Tokatlı İshak Efendi'nin Nazmu'l-Ulum, Nazmu'l-le'Ali ve Manzume-i Keydani adlı mesnevileri (inceleme-metin)

Tam metin

(1)T. C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI ESKİ TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI. TOKATLI İSHÂK EFENDİ’NİN NAZMU’L-ULÛM, NAZMU’L-LE’ÂLÎ VE MANZÛME-İ KEYDÂNÎ ADLI MESNEVİLERİ (İNCELEME-METİN). YÜKSEK LİSANS TEZİ. DANIŞMAN PROF. DR. Emine YENİTERZİ. HAZIRLAYAN Bayram ÖZFIRAT. KONYA 2006. İÇİNDEKİLER 0.

(2) ÖN SÖZ. ……………………………………………………….. 6. KISALTMALAR. ……………………………………………………….. 8. GİRİŞ 17. YÜZYILDA DİNÎ, TASAVVUFÎ, AHLÂKÎ VE DİDAKTİK MESNEVÎLER MESNEVÎLER I. BÖLÜM TOKATLI İSHAK BİN HASAN’IN HAYATI, ESERLERİ, ŞAİRLİĞİ VE SOSYAL OLAYLARA BAKIŞI A. HAYATI. ………………………………….…………………….. 20. B. ESERLERİ. …………………………………….………………….. 24. C. ŞAİRLİĞİ. …………………………………….………………….. 29. D. SOSYAL KONULARI ELEŞTİRMESİ……………...…………… ELEŞTİRMESİ……………...…………………………...... ……………...…………………………...... 30. II. BÖLÜM NAZMU’LNAZMU’L-LE’ÂLÎ A. ESERİN TANITILMASI. …..………………………………………………….... 35. 1. Adı. ………..…………………………………………….... 35. 2.Türü. ………..…………………………………………….... 36. 3. Yazılış Sebebi. ………..…………………………………………….... 36. 4. Yazılış Tarihi. ………..……………………………………………... ………..…………………………………………….... 38. 5. Beyit Sayısı. ………..…………………………………………….... 38. B. MUHTEVA ÖZELLİKLERİ .....….………………………………………………. 39. 1. Tertibi. …..………………………………………………….... 39. 2. Eserde Yer Alan Bölümlerin Konusu ………………………………………….. 41 2.1. Der BeyānBeyān-ı Bıfātu’llāh ıfātu’llāhātu’llāh-ı TeD TeDālā EE EE-Eübūtiyyet Eübūtiyyet Ve’sVe’sselbiyye …..................................................................................................... 41 2.2. Der BeyānBeyān-ı Kelāmul’llāh Kelāmul’llāhāmul’llāh-ı TeD TeDālā ………………………………………… 42 2.3. Der BeyānBeyān-ı RüGyetu’ll RüGyetu’llāh Gyetu’llāhāh-i TeD TeDālā ...……………………………………… 42 1.

(3) 2.4. Der BeyānBeyān-ı EfD EfDāli’lāli’l-Dİbād İbādād-ı BiBi-HalIu’llāh HalIu’llāhāh-ı Tebāreke Tebāreke Ve. TeD TeDālā …….………………………………………………………….. 42. 2.5. Der BeyānBeyān-ı MeKhebi’l MeKhebi’lKhebi’l-Cebriyye …………….…………………………… 43 2.6. Der BeyānBeyān-ı Teklīf Teklīfīf-i MāMā-lāyuM lāyuMāI …………………………………………... 43 2.7. Der Beyāni’lBeyāni’l-Ecel ………...………………………………………………... 44 2.8. Der Beyāni’rBeyāni’r-RızIu’l RızIu’lIu’l-Oarām Oarām ………………………………………………. 44 2.9. Der BeyānBeyān-ı DAK DAKābi’lābi’l-Pabr …………….…………………………………. …………….…………………………………. 44 2.10. FīFī-Beyāni’lBeyāni’l-Oaşr Oaşr …...….………….………………………………………. 44 2.11. FīFī-Beyāni’lBeyāni’l-Mîzān Mîzān ……….……………………………………………….. 44 2.12. FīFī-Beyāni’lBeyāni’l-Oavż Oavżı’lı’l-SūGā SūGāl …………..……………………………………. 45 2.13. FīFī-BeyānBeyān-ı ŞefāDat ŞefāDat ………..………………………………………………. 45 2.14. FīFī-Beyāni’lBeyāni’l-Cennet Ve’nVe’n-Nār ………………………………….................. 45 2.15. Der BeyānBeyān-ı MiDraci’n MiDraci’nDraci’n-Nebiyyi DAleyhi’sDAleyhi’s-Selām ………………...…….... 46 2.16. Der BeyānBeyān-ı Eşrā EşrāMi’sMi’s-SāDati ……………………………………………….. 46 2.17. FīFī-Beyāni’lBeyāni’l-KebāGir KebāGir ……....……………………………………………….. 47 2.18. Der BeyānBeyān-ı VaTdeti’l VaTdeti’l Īmān Ve’lVe’l-İslām İslām …………………...……………… 47 2.19. FīFī-BeyānBeyān-ı CüzGiyyeti’l CüzGiyyeti’lGiyyeti’l-ADmāl Dmāl …………………………………………… 47 2.20. Der BeyānBeyān-ı AIs AIsām Isāmı’l āmı’lı’l-Īmān ………………………………………..….….. 48 2.21. Der Beyāni’lBeyāni’l-MelāGike DAleyhime’sDAleyhime’s-selām ……………………………… 48 2.22. Der BeyānBeyān-ı Kerāmāti’l Kerāmāti’lāmāti’l-Evliyā RaV RaVıya’llāhu ıya’llāhu TeDālā DAnhum …………………………………………………………...…….... 49 2.23. Der BeyānBeyān-ı EnvāDi’s EnvāDi’sāDi’s-Sebebi’lSebebi’l-Ferāset …………………….…………… 49 2.24. Der Beyāni’lBeyāni’l-İstidrāc İstidrāc ……………………………………………………… 50 2.25. Der BeyānBeyān-ı Merātibi’l Merātibi’lātibi’l-Evliyā ………………...………………………….. 52 2.26. FīFī-BeyānBeyān-ı EfValü’l EfValü’lValü’l-Ümmete Ve’lVe’l-Mübeşşerīn Mübeşşerīn Bi’lBi’lCennete Mine’lMine’l-ālī u AWT AWTāb WTāb …………………………………..………..… …………………………………..………..… 52 2.27. Der Beyāni’tBeyāni’t-TābiDīn………………………………………………….…… 52 2.28. Der Beyāni’lBeyāni’l-E’imet’ilE’imet’il-ErbaDat ErbaDat u Tilāmī TilāmīKihim āmīKihim …………............................ 52 2.29. FīFī-BeyānBeyān-ı ATv ATvāl Tvālāl-i Ebū Yūsuf u MuTammed MuTammed …………………………..… 52 2.30. Der BeyānBeyān-ı AIs AIsāmu’l Isāmu’lāmu’l-Müctehidīn ve AIs AIsāmu’l Isāmu’lāmu’lMuIIallid MuIIallidīn……………………………………………………………..…... IIallidīn……………………………………………………………..…... 53 2.31. Der BeyānBeyān-ı NaWbi’l NaWbi’lWbi’l-İmām İmām ……………………………………………..…. 54 2.32. Der BeyānBeyān-ı Cevāzi’l Cevāzi’lāzi’l-MesT MesT DAle’lDAle’l-Huffeyn ………………………..….… 54 2.33. 2.33. Der BeyānBeyān-ı Fażl Fażlı’l żlı’lı’l-Emākin …………………………………………...….. 55 2.34. FīFī-BeyānBeyān-ı ATv ATvāli’l Tvāli’lāli’l-NebīK NebīK ………………………………………………... 55 2.

