Tavuklarda Davranış ve Davranış Bozuklukları

--- 1 _{Çukurova Üniversitesi, Tufanbeyli Meslek Yüksek Okulu, 01330 Adana}

2 _{Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 01330 Adana}

*Sorumlu Yazar fyenilmez@cu.edu.tr, Tel: 0 322 3387784, Fax: 0 322 3387785

Tavuklarda Davranış Ve Davranış Bozuklukları

Fatma YENİLMEZ1*, Emine URUK2 Özet

Hayvanlara tüm doğal davranımlarını sergileyebileceği ortamın sağlanması olarak tanımlanan hayvan refahı son zamanlarda gündemi sürekli meşgul eden bir konudur. Modern tavukçuluk, kontrollü kümeslerde, çok sayıda hayvanın mümkün olan en küçük alanda yetiştirilmesi şeklinde yapılmaktadır. Bu sistemin getirdiği birçok soruna çözüm getirilebilmesi için, besleme, hastalık denetimi ve hayvan fizyolojisiyle ilgili bilgilerin yanı sıra, davranım konusunda da bilgi sahibi olunması gerekmektedir.

Hayvan veya hayvan topluluklarının kolaylıkla belirlenebilen fakat çok karmaşık nitelikteki fonksiyonları, davranım olarak tanımlanmaktadır. Hayvanlarda davranımların kökeninde refleks, şartlı refleks, genetik yapı, iç güdü, çevre, motivasyon, yer değiştirme aktiviteleri, geçmişteki deneyimler ve öğrenme gibi faktörler yer almaktadır. Hayvanın içerisinde bulunduğu çevreden o anda hayvana gelen uyarımların bir sonucu olarak pek çok davranım şekillenmektedir. Bu uyarılar, duyu organları, sinir sistem ve endokrin sistem aracılığıyla davranımların oluşumu üzerinde etkili olmaktadır.

Tavuk yetiştiriciliğinde hayvan davranımlarını bilmek ve bunu pratikte uygulamak, üretimin verimliliğini artırmada önemli rol oynar. İşletme karlılığını etkileyen en önemli faktörlerden biri olan üremenin kontrolü; çiftleşme ve gurk olma davranımlarının bilinmesiyle mümkündür. Etkin bir besleme için yem tüketimi davranımlarının bilinmesi gerekmektedir. Tavuklarda sosyal davranımların bilinmesi, kümesteki hayvan yoğunluğunun belirlenmesi ve sosyal hiyerarşik düzenin sağlanması açısından önem arz etmektedir. Böylece; kümes içinde kavga, yaralanma ve aşırı stres oluşması önlenerek üreme performansının gerilemesi, et ve yumurta kalitesinin düşmesi önlenebileceği gibi, yemden yararlanmanın iyileştirilmesi ve tedavi masraflarının azaltılması mümkün olabilecektir.

Tavuklarda verimi etkileyen kanibalizm, kloak gagalama, polidipsia ve yumurta yeme gibi davranış bozukluklarının bilinmesi, kümes içi koşulların düzenlenmesi ve besleme programının belirlenmesinde rehber olacaktır. Karlı ve etkin bir yetiştiricilik için tavuk davranışlarının bilinmesi bir zorunluluktur.

Anahtar kelimeler: Tavuklarda davranım, davranış bozuklukları

BEHAVIORS AND BEHAVIOR DISORDERS IN CHICKENS

Abstract

Nowadays, animal welfare-providing an environment for animals to behave naturally is a controversial issue. In modern poultry, a large number of animals are grown in the smallest space in environmentally controlled poultry houses. Behavior is an important issue which is needed to have knowledge about to solve possible problems in this system besides of feeding, controlling disorders and animal physiology.

Behavior is described as easily identified but really complicated functions of animals and animal societies. Reflex, conditioned reflex, genetic, instincts, environment, motivation, mobility activities, experiences and learning are the factors of origin of animal behaviors. Behaviors change with environment and signals which animals exposed to. These signals affect the developing of behaviors via sensory organs, nervous system and endocrine system.

Knowledge of animal behavior and apply this knowledge in poultry rearing is important to increase productivity. Controlling reproduction is one of the most important factors for profits. Mating and broody hen behaviors should be known to control reproduction. Consumption of feed behavior knowledge is necessary for effective feeding. Social behaviors of chickens are crucial to determine the density of poultry house and provide the social hierarchy. It is possible to prevent injuries, fights, stress in poultry house and decreasing the quality of poultry meat and eggs. Moreover, effectiveness of feeding is increase and medical expenses decrease.

Knowing behavior disorders in chickens like cannibalism, cloaca pecking, polydipsia and eating egg will be guide to improve the conditions of poultry house and organize the feeding program. It is an obligation to know chicken behavior for profitable and effective poultry rearing.

