA. C. 37, ùstanbul 2009, s. 139.
102 úerafettin Turan, “OsmanlÖ ùmparatorluøu ùle ùki Sicilya KrallÖøÖ ArasÖndaki Ticaretle ùlgili Gümrük Tarife Defterleri”, TTK. Belgeler, IV, 1967, s. 82.
103 BOA. HH. nr. 1428/58464; Bununla ilgili olarak bkz: “Hala ùtalya memleketi kralÖ ve ùspanya’nÖn kralzadesi olan Karaloû tarafÖndan bu defa Devlet-i Aliyye-i ruz-Ö efzun ile… “, Mehmet Suphi Efendi, age., s. 18.
104 Rosita D’amora, “The Diplomatic Relations between Naples and the Ottoman Empire in the Mid Eighteenth Century: Cultural Perceptions”, The Ottoman Capitulations: Text and Context. Eds. M. Boogert-K. Fleet Naples, The Scilitter Center for Ottoman Studies, 2004, s. 718; Luigi Salvatorelli, “ùtaly (History)”, Encyclopaedia Americana, V.15. USA, Grolier Incorporated, 1982, s. 584.
105 M. úakiroølu, agm., s. 139.
106 Döneme ait belgelerde I. Mahmud’un gönderdiøi mektup ve hediyelerin içeriøi ile ilgili herhangi bir ifade bulunamadÖ. Ancak 17/M/1154-4 Nisan 1741 tarihli Sicilya KralÖ’ndan Sadrazam’a gelen bir belgeden kralÖn bu olaydan ziyadesiyle memnun kaldÖøÖ anlaûÖlmaktadÖr, bkz: BOA. ù. HR. nr. 22/1699; Fakat 1 yÖl sonra H. 1155/M. 1743 tarihli bir belgede Sicilya kralÖna aradaki dostluøun göstergesi olarak fil gönderildiøini, filin bakÖcÖsÖ ve ona mübaûir olarak tayin edilen çavuû için verilen tayinattan çÖkarabilmekteyiz, bkz: BOA. ù. HR. nr. 157/7814.
özellikle Akdeniz’de etkili olan denizci bir devlet ile yakÖnlaûma ve deniz ticaretini canlandÖrma isteøi HumbaracÖ Ahmet Paûa’nÖn çabalarÖ sonucunda 1740 yÖlÖnda Sicilyateyn Devleti ile bir ticaret antlaûmasÖ imzalanmasÖna neden oldu107. Bu çerçevede ùstanbul’da KralÖn elçisi ile yapÖlan müzakerelerin ardÖndan 10 Muharrem 1153 (7 Nisan 1740) yÖlÖnda iki devlet arasÖnda bir ticaret antlaûmasÖ imzalandÖ108. 21 madde ve 1 hatimeden oluûan antlaûma ûartlarÖna göre Sicilyateyn KrallÖøÖ’na çok önemli ticarî imtiyazlar verildi109. 1740 yÖlÖnda yapÖlan ticaret antlaûmasÖna göre110;
1. OsmanlÖ Devleti ile Sicilyateyn KralÖ arasÖnda diøer dost olan Fransa, ùngiltere, Hollanda ve ùsveç gibi ülkeler ile yapÖlan bir barÖû antlaûmasÖnÖn imzalandÖøÖ belirtilmektedir. Buna göre OsmanlÖ Devleti’ne baølÖ olan reaya ile Sicilya’ya baølÖ reaya ve yine Toskana’nÖn ûehirleri ve bölgeleri halklarÖ antlaûma ûartlarÖna göre hareket edecekler. OsmanlÖ Devleti ticari konularda diøer dost devletlere uyguladÖøÖ muameleyi bunlara da uygulayacak, buna göre karadan ve denizden serbestçe ticaret yapabilecekler, fÖrtÖna ve sair gibi durumlarda gemilerinin tamiri ve diøer ihtiyaç duyulan malzemeyi alabileceklerdir.
2. Her iki tarafÖn reaya ve gemileri karûÖ tarafÖn iskele ve gümrüklerinde diøer dost olan ülkeler gibi %3 gümrük resmi ödeyecektir. Buradaki madde diøer antlaûmalardan farklÖ olarak karûÖlÖklÖ haklar açÖsÖndan önemlidir. Buna göre OsmanlÖ reayasÖ da Sicilya sÖnÖrlarÖnda %3 gümrük vergisine tabi tutulacaktÖr.
3. OsmanlÖ ülkesinde Sicilya KralÖ’nÖn konsolos ve tercümanlarÖnÖn belirlenmesi, atanmasÖ ve görevden alÖnmalarÖ konusunda kendi elçileri sorumlu olacak ve bu konularda Bab-Ö Ali diøer dost ülkelere tanÖdÖøÖ haklarÖ tanÖyacaktÖr.