(4) 2.35. FīFī-BeyānBeyān-ı EMf EMfāli’l Mfāli’lāli’l-Müşrikīn Müşrikīn …………………………………………….... 55 2.36. FīFī-Beyāni’lBeyāni’l-MaDd MaDdūm Ddūm ……………………………………….……….….…. 56 2.37. Beyāni’lBeyāni’l-Müctehid Pad YuXMī YuXMīD vü Pad YuWību YuWību ……………………….…. 56 2.38. BeyānBeyān-ı DuD DuDāi’lāi’l-Emvāt ……………………………………………….….. 56 3. Ayet ve Hadisler. ……………………………………………………..…. 56. 3.1. Ayetler:. ………………………………………………………… 57. 3.2. Hadisler. …………………………………………………...…… …………………………………………………...…… 61. C. ŞEKİL ÖZELLİKLERİ …………………………………………………………….. 62 1.Vezin. ………………………………………………………… 62. 2. Kafiye. ………………………………………………………… 62. 3. Dil ve Üslup. ………………………………………………………… 70. D. ESERİN NÜSHALARI …………………………………………………………… 72 E- TENKİTLİ METNİN KURULUŞUNA DAİR AÇIKLAMALAR …..…………… 90 F-TENKİTLİ METİN. ……………………………………………..………… 91. III. BÖLÜM NAZMU’LNAZMU’L-ULÛM A. ESERİN TANITILMASI. …….…………………………………………………. 136. 1. Adı. …….…………………………………………………. 136. 2.Türü. …….…………………………………………………. 137. 3. Yazılış Sebebi. …….…………………………………………………. 138. 4. Yazılış Tarihi. …….…………………………………………………. 139. 5. Beyit Sayısı. …….…………………………………………………. 140. B. MUHTEVA ÖZELLİKLERİ .....….………………………………………………. 141. 1. Tertibi. …..………………………………………………...…. 141. 2. Eserde Eserde Yer Alan Bölümlerin Konusu ………………………………………….. 143 2.1. Der BeyānBeyān-ı Dİlmü’tİlmü’t-Tecvīd …………………………………………….…. 143. 2.2. Der BeyānBeyān-ı TaDl TaDlīm Dlīmīm-İ Dİlmİlm-i Kelām ………………………......................... 144 2.3. Der BeyānBeyān-ı Dİlmü’lİlmü’l-FıIh FıIh ………………………………………………..... ………………………………………………...... 144. 2.4. Der BeyānBeyān-ı Dİlmü’lİlmü’l-TaWavvuf TaWavvuf ve’lve’l-AXlā XlāI ………….…...………………… 144 2.5. Der BeyānBeyān-ı Dİlmİlm-i ET ETādīE ādīE-İ Resūlu’llāh Resūlu’llāh Balla’llāhu Balla’llāhu DAleyhi Ve Selem …………………………………………………………. 145 2.6. Der BeyānBeyān-ı Dİlmü’tİlmü’t-Tefsīr Tefsīr ……………………………………………..…. 145 3.

(5) 2.7. Der BeyānBeyān-ı Dİlmü’tİlmü’t-]ıbb …………………………………………………. 146 2.8. Der BeyānBeyān-ı Dİlmü’lİlmü’l-Luġat Luġat ve’tve’t-TevārīX TevārīX ……………………………..…… 146 2.9. Der BeyānBeyān-ı Dİlmü’W İlmü’W-Barf ve’nve’n-NaTv NaTv ………………………………..…….. 146. 2.10. Der BeyānBeyān-ı Dİlmü’lİlmü’l-ManM ManMıI ……………………………………...……… 147 2.11. Der BeyānBeyān-ı Dİlmü’lİlmü’l-Ādāb ………………………………………….……. 147 2.12. Der BeyānBeyān-ı Dİlmİlm-İ UW UWūlü’lūlü’l-FıIh FıIh …………………………………………. 147 2.13. Der BeyānBeyān-ı Dİlmü’lİlmü’l-MaD MaDānī ………………………………………..……. 147 2.14. Der BeyānBeyān-ı Dİlmİlm-i Oesāb Oesāb ………………………………………………… 148 2.15. Der BeyānBeyān-ı Dİlmü’lİlmü’l-Hendese ……………………………………..…….. 148. 2.16. Der BeyānBeyān-ı Dİlmü’lİlmü’l-Oikmete’lOikmete’l-İlāhiyyat İlāhiyyatı āhiyyatı Ve’M Ve’MMabīDiyye MabīDiyye ……………………………………………………………..….... 148. 2.17. BeyānBeyān-ı Dİlmü’lİlmü’l-HeyGete HeyGete Ve’lVe’l-UsMurl UsMurlāb Murlāb Ve’lVe’l-Kimyā Ve’zVe’z-Zīc ve’rve’r-Reml ve Mā Yünāsibuhu vü Dİlmi’s Dİlmi’sİlmi’s-SiTr………………… SiTr…………………. 149. 2.18. BeyānBeyān-ı Dİlmu’lİlmu’l-DArūżu’l DArūżu’lūżu’l-Pāfiyye Ve’lVe’l-MuDamm MuDammā Dammā vü Dİlmu’lİlmu’l-HaMM u Parż Parżı’lı’l-ŞiDr ŞiDr u Dİ Dİlmi’llmi’l-İnşā İnşā ………………………….…….. 149. 2.19. Der BeyānBeyān-ı Oālu’lālu’l-VaD VaDż Ve’tVe’t-Tedrīs ……………………………..……... 150. 2.20. Der BeyānBeyān-ı Oālü’lālü’l-Pażā Pażā …………………………………………..…….. 150 3. Ayet ve Hadisler. ………………………………………………….……. 150. 3.1. Ayetler. ………………………………………………………. ……………………………………………………….. 151. 3.2. Hadisler. ……………………………………………………….. 154. C. ŞEKİL ÖZELLİKLERİ …………………………………………………………... 156 1.Vezin. ……………………………………………………….. 156. 2. Kafiye. ……………………………………………………….. 156. 3. Dil ve Üslup. ……………………………………………………….. 165. D. ESERİN ESERİN NÜSHALARI …………………………………………………………... 168. E- TENKİTLİ METNİN KURULUŞUNA DAİR AÇIKLAMALAR ………………. 174. F-TENKİTLİ METİN. 175. ……………………………………………………….. 4.

(6) IV. BÖLÜM MANZÛMEMANZÛME-İ KEYDÂNÎ A- ESERİN TANITILMASI. …………………………………………………….... 228. 1. Adı. …………………………………………………….... 228. 2. Türü. …………………………………………………….... 229. 3. Yazılış Sebebi. …………………………………………………….... 231. 4. Yazılış Tarihi. …………………………………………………….... 231. 5. Beyit Sayısı. …………………………………………………….... 232. B- MUHTEVA ÖZELLİKLERİ …………………………………………………….. 233. 1. Tertibi. ……………………………………………………..... 233. 2. Eserde Yer Alan Bölümlerin Konusu …………………………………………. 234 2.1. ElEl-Bābu’lBābu’l-Evvel Fī Beyāni’lBeyāni’l-FerāGiż ………………………………..……. 234. 2.2. Fī Beyāni’lBeyāni’l-Erkān ………………………………………………………..... 235. 2.3. ElEl-Bābu’E Bābu’E-Eānī Fī Beyāni’lBeyāni’l-Vācibāt ………………………………………. 235 2.4. ElEl-Bābu’E Bābu’E-EāliE āliE Fī Fī Beyāni’sBeyāni’s-Sünen …………………………………….…. 236 2.5. ElEl-Bābu’rBābu’r-rabiD rabiD Fī Fī Beyāni’l MüsteTab MüsteTabāt Tabāt ………………………………….. 236 2.6. ElEl-Bābu’lBābu’l-Hāmis Fī Beyāni’lBeyāni’l-MuTarrem MuTarremāt Tarremāt ……………………………….. 237 2.7. ElEl-Bābü’sBābü’s-sādis Fī Beyāni’lBeyāni’l-Mekrūhāt …………………………….……... 237 2.8. ElEl-Bābu’sBābu’s-sābiD Fī Beyāni’lBeyāni’l-MubāT MubāTāt …………………………………….. 238 2.9. ElEl-Bābu’E Bābu’E-Eāmin Fī Beyāni’lBeyāni’l-Müfsidāt …………………………………… 238 C. ŞEKİL ÖZELLİKLERİ ÖZELLİKLERİ …………………………………………………………... 240 1. Vezin….……………………………………………………................................. 240. 2. Kafiye…………………………………………………….................................... 240 3. Dil ve Anlatım……………………………………………………....................... 246 D. ESERİN ESERİN NÜSHALARI …………………………………………………………... 248 E- TENKİTLİ METNİN KURULUŞUNA DAİR AÇIKLAMALAR ………………. 241. F-TENKİTLİ METİN ………………………………………………………………... 252. SONUÇ ………………………………………………………………………………. 280. BİBLİYOGRAFYA …………………………………………………………………... 284. SÖZLÜK …………………………………………………………………………….. ……………………………………………………………………………... 294. 5.

