Nomads of the Eurasian Steppes in the Early Iron Age, Berkeley, 1995, Zınat Press, 403 sayfa, 467 figür, 19 harita, 2 dendogram, Bibliyografya, Indeks. [Kitap Tanıtımı]

Kitap Tan~mla:

Nomads of the Eurasian Steppes in the Early Iron Age, Berkeley, 1995,

Z~nat Press, 403 sayfa, 467 figür, 19 harita, 2 dendogram, Bibliyografya,

Indeks, ISBN 1-885979,002-2.

Editörlü~ü EANN~NE DAV~S-K~MBALL, VALD~M~R A. BASH~LOV, LEON~D T. YABLONSKY taraf~ndan yap~lm~~~ olan kitap, konular~na göre 5 bölüme ayr~lm~~ur. Söz konusu bölümler, farkl~~ ara~t~rmac~lar taraf~ndan kaleme al~nm~~~ toplam 20 lus~mdan olu~maktad~r.

Bölüm I: The Scythians.

V. G. Petrenko, "Scythian Culture in the North Caucasus", 5-21.

3.5'de, Kuzey Kafkasya Da~lan'n~n bulundu~u alan~n co~rafi olarak üç bölgeye ayr~ld~~~n~~ belirten ara~t~rmac~, söz konusu bölgenin s~n~r~n~~ çizerek çal~~mas~na ba~lam~~t~r. Petrenko, MÖ 1. bin y~lda do~uda yer alan bozk~rlarda göçebeli~in geli~imi gösterdi~ini ve MÖ 8.yy kadar erken bir dönemde ise Kuzey Kafkasya bozk~rlar~nda göçebe olan bir askeri organizasyonun var oldu~unu vurgulam~~ur. Ard~ndan ~skiderin tarihi ve antik kaynaklardaki söz edili~leri hakk~nda bilgi verdikten sonra, Kuban bölgesinde kurganlann bulunu~uyla Kuzey Kafkasya'daki ~skiderin varl~~~na ili~kin bak~~~ noktas~n~n de~i~ti~ini belirtmi~tir. Krupnov'a göre iskiderin Kafkaslar'a ilerlemeleri Azak Denizi ve Kuban Nehri bölgesi a~~larak gerçekle~tirilmi~tir. Daha kapsaml~~ olan ara~t~rmalar 1970 y~l~nda Kuban bölgesindeki Kelermes gömiisünde yap~lan kaz~larla ba~lam~~t~r (s.7). S. 8'de Kuzey Kafkasya'n~n orta kesiminde yap~lm~~~ olan ve son ara~t~rmalarda bulunan kurgan mezarlar~n~n tan~t~m~~ yap~lm~~t~r. Bu. Novozavedennaye ve Nartan köyleri yak~n~ndaki Krasnoye Znamya gömüsüdür. Kuban bölgesinde kaz~lm~~~ olan birkaç kurgan~n MÖ 8. yy ile 7. yy'lara tarihlendi~i MÖ 7. yy'dan 6. yy'a kadar olan dönemde ise kurgan yap~m~n~n daha da yo~unluk kazand~~~~ vurgulanm~~ur. MÖ. 6. y~' ve 5.yy'lan kapsayan dönem ise, Ulskü ve Umyapskii kurgan gruplanyla temsil edilmi~tir (s.10). S. 13'te Kuzey Kafkasya'daki kurganlarda bulunmu~~ olan sanat eserlerinin genel ~skit özelliklerini ta~~d~~~n~~ belirten Petrenko, söz konusu bölgedeki kurganlar~n kronolojik olarak tan~umlar~m ve bunlarla ilgili yap~lm~~~ çe~itli önerileri aktard~ktan sonra ele geçen ve ~skit kültürüne ait olan buluntulara ili~kin bilgiler vermi~tir (s. 14-16). Ara~t~rmac~~ çal~~mas~n~n sonunda, ~skit kabilelerinin MÖ 8. ve 7. yy'da bölgeye gelmi~~ oldu~unu, tar~mla u~ra~an ve ayn~~ ekolojik ~artlara uyum sa~lam~~~ olan halk~n topraklar~n~~ i~gal ettiklerini belirtmi~tir. Ayr~ca. Kuban ve Kuzey Kafkasya'n~n merkezi olmak üzere 2 tür ~skit yerle~iminin varl~~~~ belirtilip, MÖ 7. yy'da ~skitlerin Yak~ndo~u'ya seferler düzenleyerek buradaki kültürlerden etkilendikleri dile getiril~ni~tir. (Asur-Urartu-Med) (s.21).