4. Sicilya KralÖ’na baølÖ reayalarÖn mezhebi ve Kudüs gibi kutsal bölgelerin ziyareti konusunda diøer dost devletlere uygulanan kurallar geçerli olacaktÖr. Yine Sicilya KrallÖøÖ’na veya ona baølÖ devletlerden herhangi birinden tüccar veya reaya vefat ederse mal ve eûyasÖ devlet tarafÖndan zapt edilmeyerek, varislerine verilmek üzere elçi ve konsoloslarÖna teslim edilecektir. Eøer varisi yok ise elçi ve konsoloslara teslim edilecek, bu bölgede bunlar yok ise bölge kadÖsÖna verilerek muhafaza edilecektir. Bu maddenin devamÖnda
107 K. Beydilli, “ùspanya”, s. 166.
108 R. D’amora, agm., s. 719; ú. Turan, agm., s. 82.
109 1740 kapitülasyonlarÖ öncesinde Napoli ve SicilyalÖ tüccarlar Akdeniz’de FransÖz, Hollanda ve Avusturya bayraøÖ altÖnda ticaret yapÖyorlardÖ, Mehmet Demiryürek, “The Legal Foundations of the Commercial Relations between the Ottomans and Nepolitans”, Bilig, Spring 2014, Number 69, s. 55.
aynÖ kaidelerin OsmanlÖ Devleti reayasÖna da uygulanmasÖ kararÖ yine verilen haklarÖn karûÖlÖklÖ olduøunu göstermektedir.
5. Konsolos ve tercümanlar ile yaûanacak davalarda 4 bin akçeden fazla olanlar Devlet-i Aliyye tarafÖndan görülecek, yine OsmanlÖ Devleti ile Sicilya KralÖ reayasÖ arasÖnda yaûanacak olaylarda davalar kendi tercümanlarÖndan biri olmadan görülmeyecektir. AynÖ hususlar Sicilya KrallÖøÖ ülkesindeki OsmanlÖ tüccarlarÖ ve reayasÖ için de geçerli olacaktÖr. 6. Sicilya KrallÖøÖ’na tabi kiûiler, OsmanlÖ Devleti’ne baølÖ hâkim ve
zabitlerce baskÖ ve hakarete maruz bÖrakÖlmayacak, hapis edilmeyecek ve eøer bir ûekilde yakalanÖrsa karûÖ tarafÖn vekil ve konsoloslarÖna teslim edilecektir.
7. OsmanlÖ Devleti’ne baølÖ reaya ve tüccarÖn rahatlarÖ için Sicilya KrallÖøÖ topraklarÖnda ûehbender bulundurulacak ve Sicilya KrallÖøÖ konsoloslarÖna verilen serbestiyet OsmanlÖ ûehbenderleri için de geçerli olacaktÖr.
8. Her iki taraf fÖrtÖnadan zarar gören gemilere yardÖm edecek, batan gemilerdeki eûyalar sahiplerine teslim edilmek üzere yakÖnlardaki konsoloslara teslim edilecek.
9. Her iki taraf gemileri asker ve cephane nakli ve diøer hizmetler için zorlanmayacak.
10. OsmanlÖ Devleti’nin gemileri Sicilya memleketlerine giden diøer dost gemiler gibi karûÖlanacak ve muamele olunacaktÖr.
11. Her iki tarafÖn savaû gemileri denizde karûÖlaûtÖklarÖnda dostluk gösterisi olarak bayraklarÖnÖ dikerek, top atÖûlarÖyla birbirini selamlayacaklar. Yine iki tarafÖn ticaret gemileri karûÖlaûtÖklarÖnda birbirlerine yardÖm edeceklerdir.
12. Sicilya KralÖ ve ona baølÖ olan reayadan herhangi birisi kendi konsolos ve tercümanlarÖnÖn gözetiminde Müslüman olur ise, kendi eûyasÖ ve elindeki eûyalar sahiplerine verilmek üzere Sicilya KralÖ’nÖn vekil ve konsoloslarÖna teslim edilecektir.
13. Sicilya KralÖ ve ona baølÖ olan tüccar ve reayasÖ OsmanlÖ Devleti’ne düûman olan korsanlara yazÖlmamÖûlar ise mal ve eûyalarÖna dokunulmayacak, kendilerine baskÖ uygulanmayacaktÖr. Yine Krala baølÖ ve elinde onun yol kâøÖdÖ olan gemilerinden biri OsmanlÖ Devleti korsanlarÖnca ele geçirilirse tüm mal ve eûyalarÖ aradaki dostluktan dolayÖ geri iade edilecektir.
14. Her iki devlet ellerindeki esirleri karûÖlÖklÖ olarak serbest bÖrakacak veya mübadele edecekler ve bu süre içerisinde esirlere iyi muamele edilecektir.