(7) ÖN SÖZ Eski Türk Edebiyatı yedi yüz seneye yakın bir zaman dilimi içinde ortaya konulan eserler ile kültür tarihimizin ihmal edilemeyecek bir bölümünü meydana getirir. Bu sebeple bu dönem içerisinde yazılan edebî eserlerin incelenip değerlendirilmesi ilmî bir mecburiyettir. Edebî metinler, kültürün temel taşları ve edebiyat tarihinin aslî malzemeleri durumundadır. Milletlerin, tarihin derinliklerinden süzüp getirdikleri, sosyo kültürel değerlerinin, hayat görüşlerinin, insanlığa armağan ettikleri mirasların aynası olan edebî metinler, asla ihmal edilmemesi gereken, üzerlerinde titizlikle ve ciddiyetle durulması icap eden hazineler gibidir. Kendi zengin mirasını ihmal edip başka toplumlardan kültürel değerler arayışına girmek, eşyanın ve hayatın gerçeğine ters düştüğü gibi, kendine yabancılaşmanın da bir nevi başlangıcıdır. Tarihimizin ve atalarımızın bize emanet bıraktığı bu kültür hazinesinin en değerli mücevherlerinin başında, hiç şüphesiz ki mesnevîler gelir. Büyük bir imparatorluğun asırlar süren tarihi içerisinde, üç dilin ortak kelime kadrosu ile ve Türk, İran ve Arap edebiyatının ifade gücü ve estetik imkânlarının vücuda getirdiği, orijinal bir sanat anlayışı ile sürdürülen din, tasavvuf, menkıbeler, tarih, folklor, gelenek ve görenek, batıl ve hakikî ilimler, felsefe, kelam, fıkıh, ilmihal vb. gibi, başka toplumlarda eşine az rastlanacak derecede zengin, renkli ve verimli kaynaklardan ilham alan ve gündelik hayatın canlı izlerini bünyesinde taşıyan bir edebiyat geleneğinin ürünü olan mesnevîler edebî araştırmaların ekseni durumundadır. Osmanlı Devletinde, toplumun dokusunu büyük ölçüde dinî-tasavvufî kültürün beslediği oldukça mütecânis bir yapı mevcuttu. Câmi, tekke, köy odası ve kahvehanelerde okutulan muayyen eserler, bu yapıyı gözler önüne sermektedir. Aydının halktan farkı bu müştereklik üzerine inşa edilen ilâve bilgi, beceri ve incelmiş bir zevkten ibaretti. Erol Güngör’ün:” … Bizim Osmanlı cemiyeti böyle statik bir âhengin en güzel örneğini teşkil eder. Tahsil ve tecrübe sonunda idareci münevver tabakasına geçen insanları 6.

(8) halktan ayırt eden hususiyet, bilgi ve kabiliyet farkıdır; üst tabakayı meydana getiren padişah da dahil olmak üzere, bir ve aynı kültürün en ince ve işlenmiş tarafını temsil ederler. Dünyaya, tarihe, kendi kültürlerine ve yabancı kültürlere karşı tavırları halkın tavrından pek farklı değildir. Halkın hocaları ile yüksek tahsil gören gençlerin hocaları aynı kimselerdir; Süleymaniye Medresesi’nde. ders. okutan. bir. müderris. (profesör). aynı. zamanda. Süleymaniye Câmi’inde halka vaaz eder, yine aynı insan sarayda şehzâdelerin eğitimi ile meşgul olur.”(Türk Kültürü ve Milliyetçilik, İstanbul 1980, s. 28.) ifadeleri bu konuyu çok iyi özetlemektedir. Durum böyle olunca Osmanlı toplumunda önemli bir kültür atmosferi meydana gelmiştir. Halk bu atmosferde yetişmiş, gönlünü ve geleceğini aydınlatmıştır. Hatta dini tahsil yaparken fıkıh, ilmihal, tecvit gibi dersler mesnevî nazım şekliyle yazıp bu şekilde öğretilmiştir. Bizim incelemeye aldığımız eserler de Tokatlı İshak Efendi’nin Nazmu’lNazmu’l-Le’âlî, Le’âlî Nazmu’lNazmu’l-Ulûm ve ManzumeManzume-i Keydânî adındaki dinî mesnevîleridir. Mesnevîler Anadolu coğrafyasında çok beğenilmiş, medrese eğitiminde ders kitabı olarak da okutulmuştur. Edebî yönünden çok dinî yönü ağır basan bu eserler, İslam dininin dayandığı temel kuralları, medresede okutulan derslerin faziletlerini bir bir ele alarak işlemektedir. Anadolu insanının eşsiz zekâsının ürünü olan bu mesnevîler edebiyat dünyasına kazandırılması gerekli eserlerdi. Uzun yıllar sevilerek okunan, şerhleri yapılan bir eserlerin bir köşede âtıl kalması düşünülemezdi. Bu amaçla yola çıktığımız bu eserler üzerinde geniş bir araştırma yaptık. Yaptığımız bu araştırmada ise en büyük yardımcım hocalarımdı. Nazmu’ledebiyat Nazmu’l-Le’âlî, Nazmu’lNazmu’l-Ulûm ve ManzumeManzume-i Keydânî’nin Keydânî dünyasına kazandırılmasında teşvikleriyle bana yol gösteren değerli hocam Prof. Dr. Emine YENİTERZİ Hanımefendiye sonsuz teşekkürleri bir borç bilirim. Bayram ÖZFIRAT. 7.

(9) Age. AS bk. Böl. bs. C. DT Hz. hzl. İ. : : : : : : : : : :. K1. :. K2. :. K3. :. K4. :. KB KTB M1. : : :. M2. :. M3. :. Mat. MEB Neş. Nu. S. TDV vb. Yay. YLT. : : : : : : : : :. KISALTMALAR Adı geçen eser Aleyhisselam Bakınız Bölümü Baskı Cilt Doktora Tezi Hazret-i Hazırlayan Nazmu’l-Le’âlî, İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi, Hüsnü Pasa Bölümü Nu: 409 Nazmu’l-Le’âlî, Konya Mehmet Akkuş’un Özel Kütüphanesinde Bulunan Nüsha, Nazmu’l-Ulûm, Konya Mehmet Akkuş’un Özel Kütüphanesinde Bulunan Nüsha, Manzume-i Keydânî, Konya Mehmet Akkuş’un Özel Kütüphanesinde Bulunan Nüsha. Nazmu’l-Le’âlî, Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi Nu: 42 Kon 4708, Nazmu’l-Ulûm, Konya Karatay Yusufağa Kütüphanesi Nu: 3559, Manzume-i Keydânî, Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi Nu: 42 Kon 183. Nazmu’l-Le’âlî, Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi Nu: 42 Kon 1806, Nazmu’l-Ulûm, Konya Karatay Yusufağa Kütüphanesi Nu: 139. Nazmu’l-Le’âlî, Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi Nu: 42 Kon 148 Kültür Bakanlığı Kültür ve Turizm Bakanlığı Nazmu’l-Le’âlî, Ankara Milli Kütüphane Nu: 06 Mil Yz A 2823, Nazmu’l-Ulûm, Ankara Milli Kütüphane Nu: 06 Mil Yz A 5500, Manzume-i Keydânî, Ankara Milli Kütüphane Nu: 66 Mil Yz A 5500. Nazmu’l-Le’âlî, Ankara Milli Kütüphane Nu: 06 Mil Yz A 1643, Nazmu’l-Ulûm, Ankara Milli Kütüphane Nu: 06 Mil Yz A 1389, Manzume-i Keydânî, Ankara Milli Kütüphane Nu: 66 Mil Yz A 3094. Nazmu’l-Le’âlî, Ankara Milli Kütüphane Nu: 06 Mil Yz A 3094, Nazmu’l-Ulûm, Ankara Milli Kütüphane Nu: 06 Ceb 894, Manzume-i Keydânî, Ankara Milli Kütüphane Nu: 66 Mil Yz 1643. Matbaası Milli Eğitim Bakanlığı Neşreden Numara Sayı Türkiye Diyanet Vakfı Ve başkaları, ve bunun gibi Yayınları Yüksek Lisans Tezi 8.