A. A. Melyukova, "Scythians of Southeastern Europe", 27-57.

S. 27'de Avrasya'n~ n bat~~ bozlurlar~n~ n büyük bir k~sm~ n~~ güneydo~u Avrupa'n~ n kaplad~~~n~~ belirten Melyukova s. 28 ve 29'da ~skit kültürünün evreleri ve Herodot tarihinde geçen bu kavimle ilgili anlaumlar üzerinde durmu~tur. MÖ 4. yy'da ~skit topraklar~ndaki ekonomik, politik ve kültürel geli~imin doruk noktas~na ula~t~~~~ belirtilerek MÖ 5.yy'da ~skit Kral~~ Atheas'~n Tuna Nehri'nden Don Nehri'ne kadar olan alandaki tüm ~skit kabilelerini birle~tirdi~i aç~klanm~~t~r (s.29). Ara~t~rmac~, ~skit tarihine ili~kin bilgiler sa~lad~ktan sonra bu kültüre ait çal~~malar~n 18.yy'da ba~lad~~~n~~ vurgulayarak konuyla ilgili ara~t~rma ve kaz~~ yapm~~~ olan bilim adamlar~n~~ tarih s~ras~na göre tanilm~~ur (s.31). 3.32-34'de iskitlerin; Karadeniz ve

590 KITAP TANITMA

Azak Denizi Bölgesi, Orta Dinyeper Nehri bölgesi, Orta Dinyeper Nehri'nin sol k~y~s~ndaki boziurlar, Tuna Nehri'nin bat~~ ve yukan k~sm~yla Prut Nehri'nin alt kesimi, Pakhari'llin bozk~rl~k alan~~ ve Avrupa'ya kadar yarld~ldar~~ belirtilerek bu toplulu~un co~rafi s~n~rlan hakk~nda bilgi sa~lanm~~t~r. Mö 4.yy'da Don Nehri deltas~nda Elizavetovskaya Stanitza'da yeni bir kent belirmi~tir (s.35). Azak Denizi bölgesi ve Kuzey Karadeniz'deki yerle~imlerin ise Mö 5. yy'da görülmeye ba~land~~~~ vurgulanm~~ur. Melyukova çal~~mas~n~n devam~nda ~skit krallanna ve soylu ki~ilere ait olan mezarlar~n anlaunum yapm~~t~r. Mö 5. ve 4.yylarda ~skit nüfusunun soylu s~n~fina ait olan kurganlann boyutlar~= en fazla 21 ile 30 m. yüksekli~inde oldu~u belirtilerek, Aleksandropoloskü, Chertomylk, O~uz, Bolshaya Tsimbalka ve Kozel kurganlan örnek olarak gösterilmi~tir (s.37). Ara~t~rmac~~ kurganlann tan~umlan, sm~lland~nl~nalan üzerinde durmu~~ ve ele geçen buluntular~~ kriter alarak ~skit nüfusunu 5 kategoriye arrm~~ur. S. 42'de mezarlarda ele geçmi~~ olan eserleri ele alan Melyukova, alt~n plakalar, ~~azolar, günlük kullan~m kaplan, sadak, m~zrak, sava~~ babalar~~ ve t~~nç mi~ferlerin tamam~n~~ yapm~~t~r.

V. S. Olkhovsky, "Scythian Culture in Crimea", 63-83.

S.63'de Avrupa'n~n güney bölümüne yerle~tirilmi~~ olan K~r~m Yann~adas~'mn 26.000 m2lik bir alana yay~lm~~~ oldu~u belirtilerek, co~rafi s~n~rlar~~ çizilmi~tir. K~r~m'da bulunmu~~ olan ~skit eserlerinin 1821-1860 y~llan aras~nda eseri Patiniotti ve Kul Oba kurganlannda bulundu~unu dile getiren ara~t~rmac~~ daha sonra burada yer alan ~skit mezarlar~~ hakk~nda bilgi vermi~tir. (s.64). Bölgede en erken ~skit mezar~ndan bir tanesi Mö 8.yy'~n ikinci yar~s~na tarihlenmi~tir ve Kerc Bo~az~~ yak~ndaki Temir Gora Da~lar~'na lokalize edilmi~tir. S.65'te Mö 5.yy boyunca K~r~m'daki ~skit nüfusunun gözle görülür bir ~ekilde art~~~ gösterdi~i belirtilmi~tir. Kur~m'daki ilk Yunan kolonisi Panticapeum'dur. Bu koloni sayesinde ~skiderin Grek kültürüyle olan ili~kilerinin h~zl~~ bir ~ekilde artt~~~~ belirtilmi~tir. Mö 5.yy'a tarihlenen ~skit mezarlar~n~n bozlur K~nmuun biiyilkçe bir lusm~na yay~ld~~~m belirten Olkhovsky bunlar~n daha yo~un olarak Kerc yak~n~ndaki tepe eteklerinde bulunduklar~n~~ vurgulayarak, ard~ndan bölgedeki kurganlar~n tan~t~m~n' yapm~~t~r (s.68). K~r~m'daki en eski ~skit yerle~imi Kermencik olarak belirlenmi~tir. Bu, Simferopordeki Petrovskiye kayah~~nda yer al~r ve Mö geç 4.yy'dan erken 3.yy'a kadar iskan edilmi~tir (s.74). ~skider Mö 3. ve 2. yylarda Bat~~ K~nm'dald Chersonesus'a sald~rm~~~ ve baz~~ kentleri ele geçirmi~tir. Mö 2.yy'da ise, ~skit krah Scilurus Olbia'ya sahip olmu~~ ve orada para basurm~~ur. Ara~t~rmac~, ~skiderin bölgede yapm~~~ olduklar~~ aktiviteleri kronolojik olarak belirledikten sonra, geç ~skit dönemine ait olan eserlerin K~r~m'da a~a~~~ yukar~~ 100 kadar yerle~im ve mezarlarda temsil edildi~ini vurgulayarak, geç ~skit yerle~imlerinin özellikleri üzerinde durmu~tur (s.75-76). Olkhovsky çal~~mas~n~n sonunda ~skit kültürünün 1000 y~ll~k tarihinin K~r~m'da farkl~~ bir özellik gösterdi~ini, bunlar~n K~z~l-Koban, Grek ve Sarmat kültüründen etkilendiklerini ve K~nm'da yer alan topluluklar~n etnik olarak kar~~~k oldu~unu vurgulam~~ur (s.79).