Keywords: Behavior of chickens, behavior disorder

1. GİRİŞ

Hayvanların yaşam kalitesini yansıtan hayvan refahı, hayvanlara tüm doğal davranışlarını sergileyebileceği ve bulunduğu çevrede rahatsızlık duymadan yaşayabileceği ortamın sağlanması olarak tanımlanmaktadır (1).

Son zamanlarda hayvan refahı ile ilgili birçok tartışma yaşanmış, bu tartışmalar etologların araştırmalarının bu alanda yoğunlaşmasına neden olmuştur. Hayvanlardan daha fazla ürün almak ve yönetimini kolaylaştırmak amacıyla, hayvanları kontrol altında bulunduran çevre koşullarında yetiştirme yoluna gidilmiştir. İnsanların oluşturduğu bu çevrede yaşamak, hayvanların doğal davranışlarında farklılıklar yaratmış ve hayvanlarda olumsuz davranışların açığa çıkmasına neden olmuştur (2).

Bu durumun en belirgin olarak gözlendiği hayvancılık kolu tavukçuluk sektörüdür. Tavuk yetiştiricileri, üretim maliyetlerini azaltmak ve hayvan başına karı artırmak amacıyla, birim alana düşen tavuk sayısını arttırmış ve tam kontrollü kümeslerde yetiştirme yapmaktadır. Kapalı kümeslerde yetiştirilen tavuklar, verim yönüne göre ıslah edilmiş tavuklar olduğundan, bağışıklık sistemi zayıf ve çevreden gelen stres faktörlerine karşı daha fazla duyarlıdırlar. Bu sebeplerden dolayı çevre şartlarının tavukların ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde düzenlenmesi önem arz etmektedir. Kümes koşullarının iyileştirilmesi yanı sıra hayvanların bakım, besleme ve idaresinin de hayvanları strese sokmayacak şekilde yapılması gerekmektedir. Zira stres, tavuklarda bir takım sağlık problemlerine yol açmaktadır. Aynı zamanda kötü alışkanlıklardan olan kanibalizm, kloak gagalama, polidipsia ve yumurta yeme gibi olumsuz davranışlara neden olarak verim kaybına neden olmakta, hatta ölümle bile sonuçlanabilmektedir. Bütün bu olumsuzlukların önüne geçebilmek için, tavukçuluk sektöründe çalışan yetiştiriciler, tavuk bakıcıları, yöneticiler, hayvan taşıyıcılar, barınak planlayıcılar, ekipman tasarımcıları, zooteknistler ve veterinerler tarafından tavukların doğal davranışlarının bilinmesi ve buna göre önlemlerin alınması gerekir. Hayvan davranışları ile ilgili bilgi sahibi olmak hayvanlar üzerinde yapılacak çalışmaları kolaylaştıracağı gibi, aynı zamanda hayvanların ve çalışan kişilerin güvenliğinin sağlanmasına da katkıda bulunacaktır.

Bu çalışma ile hayvan davranışları konusunda bilgi sahibi olmanın yetiştiricilik açısından önemi ortaya koyulmuştur.

2. TAVUKLARDA DAVRANIM

Davranım; hayvan veya hayvan topluluklarının kolaylıkla belirlenebilen fakat çok karmaşık nitelikteki fonksiyonları şeklinde tanımlanmaktadır. Söz konusu karmaşıklık davranımların tek bir faktöre bağlı olarak değil, çok sayıda faktörün etkisiyle ortaya çıkmasından kaynaklanmaktadır (3).

Hayvanlarda davranımların kökeninde yer alan faktörlerden biri olan refleksler, diğer vücut hareketlerinden ayrı olarak ortaya çıktığı için hem fizyoloji hem etioloji açısından önemlidir. Şartlı refleks, refleksin özel bir tipi olup öğrenmenin temel mekanizmasını oluşturmaktadır. Aynı türe mensup hayvanların genetik yapıları benzer olduğundan, herhangi bir dış etkene bağlı olmaksızın pek çok davranımları ortaktır ve bu hayvanlarda aynı şekilde sergilenen, kalıtsal olarak döllere geçen davranımları oluşturan içsel eğilimler içgüdü olarak tanımlanmaktadır. Güdü (motivasyon) ise davranışı başlatan, yön ve devamlılığını belirleyen içsel bir güçtür. İki zıt güdüye aynı anda yeterli şiddet ve süre ile maruz kalan hayvanın, bu güdülerle ilgisi olmayan bir davranım sergilemesi yer değiştirme aktiviteleri olarak bilinmektedir. Çevresel faktörler veya davranımlar genç hayvanlar üzerinde ergin hayvanlara göre daha kalıcı etkiler yaratmakta ve gelecek yaşamlarındaki davranımlarını belirlemede etkili olmaktadır (geçmiş deneyimler). Bu deneyimler sonucu davranışta meydana gelen kalıcı değişimlere öğrenme adı verilmektedir (3, 4).