(10) GİRİŞ 17. YÜZYILDA DİNÎ, TASAVVUFÎ, TASAVVUFÎ, AHLÂKÎ VE DİDAKTİK MESNEVÎLER Mesnevî nazım şekli Eski Türk Edebiyatı’nda önemli bir yere sahiptir. Bu şeklin kafiye sıkıntısı olmadığından yazımı kolaylaşmış ve böylece konuyla anlam bütünlüğü sağlanmıştır. Bu nedenle mesnevî çok beğenilmiş hemen hemen her konuda yazılmıştır. Eski Türk Edebiyatı mahsullerini; divanlar, mesnevîler ve mensur eserler olmak üzere üç başlık altında toplamak mümkündür. Şekil olarak yapılan bu tasnifin ikinci grubunu teşkil eden mesnevîlerin; telif veya tercüme, hacimli veya az sayıda beyitlerden oluşan örnekleri açısından Eski Türk Edebiyatı hayli zengindir. Mesnevî nazım şekliyle kaleme alınan eserler konu. bakımından. incelenince,. bir. diğer. zenginlik. ve. çeşitlilikle. karşılaşıyoruz. Bu engin sahada; din, tasavvuf, ahlâk, aşk, kahramanlık, tarih, tıp, astronomi gibi hemen bütün alanlarla ilgili mesnevîler mevcuttur1. Dinî, tasavvufî ve ahlâkî konulara veya nasihat-nâmelere her tür eserde yer verilmesi yanında; bütünüyle bu konulara ayrılmış müstakil eserler bakımından da Eski Türk Edebiyatı son derece zengindir. Bu türün özellikle on yedinci yüzyıl içinde ele aldığımız aşağıdaki örnekleri türün yaygınlığını açıkça ortaya koyarken; bu türe dâhil olan eserleri tespit etmenin güçlüğü ile karşılaşırız. Zira dinî, tasavvufî ve ahlâkî eserler konu bakımından iç içedir2. “Ümmet Çağında Ahlâk Kitaplarımız” konulu makalede ahlâkî türdeki eserlerin tasnifini yapan Agâh Sırrı Levend: “Ümmet çağında ahlâkı dinî esaslardan, hattâ tasavvufî düşüncelerden ayırmak mümkün olmadığına göre, bir eser için dinî, tasavvufî, ahlâkî vasıflardan birini kesin olarak vermek kolay değildir. Dinî bir eser aynı zamanda ahlâkî olabilir. Bunun içindir ki, ancak kapsadığı esas fikre bakarak, bir esere dinî, tasavvufî ya da ahlâkî. 1 2. Emine Yeniterzi, Behiştî’nin Heşt Behiş Mesnevîsi, İstanbul 2001, s.13. Âmil Çelebioğlu, Türk Edebiyatı’nda Mesnevî (XV. Yüzyıla kadar), İstanbul 1999,s.85. 9.

(11) hükmünü verir ve o çerçeve içine alabiliriz3. Agâh Sırrı Levend manzum veya mensur farkı gözetmeksizin konulara ve amaçlara göre ahlâki eserleri 12 gruba ayırmıştır: 1. Genel ahlâk, 2. Siyaset-nâmeler, 3. Nasihat-nâmeler, 4. Mevize yollu eserler, 5. Ahlâkî güzel sözler, 6. Fütüvvet-nâmeler, 7. Kabus-nâme çevirileri, 8. Hikâyelerle süslenmiş ahlâkî eserler, 9. Ahlâkî fıkralar ve hikâyeler, 10. Atasözleri, 11. Türlü eserler4. 17. yüzyılda yazılmış dinî, tasavvufî ve ahlâkî mesnevîlerin en meşhurlarını aşağıda veriyoruz. Bu asırda okuyucuya bilgi vermek ve onu eğitmek için dinî, ahlâkî ve tasavvufî mesnevîler yazılmıştır. Bu yüzyılda kaleme alınmış dinî, tasavvufî ve ahlakî mesnevîler şunlardır: SîmkeşSîmkeş-zâde Feyzî, Mi’râcMi’râc-nâmenâme-i ResûlResûl-i Ekrem: Bunlardan Sîmkeş-zâde Feyzî’nin Mi’râcMi’râc-nâmenâme-i ResûlResûl-i Ekrem’i, Ekrem 1059/1649 tarihinde aruzun “Fe’ilâtün Mefâ’ilün Fe’ilün” kalıbıyla yazılmış olup 196 beyitten müteşekkildir. Eser, kâmil bir kişinin, şâirin hocası Abdulahad Nurî Efendi’ye miracın sırrı, Burak’ın ne olduğu, Hz. Peygamber’in Burak’la nereye kadar gittiği ve “Kâbe Kavseyn”in ne anlama geldiği sorularına şeyhinin verdiği cevapları, şeyhinin isteğiyle nazma. 3. Âgâh Sırrı Levend, “Ümmet Çağında Ahlâk Kitaplarımız” , Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1963, s.234, Ankara 1964, s.91. 4 Levent (1964), s.96-97. 10.

(12) çekmesinden oluşmuştur. Klâsik mesnevî tertibine uygun olan eser, Ali Osman Coşkun tarafından yayımlanmıştır. 5 Muslihiddin VahyîVahyî-i Şa’bânî, Mi’râcü’lMi’râcü’l-Beyân: Bu asırda yazılan diğer “mi’râc-nâme” ise Muslihiddin Vahyî-i Şa’bânî’nin Mi’râcü’l1014/1605-6 tarihinde aruzun “Fâ’ilâtün Mi’râcü’l-Beyân’ıdır. Beyân Fâ’ilâtün Fâ’ilün” kalıbıyla yazılan mesnevî, 413 beyittir. Mi’râcü’lMi’râcü’l-Beyân’da Beyân sûfîlerin seyr ü sülûk çıkarırken yaşadıkları hâl ve mertebeler özlü bir şekilde dile getirilmiştir. Eserde, miraç terimi, sadece Hz. Peygamber’in manevî urûcu anlamında değil, genel mânâda ve özellikle sûfîlerin manevî yükselişini ifade etmek, seyr ü sülûku anlatmak için kullanılmıştır. Eser, Mustafa Tatçı ve Cemal Kurnaz tarafından yayımlanmıştır.6 Konyalı Nâlî, MiftâhMiftâh-ı HeftHeft-kân: Bu asrın âlim şâirlerinden olan Konyalı Nâlî’nin MiftâhMiftâh-ı HeftHeft-kân’ı kâ 1084/1673 tarihinde aruzun “Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilün” kalıbıyla yazılmış olup 1145 beyitten müteşekkildir. Nâlî, eserini 7 “kân”(bölüm)a ayırmıştır ve her bölümde ayrı bir konu ile ilgili ayetleri tefsir etmiştir. Şâir, her “kân”da önce iki beyit ile konuyu belirtip Kur’ân’dan ilgili bir ayeti zikrettikten sonra, 10 beyitlik bir açıklama yapıp konuya uygun hikâyeler anlatmış ve münâcâtla bölümü tamamlamıştır. Şâirin kavlince eserin mevzuu şu şekildedir: Kân-ı evvel: sıdk ile îmân, kân-ı sânî: birr ile ihsân, kân-ı sâlis: burhân ve delîl, kân-ı çârüm: zikr ü tesbîh-i Celîl, kân-ı pencüm: iktibâs-ı nûr , kân-ı sâdis: sa’y, kân-ı heftüm: cüsten-i rızk-ı helâl. SîmkeşSîmkeş-zâde Feyzî, CevâbCevâb-nâme:. 5. Ali Osman Coşkun, Simkeşzâde Feyzî’nin Mesnevîleri (İnceleme-Metin-Sözlük), Samsun 1997, s. 193208. 6 Mustafa Tatçı, –Cemal Kurnaz, Mi’râcü’l-Beyân (Mi’racın Tasavvufî Boyutu), Ankara 1999. 11.