15. Sicilya KralÖ’nÖn reayalarÖndan birisi gümrükten eûya kaçÖrÖrken yakalanÖrsa diøer dost ülkelere davranÖldÖøÖ gibi davranÖlacak, tüccarlarÖna ticaretleri konusunda zorla müdahale edilmeyecek, edenlerin hakkÖndan gelinecektir. AyrÖca Sicilya KrallÖøÖ’ndan OsmanlÖ
iskele ve limanlarÖna gelen gemilere diøer dost ülkelerden gelen gemiler gibi yoklama yapÖlacaktÖr.
16. OsmanlÖ Devleti’ne baølÖ gemiler Sicilya KralÖ’nÖn sÖnÖrlarÖnda korunacaklar ve aynÖ ûekilde Sicilya gemileri de OsmanlÖ sÖnÖrlarÖnda korunacak ve kendilerine dostça muamele edilecektir.
17. OsmanlÖ Devleti’ne baølÖ reaya ve korsanlar Sicilya KralÖ’nÖn gemileri ile düûmanlÖk etmeyecekler ve bunlar OsmanlÖ iskele ve limanlarÖna geldiklerinde dostça davranÖlarak, yardÖm edilecektir. Ancak bu antlaûmaya aykÖrÖ faaliyet de bulunanlar olur ise haklarÖndan gelinecektir. Yine yapÖlan antlaûma Cezayir, Tunus ve Trablus ocaklarÖna da bildirilerek, onlarÖn da antlaûma ûartlarÖna uymasÖ istenmektedir.
18. Her iki tarafÖn iskele ve limanlarÖnda savaû gemisinin geçmesine izin verilmeyecek ve düûman bayraøÖ ile gelen gemilere baskÖ uygulanacak ve her iki taraf gemilerine her türlü yardÖm yapÖlacak, ancak düûman gemilerine yol kâøÖdÖ ve bayrak verilmeyecektir.
19. Sicilya KralÖ tarafÖndan görevlendirilen elçi ve konsoloslarÖn bayraøÖ altÖndaki tüccarlardan diøer dost ülkelerden alÖnan konsolota vergisi kadar alÖnacak ve reayalarÖnÖn barut ve top gibi yasaklÖ ürünleri gemilere yüklemesine yardÖm edilmeyecektir.
20. Sicilya KralÖ reayasÖna ve ona baølÖ olanlara ticaret ile ilgili alÖû-veriû konularÖnda diøer dost ülkelere davranÖldÖøÖ gibi davranÖlacak, geçerli olan vergilerin dÖûÖnda vergi alÖnmayacak ve getirdikleri paralardan alÖûÖlmÖûÖn dÖûÖnda bir vergi alÖnmayacaktÖr.
21. OsmanlÖ ülkesine gelen bir gemi devam eden bir dava sebebiyle alÖkonulmayarak, davalarÖ konsoloslarÖ aracÖøÖyla çözülecektir. Yine reayalarÖndan herhangi bir vergi talep edilmeyecek, kendi hallerinde olanlara baskÖ uygulanmayarak dost ülkeler gibi muamele edilecektir. Sicilyateyn KrallÖøÖ ile yapÖlan bu kapitülasyon antlaûmasÖnÖn daha önce Fransa, Hollanda, ùngiltere ve ùsveç ile yapÖlanlardan önemli bir farkÖ ikili yani karûÖlÖklÖ olmasÖdÖr. Bu yönüyle 1740 kapitülasyonlarÖ 1718 Venedik kapitülasyonlarÖ hariç tutulursa iki taraflÖ imtiyazlar içermesi açÖsÖndan OsmanlÖ tarihinin ilk ahidnamesidir111. Yine Sicilayateyn KralÖøÖ’na verilen bu kapitülasyonlar daha önce Fransa’ya 1673 ve 1740 yÖlÖnda, ùngiltere’ye 1675, Hollanda’ya 1612 ve ùsveç’e 1737 yÖlÖnda verilen imtiyazlardan farklÖdÖr. Nitekim bu ahidnamelerde bahsi geçen bu ülkeleri ziyaret eden OsmanlÖ tüccarlarÖ ile ilgili herhangi bir ticari ayrÖcalÖk söz konusu deøildir. Bununla ilgili sadece 1718 Venedik ahidnamesinde kÖsa bir ifade yer almakla birlikte, 1740 Napoli ahidnamesi çift taraflÖ haklar ile ilgili daha kapsamlÖ maddeler içermektedir. Bu noktada antlaûmanÖn 2, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 14, 16 ve 18. maddeleri karûÖlÖklÖ haklardan oluûmaktadÖr. Örneøin antlaûmanÖn yedinci maddesine göre;