Hayvan davranımları, hayvan ile çevresi arasındaki etkileşimlerin (interaksiyonların) bileşimlerinin sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Hayvanın içerisinde bulunduğu çevreden o anda hayvana gelen uyarımların bir sonucu olarak pek çok davranım şekillenmektedir. Bu uyarılar; duyu organları, sinir sistem ve endokrin sistem aracılığıyla davranımların oluşumu üzerinde etkili olmaktadır (3).

Tavukların sergilediği üreme, beslenme ve sosyal davranışlarının yanı sıra, refahı için önemli olduğu tespit edilen davranışlar da vardır. Bunlar; yuva yapma, tüneme, yiyecek arama (eşelenme), toz banyosu, gaga temizleme ve tüy bakımı, kanat çırpma ve gerinme gibi konfor davranışlarıdır (5). Yumurtacı tavuklarda yapılan bir çalışmada tavukların 24 saatlik zamanının yaklaşık %97’sini yuvada beslenme, gezinme, dinlenme ya da toz banyosu yaparak geçirdikleri tespit edilmiştir (6).

2.1. Üreme Davranımı

Tavukların cinsel olgunluğa ulaşma yaşına (erkeklerde 12-16, dişilerde 18 hafta); besleme, aydınlatma ve genetik yapının önemli etkisi vardır. Damızlık işletmelerinin başarısı büyük ölçüde kuluçka randımanına bağlıdır. Horozların çiftleşme gücü kuluçka randımanını etkileyen en önemli faktördür. Bu konuda çeşitli çalışmalar yapılmış ve önemli sonuçlara varılmıştır. Bu çalışmalara göre; erkeğin önceki deneyimi önemli bir faktördür. Ağır erkekler diğerlerinden daha az çiftleşir, buna karşılık spermatozoa sayıları yüksektir. Üstün horozlar diğerlerinden daha çok çiftleşme gerçekleştirir fakat bu avantaj uzun süreli değildir. Çiftleşmeler aydınlatma başlangıcından 15 saat sonra maksimuma ulaşır. Erkek/dişi oranı kuluçka randımanında farklılık yaratmaz. Aydınlatma programının değiştirilmesi erkeklerin sperm üretimini uyarır veya artırır. Genç horozlar yaşlılara göre daha aktiftirler. Horozların 48

saat susuz kalması semen üretiminin 6 hafta süre boyunca azalmasına neden olur. Küflenmiş yemler semen kalitesini düşürür. Düşük sıcaklıklarda sperm üretimi artar. Yer sisteminde erkekler kafeslerdekine göre daha fazla kavga, kur ve dans davranımı sergilerler. Sosyal sıralamada üst sıralarda yer alan dişiler, alt sıradakilere göre daha az çiftleşmektedirler (7, 8).

2.1.1. Yumurtlama Davranımı

Tavukların yumurtlama zamanı gösterdikleri davranışlar; yumurtlayacak tavuk huzursuzdur, bazı sesler çıkarır ve yumurtlayabileceği yer arar. Uygun yer bulduğunda girip ayaklarıyla incelemeyi sürdürür, boyun yere paraleldir. Çömelir, sağa sola hareket ederek çukur oluşturur ve yumurtlar. Yumurtayı gagası ile inceler, kümese döner ve gıdaklar.

Kafeste yetiştirilen tavuklar yumurtlayacakları zaman diğer tavukları uzaklaştırmaya çalışır, kafes tabanına sürünür gibi hareket eder, başını teller arasına sokar, bu sırada komşu kafesteki tavuklarca gagalanır, yatar ve yumurtlar (3). Yer sisteminde yetiştirilen tavuklar folluklara yumurtlar. Folluk tavuğun içerisinde kolay hareket edeceği büyüklükte olmalıdır. Folluk girişinin üçgen şekilli olması tercih edilir. Tavuklar folluğa kolay ulaşamıyor veya giremiyorsa kümes tabanına yumurtlama gibi arzulanmayan bir durumla karşılaşılır. Davranışsal olarak değerlendirildiğinde, tavuklarda yumurtlama zamanı yaklaştıkça yuva yapma davranışı beslenme davranışından önce gelir (9).

2.1.2. Gurkluk ve Kuluçka

Tavuğun kuluçkaya yatma isteğine gurkluk adı verilmektedir. Modern yumurtacı hatlarda gurkluk tamamen ortadan kaldırılmıştır. Doğal kuluçkada; yumurtalar için gerekli nemin sağlanması için, yanmış gübre veya torf içine açılacak çukur samanla kaplanmak suretiyle kuluçka yeri hazırlanmalıdır. Gurk tavukta dış parazit mücadelesi yapılmalıdır. Tavuk önce 1 gün süre ile taklit yumurtalara yatırılmalı, daha sonra taklitler gerçeği ile değiştirilmelidir. Tavuğun cüssesine göre 10-15 yumurta konulmalıdır. Tavuğun yem ve su tüketimi, dışkı atımı ve hareket etmesi için yuvayı terk etmesi engellenmemeli, kabız olmamasına özen gösterilmelidir. Eğer tavuk yuvayı hiç terk etmiyorsa, kanatlarının altında yumurta olup olmadığı kontrol edilmek suretiyle yuvadan kaldırılmalıdır. Tüm döllü yumurtalardan civciv çıkana kadar tavuğun, yuvada kalması sağlanmalıdır (7,10).