(13) Bu asırda yazılan dinî mesnevîlerden olan Sîmkeş-zâde Feyzî’nin Cevâb-nâme’si, 161 beyitten oluşmaktadır. Tam adı CevâbCevâb-nâmenâme-i MevlânâMevlânâyı Mukaddis olan eser, 1059/1649 tarihinde aruzun “Fe’ilâtün Mefâ’ilün Fe’ilün” kalıbıyla kaleme alınmıştır. Eser, Şeyh Abdulahad Nurî’nin Cuma Şeyhi sıfatıyla cami kürsünde vaaz ederken cemaatten birinin kendisine yönelttiği “Lâ, illâ nedir? Kur’an nerededir? Üç oğul ile dört ana nedir?” Sorularına verdiği cevapların, o esnada cemaat arasında bulunan ve müridi olan Feyzî’den manzum hâle getirmesini istemesi üzerine yazılmıştır. CevâbCevâbnâme, nâme Ali Osman Coşkun tarafından yayımlanmıştır.7 Neşâtî, HilyeHilye-i Enbiyâ: Bu asırda XVI. asır şâirlerinden Hakanî’nin Hz. Peygamber için, çağdaşı Cevrî’nin ise Dört Halife için yazdığı hilyeden ilham alarak Neşâtî bir HilyeHilye-i Enbiyâ kaleme almıştır. Aruzun “Fe’ilâtün Mefâ’ilün Fe’ilün” kalıbıyla yazılan mesnevî, 187 beyittir. Bu kısa mesnevîde sırasıyla Âdem, İdris, Nuh, İbrahim, İsmail, İshâk, Lût, Yusuf, Eyyûb, Musa, Davûd, Süleyman, Yahya ve İsa peygamberin hilyeleri anlatılmıştır. Eseri, Şeyh Vasfî eski harflerle bastırmış(İstanbul 1312) , Sadettin Nüzhet ise Neşâtî Divanı’nın sonunda yayımlamıştır.8 Cevrî, HilyeHilye-i ÇihârÇihâr-yâryâr-ı Güzîn: Cevrî, Hakanî’nin Hilye’sinden Hilye ilham alarak 1040/1630 tarihinde dört halife için HilyeHilye-i ÇihârÇihâr-yâryâr-ı Güzîn’i Güzîn kaleme almıştır. Mesnevî 145 beyittir.9 Edirneli Güftî, HilyeHilye-i AşereAşere-i Mübeşşere: Mübeşşere. 7. Ali Osman Coşkun, Simkeşzâde Feyzî’nin Mesnevîleri (İnceleme-Metin-Sözlük), Samsun 1997, s. 209210. 8 Sadettin Nüzhet Ergun, Neşâtî, Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1933. 9 Tâhirü’l-Mevlevî , Hilye-i Çihâr-yâr-ı Güzîn, İstanbul; Sadık Erdem, İbrahim Cevrî Çelebi’nin HayatıŞahsiyeti-Eserleri ve Hilye-i Çihâr-yâr-ı Güzîn’inin Edisyon Kritiği, İstanbul Üniv. Edebiyat Fakültesi 1980 Yüksek Lisans Tezi. 12.

(14) Bazı kaynaklarda Düvâzdeh İmam adıyla zikredilen mesnevîde, Hz. Hasan ve Hüseyin ile ashâb-ı kirâmdan daha hayatta iken cennetle müjdelenen on sahabenin hayatı hakkında hikâyelere yer verilmiştir. Hakanî ve Cevrî tarafından kaleme alınan Hilyelerin devamı mahiyetinde olan eserde, sadece şahısların tasvirleriyle yetinilmeyip onların hayatları ve maceraları da anlatılarak eser destan hâline getirilmiştir.10 Nâbî, Hayriyye: Nâbî’nin 1113/1701 tarihinde oğlu Ebu’l-Hayr Mehmet Çelebi için Halep’te kaleme aldığı Hayriye isimli mesnevîsi, “nasihat-nâme” türünün edebiyatımızdaki en tanınmış örneğidir. 35 bölümden meydana gelen eser, 1660 beyit olup aruzun “Fe’ilâtün Mefâ’ilün Fe’ilün” kalıbıyla yazılmıştır. Nâbî’nin uzun hayat tecrübesinin bir ürünü olan Hayriye, konusu itibariyle orijinal bir eserdir. Eserinde XVII. asırda yozlaşan değerlerin bir tahlilini yapan Nâbî, henüz yedi yaşında olan oğluna evlilik, meslek seçimi ve toplum hayatında sergileyeceği tavır ve davranışlar hakkında yol göstermiş ve onun dinî terbiye ile dinî hayata sahip olmasını tavsiye etmiştir. Kendi döneminde yozlaşan mesleklerden oğlunun uzak durmasını isteyen Nâbî, ona ilim ve irfan sahibi olmasını tavsiye ederken israf, sefahat ve boş uğraşlarının zararını da dile getirmiştir. Eserinde tasavvufu öven Nâbî, sahte şeyhlerin vermiş olduğu zararlara da dikkat çekmiştir. kadılık,. kassamlık,. kazaskerlik,. eminlik. Eserinde ayanlık, paşalık, ve. tevliyet. makamlarında. bulunanların durumlarına ışık tutan Nâbî, oğlu için en ideal mesleğin “dîvan hocalığı” olduğunu belirtmekten çekinmemiştir. Osmanlı Devleti’nin çözülüş dönemine ait önemli bir belge niteliğine sahip eser, bir babanın oğluna verdiği nasihatleri ihtiva etmekle beraber, çağının ideal insanını oluşturmak için gerekli olan ahlâk kurallarını, günlük hayat düzenini ve dünya görüşlerini. 10. Eserin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde Laleli 1715/7 numarada bulunmaktadır. 13.

(15) de içine almaktadır. Eser, İskender Pala11 ve Mahmut Kaplan12 tarafından yayımlanmıştır.. Muhyiddin Kâdirî, NasîhatNasîhat-nâme: Bu asır mutasavvıf şâirlerinden Muhyiddin Kâdirî’nin 1035/1626’da başlayıp. 1040/1630’da. bitirdiği. “Nasîhat NasîhatNasîhat-nâme”si, nâme. değişik. nazım. şekillerinden oluşmaktadır. Dinî ve tasavvufî bir öğüt kitabı mahiyetinde olan eserde, 75 beyitlik bir mesnevî ile Abdülkadir-i Geylânî’ye ait bir methiye bulunmaktadır. KaraçelebiKaraçelebi-zâde Abdülaziz Efendi, GülşenGülşen-i Niyâz: Karaçelebi-zâde Abdülaziz Efendi’nin aruzun “Fe’ilâtün Mefâ’ilün Fe’ilün” kalıbıyla yazdığı GülşenGülşen-i Niyâz’ı, Niyâz dinî bir nasihat kitabıdır. Şâir, tevhid ve na’t gibi bölümlerden sonra, başından geçen bir olayı anlatmış ve akabinde tevekkül, sabır, kanaat, sadaka, cimrilik, bağışlama, bozgunculuk, tevazu, sıla-yi rahim, rızk, kıskançlık, kin ve günah konusunda öğütler verilmiştir. Tokatlı İshâk Efendi, Nazmu’lNazmu’l-Ulûm: Yine bu dönemde çeşitli ilimlerle ilgili görüşlerini ve öğütlerini ihtiva eden ve bizim de üzerinde çalıştığımız Nazmu’lNazmu’l-Ulûm adlı eser de bu dönemin ünlü mesnevîlerindendir. Hilmî, Bahrü’lBahrü’l-Ma’ârif: Bu asırda yazılan didaktik mahiyetteki mesnevîlerden biri de Hilmî’nin Bahrü’lGenç Osman’a ithaf etmek için aruzun “Fâ’ilâtün Bahrü’l-Ma’ârif’idir. Ma’ârif Fâ’ilâtün Fâ’ilün” kalıbıyla yazılan eser, 4430 beyitten müteşekkildir. Eser, 11 12. İskender Pala, Hayriye, İstanbul 1989. Mahmut Kaplan, Hayriye-i Nâbî (İnceleme-Metin), Ankara 1995. 14.

(16) “ravza” ve “makale” adı verilen 12 bölümden oluşmaktadır. Bahrü’lBahrü’lMa’ârif’in ilk bölümleri tarihî malumat bakımından zengin olup sonraki Ma’ârif kısımlar daha ziyade ahlâkî telkinler mahiyetindedir. Eser Cihan Okuyucu tarafından yayımlanmıştır.13 Cevrî, Cevrî, Aynü’lAynü’l-Füyûz: Cevrî’nin. Aynü’lAynü’l-Füyûz’u, Füyûz. Yûsuf. Sîneçâk’ın. Mevlânâ’nın. Mesnevî’sinden bir anlam bütünlüğü içerisinde seçtiği 366 beyitten oluşan CezîreCezîre-i Mesnevî adlı eserinin şerhidir. Cevrî, CezîreCezîre-i Mesnevî’yi Mesnevî 1057/1647 tarihinde, her beyte beş Türkçe beyit ilâve ederek şerh etmiş ve Sofu Mehmet Paşa’ya sunmuştur. Aynü’lAynü’l-Füyûz, Füyûz Cevrî’nin HallHall-i Tahkîkât’ı ile birlikte basılmıştır14. Aziz Mahmûd Hudâyî, Necâtü’lNecâtü’l-Garîk fi’lfi’l-Cem’i ve’tve’t-Tefrîk: Bu asırda yazılan tasavvufî eserlerden olan Aziz Mahmûd Hudâyî’nin Necâtü’lNecâtü’l-Garîk fi’lfi’l-Cem’i ve’tve’t-Tefrîk’i, Tefrîk tasavvuf terimlerinden olan cem’ ve farkın anlatıldığı bir eserdir. Aruzun “Mefâ’îlün Mefâ’îlün Fe’ûlün” kalıbıyla yazılan Necâtü’lNecâtü’l-Garîk, Garîk 324 beyitten oluşmaktadır. Eserde Bâyezîd-i Bistâmî, Hasan-ı Basrî, Şeyh Ebu Said gibi din büyüklerinin bazı kıssa ve sözleri nakledilmiş, ibadetin ve şeriatın tevhid ehli ile olan yakınlığı ve bağlılığı anlatılmıştır. Ayrıca eserde sultanlara, âlimlere ve müritlere bazı nasihatler de verilmiştir.. Necâtü’lNecâtü’l-Garîk, Garîk. Sahaf. Nûrî15. ve. Mehmed. Gülşenî’nin. külliyatları16 içinde iki defa yayımlanmıştır. Şânî Mehmet Efendi, GülşenGülşen-i Efkâr: Şânî Mehmet Efendi’nin temsilî olarak tasavvufu konu edinen GülşenGülşen-i Efkâr isimli eseri, yaklaşık 1800 beyit olup aruzun “Fe’ilâtün Mefâ’ilün 13. Cihan Okuyucu, Hilmî, Bahru’l-Kemâl (Transkribe Metin), Kayseri 1995. İstanbul 1269. s. 30-181. 15 Sahaf Nûrî, Külliyât-ı Dîvân-ı Hazret-i Hüdâyî Azîz Mahmûd Efendi, İstanbul 1287. 16 Mehmet Gülşenî, Külliyât-ı Hazret-i Hüdâyî, İstanbul 1338. 14. 15.

(17) Fe’ilün” kalıbıyla yazılmıştır. Şâir, konunun işlendiği asıl bölümde önce cennet misali bir bahçeyi tavsif etmiş ve burada akl, ilm, hilm ve devlet arasında geçen münazarayı vermiştir. Akabinde bunların marifet şehrine seyahatleri, “rûh-ı seyrânî” ile buluşmaları ve “rûh-ı seyrânî”nin onlara ârif-i rabbânî olan “rûh-ı pür-hikmet”in onlara verdiği nasihatlerle sona ermektedir. SîmkeşSîmkeş-zâde Feyzî, Gamze vü Dil: Temsilî olarak tasavvufu anlatan mesnevîlerden bir diğeri ise Sîmkeşzâde Feyzî’nin Gamze vü Dil’idir. 1065/1654–55 tarihinde aruzun “Fe’ilâtün Dil Mefâ’ilün Fe’ilün” kalıbıyla yazılan mesnevî, 2241 beyitten müteşekkildir. Sultan IV. Mehmet’e sunulan Gamze vü Dil, Dil sembollerini tamamen manevî âlemlerden alan alegorik bir hikâyedir. Eser, baştan sona tasavvufî fikirler, telmihler ve Halvetî tarikatının âdâbını ihtiva etmesi bakımından bu tarikat için önemli bir kaynak hüviyetindedir. Eser, Ali Osman Coşkun tarafından yayımlanmıştır.17 Fedâyî Dede, Mantıku’tMantıku’t-Tayr: Fedâyî Dede, Feridüddin-i Attâr’ın tasavvufî mesnevîsi Mantıku’tMantıku’tTayr’ı, Tayr hem Farsça bilmeyenlerin istifade etmesi hem de hayır dua ile anılmak için baştan sona mesnevî nazım şekliyle tercüme etmiştir. 1045/1635 tarihinde aruzun “Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilün” kalıbıyla kaleme alınan eser, 4609 beyitten müteşekkildir. Fedâyî Dede, eserini oluştururken Attâr’ın aynı adlı eserini beyit beyit takip etmiş, ancak vezin ve ifade zaruretinden dolayı bazı kelimeleri ve beyitleri değiştirmiştir. Ayrıca Attâr’da bulunan 11 hikâyeyi çıkaran Fedâyî Dede, “Hikâyet-i İskender-i Zülkarneyn” başlıklı hikâyeyi ise eklemiştir. Eser üzerine Tacettin Şimşek bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır18.. 17. Ali Osman Coşkun, Simkeşzâde Feyzî’nin Mesnevîleri (İnceleme-Metin-Sözlük), Samsun 1997, s.47192. 18 Tacettin Şimşek, Fedâyî Dede, Mantık-ı Esrâr, Atatürk Üniversitesi SBE, Erzurum 1993 (yayımlanmamış yüksek lisans tezi). 16.

(18) Kastamonulu Ömer Fuâdî, Bülbüliyye: Kastamonulu Ömer Fuâdî ise Feridüddin-i Attâr’ın 333 beyitlik BülbülBülbülnâme adlı eserini,. mesnevî olan Bülbüliyye’de kuşların konuşturulması. yoluyla ilâhî aşk ve vahdet konusu ele alınmıştır. Ayrıca şâir, “li-müellifihi” başlığı altında yer yer kendi duygu ve düşüncelerine yer verip ahlâkî öğütlerde bulunduğu manzumeler de söylemiştir. Şiir tekniği ve üslûbun zayıf olduğu eserde, öğüdün ön plana çıktığı görülmektedir. Aruzun “Mefâ’îlün Mefâ’îlün Fe’ûlün” kalıbıyla kaleme alınan eser, yaklaşık 2150 beyittir. Bunların yanında İslâm dininin öğretilerini anlatmak amacıyla yazılan mesnevîler de sıkça karşımıza çıkmaktadır. Bu yolla İslâmî mevzuların insanlara kolay ezberletilmesi amaçlanmaktadır. Bunların başında ise akâid konulu mesnevîler gelmektedir. Dinî bir terim olarak ibâdetin dışında, İslâmiyet’in ana kurallarını toplayan bilgileri içerir. Akâidle ilgili küçük veya büyük pek çok manzum eser yazılmıştır. Bunlardan kazâ-kader19, Amentü Şerhi20, Cennet21 vs. gibi muhtelif konulardaki eserlerin yanında fıkıhla ve diğer dinî mevzularla da alâkalı mufassal manzûmeler de mevcuttur. Birgili Mehmed bin Pir Ali (öl. 981/1642)’nin VasiyetVasiyet-nâmesi, nâme ezberlenebilmesi maksadıyla 1052/1642 tarihinde Bahtî tarafından nazma çekilmiştir22. Tokatlı İshâk Efendi’nin Nazmu’lMolla Şem’i’nin( 1772-1841) ManzumeNazmu’l-Le’âli’si, Le’âli Manzumei Akâid’i, Akâid İbrahim Hakkı’nın Manzum Akâid’i, Süleyman Nahîfî’nin, ManzumeManzume-i Akâid’i Akâid ve Mustafa bin Yusûf el- Maraşî’nin Ravzatü’l İmân’ı İmân bu türe güzel örneklerdir. Akâid mevzuunda en çok nüshasıyla karşılaşılan eser 23 ise Mehmed İlmi Efendi (öl. 1045/1635-1636)’nin Manzum Akâid’idir . Akâid. Sonuç olarak; bu yüzyılda bir hayli fazla dinî, tasavvufî ve ahlâkî muhtevalı mesnevî kaleme alınmıştır. Bütün bunlar Eski Türk Edebiyatı’nda 19. Millet Ktp., A 3755/2. Ferdî, Millet Ktp. Manzum eserler bl., nr. 827 21 Tuhfetü’l-Cennet, Millet Ktp. Ma. Eserler bl., nr. 869 22 Bahtî, Manzum Vasiyet-nâme-i Birgivi, Millet Ktp. Manzum eserler bl. , nr. 872 Milli Ktp., nr. A 2529, Ankara 23 Mehmet İlmî, Manzum Akâid , Topkapı Sarayı Müz. Ktp. Yeni Yazmalar bl., nr. 1852. 20. 17.