2.1.3. Yumurtadan Çıkış Öncesi ve Çıkış

Yumurta içerisinde civcivin başı genellikle sağ kanadının altındadır. Çıkış için ilk hareketler kanatların açılıp gerilmesi olup, daha sonra civciv ilk pozisyonunu alır. Çıkış sırasında civciv vücudunu yumurta kabuğuna doğru gerginleştirerek gaga ile kabuğu çatlatır. Yumurtadan çıkan civciv kanatlarını açıp bacaklarını gerginleştirir. Bunlar civcivin yerde sürünmesine neden olur. Bu sırada boyun yukarıya doğru kalkık ve gergindir. Kuluçkanın 20.5 inci günü çıkım maksimum olmaktadır. Yumurtadan erken (19.gün) çıkan civcivlerde dehidrasyon ve yumurta zarı içerisinde kuruma, geç (21. ve sonraki günler) çıkan civcivlerde ise ayak problemleri görülür. Tavuklar yumurtadan çıkan civcivleri koruma eğilimindedir. Geceleri onları sıcak tutmak için yuvaya sık sık döner. Yavrularına yem ve su götürür, yiyecek bulduğunda onları çağırır (11). Tavuklar civcivlerle aynı renkteki yabancı civcivleri, çıkımdan sonraki ilk 2-5 gün içinde kabul etmektedir. Bunun dışındaki durumlarda yabancı civcivler tavuk tarafından reddedilir, önlem alınmazsa öldürülür.

Hayvanlarda üreme davranımının bilinmesi, üremenin kontrol altına alınmasını kolaylaştıracaktır. Normal üreme davranımı gösterebileceği çevre şartları ve besleme programları uygulanmasını mümkün kılacak, böylece döl verimi artırılarak etçi tavuklarda et verimini, yumurtacılarda yumurta verimini artırarak işletme karlılığı sağlanacaktır (3).

2.2. Beslenme Davranımı

Civcivler, çevrelerindeki objeleri ve diğer civcivleri gagalama davranımı gösterirler. Bu sırada deneme yanılma yolu ile yeme ulaşırlar. Civcivlerin yemi kolaylıkla bulmaları ve tüketmeleri için yere serilecek kağıt üzerine yem dökülmesi ve suya kolaylıkla ulaşabilmeleri için de yeterli yükseklikteki sulukların kullanılması önemlidir. Büyüme dönemlerine göre hayvanların ihtiyaçlarını karşılayacak sayıda yemlik ve suluk temin edilmelidir. Kümeslerin planlanması, hayvanların yemlik ve suluklara rahatlıkla erişebileceği şekilde yapılmalıdır. Yetiştirme yönüne göre, belirli dönemlerde hayvanlara ihtiyaçları olan besin maddelerinin sağlanması gerekir. Aksi takdirde beslenme hatalarından kaynaklanan ve yaralanmalara yol açan tüy gagalama, kanibalizm, yumurta yeme ve hiyerarşik kavgalar gibi zararlı alışkanlıklara yol açabilir. (3, 9).

2.3. Sosyal Davranımlar

Kanatlılar, grup halinde tutulduğunda belirli grup yapılarına göre sosyal davranış gösteren ve toplu halde yaşayan türlerdir. Duruş hareketindeki değişikliklerle haberleşmeyi ve kendi kişisel yerlerini korurlar. Vücut ve kafa hareketlerinin nisbi açılarlarla döndürmesiyle diğer hayvanlara önemli mesajlar verir. Tavuklar görüş alanından uzak yerlerde ise, sürüdeki arkadaşlarına sesli iletişim yoluyla temasa geçerler. Evcil ya da yabani erkek haremine uygun bir alan oluşturur. Sosyal düzene göre üst mevkideki erkek, alt mevkide yer alan erkeğe oterite sağlar. Üst mevkideki erkek etrafındaki tavukları baskı altına (himayesine) alırken, alt mevkideki erkek ise çoğunlukla ötüş yapar (7).

2.3.1. Ses ile İletişim

Civcivlerin 12, tavukların 22 farklı ses ile iletişim sağladıkları belirlenmiştir. Bunlar

içerisinde en çok; yem çağrısı, yırtıcı hayvan alarmı (alçak sesle), yumurtlama öncesi ve sonrası sesler ile horoz ötüşü dikkat çekmektedir. Tavuklar yüksek seviyelerde gürültü oluşturabilirler. Normal zamanlarda 72-87dB civarında, beslenme zamanında 73-100 dB ve yumurtlama sırasında 75-85 dB ses çıkarmaktadırlar. Diğer taraftan yumurta tavuklarında, 83dB ve üstü ses düzeylerinin hayvanları etkilediği, korku ve paniğe yol açtığı belirtilmektedir (12, 13).