(19) yerleşmiş olan mesnevî geleneğinin bir sonucudur. Nasihat-nameler ile dinî eserler konu itibariyle iç içe girmiştir. Bunları birbirinden ayırmak ise oldukça güçtür. Çalışmamızın asıl konusunu teşkil eden Tokatlı İshâk Efendi’nin Nazmu’lNazmu’l-Ulûm, Nazmu’lNazmu’l-Le’âlî ve ManzumeManzume-i Keydânî adlı mesnevîleri de on yedinci yüzyılda kaleme alınmış dinî, tasavvufî ve ahlâkî muhtevalı mesnevîlerdendir.. 18.

(20) I. BÖLÜM. 19.

(21) I. BÖLÜM HAYATI, ESERLERİ, ŞAİRLİĞİ VE SOSYAL OLAYLARA BAKIŞI A. İSHÂK BİN HASAN TOKATÎ’NİN HAYATI İshâk bin Hasan Tokatî’nin hayatı hakkında bilgiler çok sınırlıdır. Kaynaklar nerdeyse onun hayatından hiç söz etmeden onun sadece Tokatlı olduğundan. ve. eserlerinden. bahseder.. İshâk. bin. Hasan,. Güney. Azerbaycan’da bir yerleşim yeri olan Zencan şehrinden ailesiyle göç ederek Tokat’a yerleşmiştir.24 Zencan şehrinden Tokat’a gelmesi sebebiyle bazı kaynaklar ona İshâk-ı Zencânî de derler.25 17. yüzyılda Tokat’ta yaşayan İshâk bin Hasan İskenderiye ve Kahire’de İlahiyat öğrenimi yapmış, döneminin ünlü ilahiyatçılarından icazet aldıktan sonra bir din âlimi olarak Tokat’a dönmüştür. Başta Nazmu’l-Le’âlî ve Nazmu’l-Ulûm adlı eserleri devrin âlimleri arasında çok beğenilmiş ve elden ele dolaşmıştır.26 Bazı eserleri Arapça şerh etmesi27, yazdığı manzum eserlerde Arapça beyitlerin görülmesi28; ayrıca eserlerinde Farsça beyitlerin bulunması29 onun her iki dile de vakıf olduğunu gösterir. Bağdatlı İsmail Paşa, Zencânî ile Tokatî’yi ayrı ayrı kişiler olarak göstermiş, Tokatî’nin 1100/1689 tarihinde, Zencânî’nin de yaklaşık. 24 Seyfullah Korkmaz, “Tokatlı Şâir Rızâî İshâk B. Hasan'ın Bir Mersiyesi”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 12, 2002: 185–202. 25 Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü'l-Ârifîn, İstanbul 1951, I, 201; Ömer Rıza Kehhâle, Mu'cemü'lMüellifîn, Beyrut-Dımaşk, 1957, II, 232; Bursalı Mehmet Tâhir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul 1333, I, 231; Rasim Deniz, "İshâk Bin Hasan Tokatî", Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu, 2–6 Temmuz 1986, Ankara 1987, 603–612. 26 Bağdatlı İsmail Paşa Hediyyetü'l-Ârifîn, I, 201, Bursali Mehmet Tâhir, I, 231 ; Kehhale, II, 232 ; Mehmet Nail Tuman, Tuhfe-i Naili Divan Sairlerinin Muhtasar Biyografileri, Tıpkı Basım, C. Kurnaz - M. Tatçı, Ankara 2001, II, sıra 4809, s.,1232 ; Adnan Benk (G. Yayın Yönetmeni), Büyük Larousse, Gelişim Yay., İstanbul 1986, X, 5780. 27 Şerh-i Mukaddimeti’s-Salât, Amasya Beyazıt İl Halk Kütüphanesi 260/1, Metâlibü’l-Musallî, Milli Kütüphane 60 Zile 30/1, Şerhü’l-Mu’ammayat fî Esmâ’i’in-Nebi, Manisa İl Halk Kütüphanesi 45 Hk 2992/3, Zahâ’irü’l-Ahire, Manisa İl Halk Kütüphanesi 45 Hk 8112. 28 Nazmu’l-Ulûm, 1,16,48,79,84,101,120,121…, Nazmü’l-Le’âlî 201,244…, Manzume-i Keydânî 96. 29 Nazmu’l-Ulûm 318,319,320… 20.

(22) 1090/1679 yılında öldüğünü belirtmiştir.30 Ama eserlerine dair verdiği bilgilerden Tokatî ile Zencânî’nin ayrı ayrı kişiler olmadığı anlaşılmaktadır. Eserlerine ve ölüm tarihine baktığımızda onun yaklaşık olarak XVII. yüzyılın ilk çeyreğinde doğduğunu tahmin ediyoruz. Tokat şehri XVII. yüzyılda, geçmişinden de gelen birikimi ile bir kültür ve ilim merkezi durumundadır. İshâk bin Hasan’ın Tokat’ı kendine yerleşim yeri olarak seçmesinde şehrin bu durumunun etkili olduğu söylenebilir31. İshâk bin Hasan’ın, devrinin büyük âlimlerinden Mehmed-i Vânî’den ilim tahsil ettiği Nazmu’l Nazmu’l’l-Ulûm isimli kitabından anlaşılmaktadır. İmam-ı Azam Ebû Hanife’yi övdüğü bölümde: Oasendür belki iTsan XalIa vāDip Ola Vānī gibi baTr-ı mevāDip (368) diyerek hocasını da övdüğü görülmektedir. İshâk bin Hasan’ın 1088(1677) de, hacca gittiği “Nazmu’ Nazmu’l Nazmu’l-Ulûm” Ulûm adlı kitabında geçen: Bi-Tamdi’llāh ki biñ seksen sekizde Oicāza cān u dilden Dazmümüzde (21) beytinden anlaşılmaktadır. Müellifin eserlerinden sezildiği üzere, iki padişah devrini görmüştür. Avcı Mehmet için yazdığı methiyede: Ebū’l-fetT-i MuTammed Hān Ġāzi Mülüküñ şeh-süvārı şāh-bāzı. (Nazmu’l-Ulûm 54). 30. Bağdatlı İsmail Paşa, age. , I, 201. Seyfullah Korkmaz, “Tokatlı Şâir Rızâî İshâk B. Hasan'ın Bir Mersiyesi”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 12, 2002: 185–202. 31. 21.

(23) dem ektedir. Fakat 38 yıl padişahlık yapan IV. Mehmet’in tahttan indirilerek yerine II. Süleyman’ın tahta çıkarılması üzerine yazdığı bir şiirde: UfuIdan şems-i nuWretle puhūra Süleymān-ı zamān geldi Tużūra (Nazmu’l-Le’âlî 316) demek suretiyle II. Süleyman’ın padişah olmasına sevindiği gibi IV. Mehmet’in düşürülmesine de memnun olduğu anlaşılmaktadır. Bunu: Otuz sekiz yıluñ nār-ı firāIı Derūnumda aIārib iştiyāIı (Nazmu’l-Le’âlî 321) beytiyle ifade eder. IV. Mehmet’e kırgınlığını iki konuda aramak lazımdır: 1. İshâk’ın çok sevdiği ve büyük saygı duyduğu hocası Mehmed-i Vânî’nin. ordu. vaizi. iken,. Viyana. bozgunundan. sonra. vazifeden. uzaklaştırılarak Bursa yakınlarında Kestel Köyü’ne sürülmesi olayı. 2. On altıncı yüzyıldan itibaren başlayıp devam eden, Celâlî isyanlarından en çok etkilenen yerlerin Sivas ve Tokat yöreleri olması ve IV. Mehmet zamanında isyanların durdurulamayışı32. İshâk bin Hasan’ın Sivas şehrinde mukim bir kardeşi olduğu ve ziyaret gayesiyle oğlunu Tokat’a gönderdiği anlaşılmaktadır. Ayrıca Müfessir Fazıl ismindeki bir şahsın Mehmet isminde bir oğlu doğduğu için onu tebrike Sivas’a gittiği Nazmu’lNazmu’l-Le’âlî adlı kitabının “Hātimetü’r-Risāle” bölümünde söylemektedir:. 32. Rasim Deniz, "İshâk Bin Hasan Tokatî", Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986, Ankara 1987, 603-612.. 22.