2.3.2. Vücudun Duruş ve Şekli ve İletişim

Tavuklar; birbirini gördüğü zaman, başlarını veya kuyruklarını aşağı-yukarı hareket

ettirerek veya tüylerini kabartarak iletişim kurmaktadırlar (12). Entansif yetiştiricilikte vücut dilinin pek önemi yoktur.

2.3.3. Gagalama Düzeni

Gagalama tavuk türüne özgü bir davranım olup, yumurta kabuğunu kırma, yem yeme ve su içme, kendisine alan sağlama, diğer hayvanları tanıma, çiftleşme ve pek çok diğer fonksiyonlarla ilgilidir. Tavuklar, vücudun duruşu ve boynun vücuda belli bir açı ile tutulması

aracılığıyla, başları ve vücutları etrafında kendilerine özgü bir alan oluştururlar. Bu alan içerisine başka bir tavuğun girmesine izin vermezler. Tavuk başına kümes alanı 400 cm2_’nin altında olduğunda kavga ve yaralanma olasılığı artmaktadır. Serbest dolaşan tavuklarda, muhtemelen gagalama düzeni daha net kurulduğu için, erkek mevcut olduğu durumlarda gagalama önemli ölçüde azalmaktadır. Sürüye yeni hayvan ekleme veya çıkarma düzende bozulmalara sebep olarak kavga ve yaralanmalara neden olabilir. Tavuklarda kaçma yeteneği sınırlandırıldığında, korku ve panik hayvanı bunaltabilir (9, 11). Gençlerde gagalama daha fazladır. Yerde yetiştirmede kafese göre %30-50 daha fazla gagalama olduğu gözlenmiştir. Erkek bulunmadığı zaman gagalama %70 daha fazla olmaktadır.

Gagalama düzeninin kısa sürede sağlanması için; farklı gruplardan hayvanlarla yeni grup oluşturma yumurtlama öncesi yapılmalıdır. Grup yerleştirmede hayvanlar serbest bırakılıp kendilerinin yerleşmesine izin verilmelidir. Yeni sürü oluşturulurken, hayvanlar için yeterli taban alanı sağlanmalı, çok sayıda yemlik ve suluk kullanılmalıdır. Eğer iki grup birleştirilecekse bu gruplardan eşit sayıda hayvan alınmalıdır. Horoz katılacak yeni grubun, içinde horoz bulunan gruplardan oluşturulmasına dikkat edilmelidir. Tavuklar arasına bir horoz koymak gagalamayı azaltacaktır. Kafes tavuklarında gagalama daha çok, kafesteki hayvan sayısına ve hayvan başına düşen yemlik alanına bağlı olarak beslenme sırasında oluşmaktadır (12).

2.3.4. Toz (Kum) Banyosu

Toz banyosu doğuştan gelen sosyal bir davranıştır ve tavuklar toz banyosundan hoşlanırlar. Bu davranış tüysüz tavuklarda bile gözlenmiştir. Toz banyosu; kuru tozlu alanı didikleme ile başlar, toz içerisine çömelir, dönerek tozları tüyleri arasına kaldırır ve çırpınarak tozu uzaklaştırırlar. Toz banyosunun yapılmasında ışık, parazitler, sıcaklık ve keyif alma gibi iç ve dış faktörler etkilidir. Tavuklar toz banyosu yaparken çok mutlu görünürler. Bu davranış, dış parazitlerden arınmak ve tüylerin yağ dengesini korumak için yapılmaktadır. Aynı zamanda kondüksiyon yoluyla vücuttan ısı atılmasına yardımcı olmaktadır. Diğer taraftan tavuklarda elektrik deşarj etme yöntemi olduğu düşünülmektedir. Vücut döndürme ve bacak germe hareketi ile bacak kaslarını güçlendirerek hareket yetersizliğinden kaynaklanan bacak deformitelerini önlenmesine de yardımcı olur. Broilerler kum banyosu için kumu tercih etmektedir (13). Toz banyosu sağlıklı koşullarda tavukların tüylerini ve cildi korur. Kum, küçük parçacıkların sindirimine yardımcı olmaktadır. Ayrıca toz banyoları tüy çekme sıklığını azaltmaya yardımcı olabilir (5, 14, 15, 16, 17, 18, 19).

2.3.5. Yuva Yapma Davranımı

Yuva yapma davranımı genellikle davranışsal bir ihtiyaçtır ve yumurtacı tavuklar için çok önemlidir. Yumurtlama ve yumurtayı korumak için bir yer arayışıdır. Doğal koşullarda yumurtlamadan 90 dakika önce uzakta, sakin bir yerde kendine yuva yapmak için yer ararlar. Kümeslerde tavuklar kendi yuvalarını altlıktan yaparlar veya hazır kutuları kullanırlar. Yumurtalama zamanı yuvaya girer ve orda kalırlar. Yuva yapma davranışı yüksek östrojen düzeylerine karşı ani progesteron yükselmesi ile tetiklenir. Çalışmalar, tavukların yumurtlamak üzereyken bir yuvaya ulaşmak için motive olduğunu göstermiştir. Kafes tavukları yumurtlama öncesi huzursuz olurlar. Yuva yapmak için uygun malzeme bulamadığında ve yuvasını yapamadığında hayal kırıklığına uğrarlar, sinirli ve sıkıntılı

olurlar, aşırı gezinme ve yer arama hareketi gözlenir ve kafesten kurtulmaya çalışırlar. Bu sıkıntılı durum ise fizyolojik olarak, yumurta kabuk bezinde yumurtayı tutma veya yumurtada aşırı kalsiyum birikimi şeklinde ortaya çıkmaktadır (5, 20, 21, 22, 23).

2.3.6. Eşelenme Davranımı

Tavuklar, yiyecek aramak ve çevreyi keşfetmek için eşelenme hareketi yaparlar. Kafesteki tavuklar eşelenme davranımından mahrum kalmaktadır. Araştırmalar, evcil tavukların kümes içerisindeki zamanının %50’sinden fazlasını yiyecek aramaya harcadığını göstermiştir. Tavuklar aynı yemi yemlikten yemektense yerde yemeyi tercih etmektedirler. Eşelenme ve araştırma davranışlarını yapamayan tavuklarda, gagalama ve anormal tüy çekme davranışlarının gelişmesine neden olmaktadır (5).

2.3.7. Tüneme Davranımı

Tavukların ayakları anatomik olarak dinlenirken veya tünerken dalları tutacak biçimde şekillenmiştir ve geceleri yüksek yerlere tünerler. Yapılan birçok araştırma, tavukların tüneme eğiliminde olduğunu göstermiştir. Tavuklar günlük zamanının %25-41’ini tünekler üzerinde geçirebilirler. Yapılan bir çalışmada, ışıklar kapatıldıktan 10 dakika içinde tavukların %90’ından daha fazlasının tüneklere tünediği görülmüştür. Tüneğe erişim engellendiği zaman, hayal kırıklığı davranışları gözlenmiş ve tüneğe erişebilmek için birbirlerini itmişlerdir. Tavuklar, saldırgan tavuklardan kaçmak için tünekleri sığınak olarak kullanırlar. Tünemek, kemik hacmini ve kemik mukavemetini muhafaza etmek için önemlidir (14).

2.3.8. Gaga Temizleme ve Tüy Bakımı

Tüy bakımı tavukların normal temizlik davranımıdır ve aynı zamanda bir sosyal davranımdır. Tavuklar vücut yüzeylerini düzenlemeye yönelik olarak; gagaları ile tüylerini düzeltme, ayaklarla kaşınma ve tüyleri yağlama (urophygial bezde üretilen yağı gaga ile tüylere sürme) davranımlarını gerçekleştirirler. Tüylerini didikleyerek tüyleri arasındaki bitleri temizlerler. Tavuklar bu konuda horozlardan daha iyidir (14).

Birçok araştırma, vücut sağlığı için tüy bakımı, gerinme, kanat çırpma, vücut sallama ve gaga temizleme gibi konfor hareketlerinin gerekli olduğunu göstermiştir. Kafes ortamı dar olduğu için bu hareketlerin yapılmasını kısıtlamaktadır. Birçok araştırmacı tarafından, serbest sistemlerin kafes sistemine göre tavuklar için daha uygun olduğu belirtilmektedir (14).

3. TAVUKLARDA DAVRANIŞ BOZUKLUKLARI 3.1. Kanibalizm

Kanibalizm; kanatlılarda birbirinin tüylerini, ayak parmaklarını, gagalarını, ibiklerini, sırtlarını, vücudun diğer kısımlarını gagalama şeklinde görülen kötü bir alışkanlıktır ve civciv döneminde ayak ve kuyruk gagalama şeklinde başlar. Zamanında yeterli önlemler alınmazsa sık sık tüy yolma, zamanla deriyi gagalama ve kanatma görülebilir ve hatta ciddi yaralanmalara ve ölümlere neden olabilir (9). Kanibalizmi kontrol etmenin en iyi yolu, başlamasını önlenmektir. Kümeste kanibalizm görülmeden önce; kümeste yerleşim sıklığı, ısıtıcılar altındaki sıcaklık, yemlik ve sulukların dağılımı gibi bakım ve yönetimle ilgili hususlar kontrol edilmeli ve eksiklikler giderilmelidir. Hayvanlar güneş ışığının direkt etkisinden korunmalıdır. Rasyon dengeli olmalı, rasyonda tuz düzeyinin yeterli oranda olması

sağlanmalıdır. Yeme triptofan eklenerek saldırganlık azaltılabilir. Uygun zamanda ve hatasız gaga kesimi yapılmalıdır. İyi bir havalandırmayla fazla sıcaklık ve kirli hava dışarı atılarak hayvanlardaki stres azaltabilir. Düşük ışık intensitesi en iyi önlemlerden biridir. Kırmızı ampuller ve kırmızı pencere camının kullanılması yararlı olmaktadır.