(24) Birāder-zādeler geldi ToIata İrişdüm Hıżr-veş āb-ı Tayāta (323) Müfessir Fāżıluñ oġlı MuTammed Meh-ı ŞaDbānda bu sāl-i mücedded (325) Gelüp dünyāya behcet oldı nāsa Berāy-ı tehniye geldüm Sivāsa (326) beyitlerinden bu durum anlaşılmaktadır. İshâk bin Hasan Tokatî’nin çok sevdiği, ilim adamı olması için üzerine titrediği oğlu Fazlullah’ın taun(veba) hastalığından 1099(1687)’da vefat etmesi, kendisini çok sarsmıştır. Nazmu’lNazmu’l-Ulûm isimli kitabının sonunda 24 beyitlik mersiyesinde oğlunun ölümünden duyduğu acı dile getirilmektedir. İshâk bin Hasan Tokatî oğlu Fazlullah’ın vefatından sonra, bir sene kadar yaşamış ve 1100/1688 yılında Tokat’ta vefat etmiştir. Yirmi civarında eserinin olduğu tahmin edilen mutasavvıf şair İshâk bin Hasan’ın mezarı Tokat’ta Has Dağı’nın batısında yer alan Boyun Mezarlığı’ndadır. Halk arasında kendisine “Boyun Baba” da denilen İshâk bin Hasan’ın kabri, halen Tokat’taki önemli ziyaret yerlerinden birisidir33.. 33. Bursalı Mehmet Tahir, I, 231 ; Bağdatlı İsmail Pasa, I, 201; Müjgan Üçer, "Tokat ve Efsaneleri, İnanışları", Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986, Ankara 1987, 217237.. 23.

(25) B. İSHÂK BİN HASAN TOKATÎ’NİN TOKATÎ’NİN ESERLERİ 1. Metâlibü’lKitâbMetâlibü’l-Musallî: Musallî: Bu kitap, Lütfullah Keydânî’nin “Kitâb Kitâb-ı Keydânî” Keydânî isimli Arapça fıkıh kitabının, Arapça şerhidir. Yazılı kaynaklar bu kitaptan bahsetmeseler de 88 varaktan oluşan nesih bir yazı ile yazılmış bir nüshası Kayseri Râşit Efendi Kütüphanesi’nde 351 numaradadır. Eserin bundan başka tespit ettiğimiz diğer nüshaları: Milli Kütüphane 60 Zile 30/1 Manisa İl Halk Kütüphanesi 45 Hk 2960/2. 2. Ziyâ’u’l Fî ŞerhŞerh-i Cilâi’lCilâi’l-Kulûb: Bu kitap Birgivî’nin Mev’ize adlı eserinin Arapça şerhidir. Eserin tespit ettiğimiz nüshaları: Diyarbakır İl Halk Kütüphanesi 21 Hk 1505 Diyarbakır İl Halk Kütüphanesi 21 Hk 1858 Diyarbakır İl Halk Kütüphanesi 21 Hk 355/1 Diyarbakır İl Halk Kütüphanesi 21 Hk 372/1 Diyarbakır İl Halk Kütüphanesi 21 Hk 775/1 Diyarbakır İl Halk Kütüphanesi 21 Hk 956 Diyarbakır İl Halk Kütüphanesi 21 Hk 976/4 Diyarbakır İl Halk Kütüphanesi 21 Hk 890/1 Kayseri Râşit Efendi Kütüphanesi 1162. Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi 07 Tekeli 409 Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi 07 Tekeli 834/3 Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi 07 Tekeli 902/1 Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi 42 Kon 603 Kütahya Vahitpaşa İl Halk Kütüphanesi 43 Va 2190 Kütahya Vahitpaşa İl Halk Kütüphanesi 43 Va 100/1 24.

(26) Milli Kütüphane 06 Hk 1373 Milli Kütüphane 60 Zile 143/1 Milli Kütüphane 60 Zile 156/3 Vakıflar Gn. Md. Ankara Böl. Md. Kütüphanesi 67 Saf 137 3. Sırâcü’lSırâcü’l-Kulub: Bu eser için; Bağdatlı İsmail Paşa Esmâü’lEsmâü’l-Müellifin isimli kitabında 1090 yılında vefat eden bir ikinci İshâk bin Hasan Tokatî’den bahsetmiş ve eseri de ona ait göstermişse de Rıza Kehhâle’nin Mu’cemü’lMu’cemü’lMüellifin adlı eserinden iki ayrı İshâk’ın olmadığı ve her ikisinin de ayrı kişi oluğu anlaşılmaktadır. Eserin bir yazma nüshası Konyalı Mehmet Akkuş’un özel kütüphanesindedir. 4. Şerh ü Mukaddimeti’sMukaddimeti’s-Salat: Arapça bir eserdir. Eserin tespit ettiğimiz nüshaları: Amasya Beyazıt İl Halk Kütüphanesi 05 Ba 260/1 Amasya Beyazıt İl Halk Kütüphanesi 05 Ba 1805/3 5. ŞerhŞerh-i Metâlibü’lMetâlibü’l-Musallî: Arapça bir eserdir. Eser Mukaddimetü’sMukaddimetü’s-Salat’ın Salat şerhidir. Eserin bir nüshası Milli Kütüphane 30/1, bir nüshası da Manisa İl Halk Kütüphanesi 2960/12 numarada kayıtlıdır. 6. Kasidetü Yekûlu’lYekûlu’l-Abd: Allah’ın birliğini anlatan manzum bir eserdir. Eserin nüshaları Milli Kütüphane 06 Mil Yz A 1113/1 Milli Kütüphane 06 Mil Yz A 1113/1(a) 7. Zehâ’irü’l Zuhr alZehâ’irü’lhâ’irü’l-Ahire: Birgili Mehmet Efendi bin Pîr Alî’nin “Zuhr alMuta’ahhilin” Muta’ahhilin adlı eserini İshâk bin Hasan’ın Zehâ’irü’lZehâ’irü’l-Ahire adıyla yaptığı Arapça bir şerhtir. Eserin tespit ettiğimiz nüshaları:. 25.

(27) Manisa İl Halk Kütüphanesi 8112. Konya Bölge Yazmalar Kütüphanesi 32 Ulu 361/6 Konya Bölge Yazmalar Kütüphanesi 15 Hk 1615/3 Diyarbakır İl Halk Kütüphanesi 21 Hk 976/2 Diyarbakır İl Halk Kütüphanesi 21 Hk 117/2 8. Şerhü’lŞerhü’l-Mu’ammayat fî Esmâ’inEsmâ’in-Nebi: Abdu’l-Mümin’in Farsça manzum “Muammayat Muammayat fî Esmâ enen-Nebi” Nebi adlı eserinin Arapça şerhidir. Eserin bir nüshası Manisa İl Halk Kütüphanesi 2992/3’de kayıtlıdır. 9. Ziyâ’u’lZiyâ’u’l-Kulub: Arapça bir eserdir. Eserin tespit ettiğimiz nüshaları: Amasya Beyazıt İl Halk Kütüphanesi 05 Ba 1355. Amasya Beyazıt İl Halk Kütüphanesi 05 Ba 1362. Antalya Akseki Yeğen Mehmet Paşa İlçe Halk Kütüphanesi 07 Ak 251. Antalya Akseki Yeğen Mehmet Paşa İlçe Halk Kütüphanesi 07 Ak 251 Balıkesir İl Halk Kütüphanesi 10 Hk 381 Balıkesir İl Halk Kütüphanesi 10 Hk 381. Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi 19 Hk 3204 Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi 19 Hk 3778/1 Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi 19 Hk 3782 Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi 19 Hk 3801/1 Diyarbakır İl Halk Kütüphanesi 21 Hk 183 Erzurum İl Halk Kütüphanesi 25 Hk 24028/1 İstanbul Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi 28 Hk 3579. İstanbul Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi Md. 28 Hk 3579 İstanbul Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi Md. 34 Su-Hu 25 İzmir Efes Müzesi 35 Efes Mü 1977/5 Kastamonu İl Halk Kütüphanesi 37 Hk 1285. 26.