Sürüde kanibalizm görüldüğünde ise; önceden gaga kesimi yapılmamışsa, gaga kesimi yapılmalıdır. Kümeste hemen kırmızı ışık kullanılmalı ve kırmızı pencere camları takılmalıdır. Biçilmiş yeşil ot verilerek hayvanların bunları gagalayarak oyalanmaları sağlanmalıdır. Piliç ve tavuklara hububat olarak yulaf verildiğinde kanibalizimin azaldığına dair bulgular vardır. Kanibalizmi durdurmanın etkili bir yöntemi de, 10-12 gün için rasyonun tuz içeriğini artırmaktır. Rasyona ilave tuz oranı %1-1.5 düzeyinde olmalıdır (8).

3.2. Kloak Gagalama

Daha çok yumurtlamaya başlamak üzere olan piliçlerde, muhtemelen bu dönemde vücutta meydana gelen hormonal değişikliklerin etkisiyle ortaya çıkmaktadır. Piliç; diğerlerinin yumurtlaması sırasında bu davranımı oluşturmaktadır. Kümesteki ışık şiddetinin azaltılmasından başka pratik bir çözüm önerilememektedir (3).

3.3. Polidipsia (Aşırı su içme)

Kafes tavukçuluğunda bazı tavukların sürekli olarak suluk nipelleri ile oynayarak fazla su tüketmesi şeklinde görülen davranım bozukluluğudur. Bu davranımın sonunda hayvan yem-su karışımını kusmakta, kusulan karışım diğerlerince yenmektedir. Bu tip davranımlar, yemlikteki yemin sürekli karıştırılması ile tavukların dikkatinin yemliğe odaklanmasını sağlayarak önlenebilir (3).

3.4. Yumurta Yeme

Tavukların yumurta yeme davranımı; sürü içerisinde çok kolay yaygınlaşan bir davranım bozukluğudur. Bu davranımı sergileyenler öncelikle kendi yumurtalarını yedikleri gibi, diğer tavukların yumurtalarını da yerler. Bu davranım besin maddeleri yetersizliğinde ve tavuklara yeterli miktarda grid verilmemesi halinde ortaya çıkabildiği gibi, tavuğun kırık bir yumurta bulup onu yemesi ile de ortaya çıkabilir. Bu davranımı önlemek için; gagasına yumurta sarısı bulaşmış veya gagasını temizlemeye çalışan tavuklar tespit edilip ayıklanmalıdır. Gaga kesimi uygulanmalıdır. Follukların az ışık alması sağlanmalıdır. Folluk dışına yumurtlanan yumurtalar hemen toplanmalıdır. Kırık yumurtalar ve tüm artıkları yok edilmelidir. Yumurta kabuğu zayıflıklarını önleyecek besleme uygulanmalıdır (3, 10).

3.5. Yere Yumurtlama

Yere yumurtlama ciddi bir problemdir. Bazı önlemler alındığında tavukların yere yumurtlamaları azalacak veya folluğa alışmaları kolaylaşacaktır. Folluklar kümes tabanına yerleştirilmeli, her gün biraz yükseğe alınmalıdır. Kümes tabanındaki altlık derinliği 7-8 cm den fazla olmamalıdır. Kümes içine yumurtlanan yumurtalar sık sık toplanmalıdır. Folluk tabanı bol altlıklı olmalı, sık değiştirilmelidir. Folluklar yarı karanlık bir yerde bulunmalı ve folluklarda dış parazit bulunmamalıdır. Gurk tavuklar sürüden ayıklanmalıdır (8).

Yaralanmalara yol açan tüy ve geri gagalama, kanibalizm gibi zararlı alışkanlıklar, kümes içi yoğunluğu ve beslenme hatalarından kaynaklanmaktadır. Broiler yetiştiriciliği ve free range sisteminde bu olumsuz davranışlar daha fazla görülmektedir. Yumurta tavuklarında

daha az görülmesinin nedeni küçük gruplar şeklinde barındırılmalarıdır. Büyük sürülerde, bu zararlı davranışları önlemek için hayvanlar arasındaki rekabeti ve bazı tavuklar arasında sosyal etkileşimi azaltmak çözüm olabilir. Hayvanların tüm doğal davranışlarını yapabileceği, tüm kaynaklara ulaşabileceği ve hayvanlara yetecek kadar alanın sağlandığı kümeslerin planlaması ile sorunlara çözüm getirilebilir (9).

4. SONUÇ

Modern tavukçuluğun beraberinde getirdiği yüksek yerleşim sıklığı, yoğun besleme, doğal hareketlerle ilgili kısıtlamalar, genetik ıslah sonucu immün sistemdeki hassaslık, tavuklarda bazı davranış bozukluklarına sebep olmaktadır. Tavuklar doğal davranımlarını rahatlıkla sergileyemedikleri için bulundukları ortamda saldırgan ve stresli olmakta, diğer tavuklara zarar vererek verim kaybına, hatta ölümlere sebebiyet vermektedirler.

İşletme sahiplerinin, yetiştiricilerin ve sektörle ilgili tüm kişilerin tavuk davranışları hakkında bilgi sahibi olması, hayvanların mutlu olabileceği ortamların hazırlanmasında ve ortaya çıkabilecek problemlerin çözümünde gerekli önlemlerin alınmasına imkan sağlayacak, kümeslerde düzenin sağlanması, verimin ve karlılığın artırılmasını mümkün kılacaktır.

KAYNAKLAR

1. Antalyalı A. Avrupa Birliği ve Türkiye’de Hayvan Refahı Uygulamaları. AB Uzmanlık

Tezi. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Dış İlişkiler ve Avrupa Birliği Koordinasyon Dairesi Bakanlığı. Ankara. 2007.

2. Savaş T. Yurtman İT. Hayvan Davranış Bilimi ve Zootekni: Tanım ve İzlem. Hayvansal

Üretim. 2008;49(2): 36-42.

3. Ertuğrul M. Evcil Hayvanlarda Davranım. http://www.agri.ankara.edu.tr/

animal_science/1135__Evcil_Hayvanlarda_ DAVRANIM_SUNU.ppt. 17.09.2014.

4. Anonim. “Hayvanlarda Davranış”. http://mebk12.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/

14/05/132943/dosyalar/ 2013_01/ 22023347_hayvanlardadavran.pdf. 17.09.2014.

5. Shields SJ. Duncan IJH. An HSUS Report: A Comparison of The Welfare of Hens in

Battery Cages and Alternative Systems. Washington: The Humane Society of the United States. 2009.

6. Pereira DF. Nääs IA. Salgado DA. et al. Correlations Among Behavior Performance and

Environment in Broiler Breeders Using Multivariate Analysis. Brazilian Journal of Poultry Science. 2007; 9(4): 207-213.

7. Anonim. “Poultry Behaviour”. http://www.poultryhub.org/production/

husbandry-management/poultry-behaviour/ 17.09.2014.

8. Anonim. http://volkanderinbay.com/tarimnet/tavuk.asp?konuno=7. 28.09.2014.

9. Anonim. “Animal Welfare (Layer Hens) Code of Welfare 2012”.

http://www.biosecurity.govt.nz/files/regs/animal-welfare/2012-layer-hens-code-web.pdf. 28.09.2014. 10. Anonim. http://www.kulucka.net/index.php?topic=7920.20;wap2. 26.09.2014. 11. Anonim. http://en.wikipedia.org/wiki/Chicken#Hatching_and_early_life. 28.09.2014. 12. Dalton C. http://www.lifestyleblock.co.nz/lifestyle-file/livestock-a-pets/poultry/item/890-social-behaviour-in-poultry.html. 17.09.2014.

13. Shields SJ. Remena RA. Garner JP. Mench JA. Dust Bathing by Broiler Chickens: A

Comparison of Preference for Four Different Substrates. Applied Animal Behavior Science 2004; 87:69-82. 14. Anonim. http://woolshed1.blogspot.com.tr/2008/11/animal-behaviour-and-welfare_7532. html. 19.09.2014. 15. Anonim.http://www.merckmanuals.com/vet/behavior/normal_social_behavior_and_beha vioral_problems_of_domestic_animals/behavioral_problems_of_chickens.html. 27.09.2014.

16. Anonim. “Normal Behaviors of Chickens in Small and Backyard Poultry Flocks”.

http://www.extension.org/pages/66175/normal-behaviors-of-chickens-in-small-and-backyard-poultry-flocks. 17.09.2014.

17. Vestergaard K. Dust Bathing in Domestic Fowl: Diurnal Rhythm and Dust Deprivation.

Applied Animal Ethology; 1982;8:487-495.

18. Petherick JC. Seawright E. Waddington D. Duncan IJH. Murphy LB. The Role of

Perception in The Causation of Dust Bathing Behavior in Domestic Fowl. Animal Behavior; 1995;49:1521-1530.

19. Duncan IJH. Behavior and Behavioral N. Poultry Science; 1998;77:1766-72.

20. Hughes BO. Gilbert AB. Brown MF. Categorization and Causes of Abnormal Egg Shells:

Relationship with stress. British Poultry Science. 1986; 27:325–337.

21. Cooper JJ. Appleby MC. Individual Variation in Pre-Laying Behavior and The İncidence

of Floor Eggs. British Poultry Science. 1996;37:245–53.

22. Zimmerman PH. Koene P. van Hooff JA. Thwarting of Behavior in Different Contexts

and The Gackel-Call in The Laying Hens. Applied Animal Behavior Science. 2000;69:255–264.

23. Costa LS. Pereira DF. Bueno LGF. Pandorfi H. Some aspects of chicken behavior and