Bölüm Il: The Sauromatians And Sarmatians

M. G. Moshkova, "Brief Review of the History of the Sauromatian and Sarmatian

Tlibes",

85-91.

Moshkova s. 85'te ~ran dili konu~an Sarmatlann Mö 7. ile 6. yylardan ba~layarak MS 4. yy'a kadar ya~ad~klar~n~~ belirtip, Sarmatlar~n köken ve kurulu~lar~na ili~kin bilgiler sunmu~tur. Arkeolojik belgelere dayal~~ olarak bunlar~n A~a~~~ Don Nehri'nin sol k~y~s~, Don - Volga civar~~ ve Volga Nehri'nin öte taraf~nda ad~~ bilinmeyen di~er kabilelerle birlikte ya~ad~klar~~ belirtilmi~tir. Ara~t~rmac~~ s.86'dan itibaren bu toplulu~un geçirdi~i tarihsel süreci ~u ~ekilde tammlam~~ur, Mö 4. yy sonunda Sarmat gruplar~~ Do~u Avrupa'ya do~ru hareketlenmeye ba~lam~~t~r. Mö 4.yy'~n üçüncü çeyre~ine tarihlenen Sholokhovsky ve Sladovskü kurganlan a~a~~~ Don kesimi ile

KITAP TAN1TMA 591 Severskii Donetz aras~ndaki Sarmat varl~~~n~~ kamdam~~ur. Mö 3. yy'~n ikinci yar~s~na ve Mö 2.yy'a do~ru büyük bir Sarmat grubu Karadeniz'in kuzeyine do~ru ilerlemi~tir (s.87). MÖ. 3 ve 2.yylara gelindi~inde ise, a~a~~~ Dinyeper bölgesinde yerle~inder kurulmu~tur ve Mö 1.yy'da Dinyeper Nehri'nin sa~~ k~y~s~~ üzerinden geçilerek Karadeniz bozlurlar~na ula~~lm~~t~r (s.88). Sarmadara ili~kin bu tamtmadan sonra Moshkova'n~n Alan toplulu~undan söz etti~ini görmekteyiz. MS 1. yy'~n ortalar~~ veya üçüncü çeyre~inden daha geç olmayan bir dönemde Don Nehri civar~ndaki bölgeden Karadenizein kuzey bozlurlanna do~ru yay~lan Alanlar, bölgede geri kalan Sarmat kabilelerini kendilerine asimile etmi~tir. Ara~t~rmac~, çal~~man~n sonucunda ise MS 4.yy'daki Hun yarl~nuna kadar Don Nehri'nin do~usunu ve Kuzey Karadeniz'i yöneten Alanlar~n MS 4.yy'a tarihlenen gömülen hakk~nda bilgi vermi~tir.

M. G. Moshkova, "History of the Studies of the Sauromatian and Sarmatians Tribes", 91-95.

Moskova, ara~urmasuun ba~~nda antik kaynaklara dayal~~ olarak Sarmat ve Sauromat kabilelerinin lokali7asyonu hakk~nda bilgi vererek, Sarmat arkeolojisinin ilk kez V.A. Gorodtsov taraf~ndan 1905 ve 1907 y~llar~nda yap~lan kaz~larla ba~lad~~~n~~ belirtmi~tir (s.91). Ara~t~rmac~, daha sonra a~a~~da özedendi~i ~ekilde çe~idi bilim adamlar~n~n görü~~ ve konuyla ilgili çal~~malar~n~n anlat~mm~~ yapm~~t~r. Sistemli olan kaz~lar 1921 y~l~nda P.S. Rykov'un yönetiminde Volga Nehri bölgesinde gerçekle~tirilmi~tir. Ard~ndan B.N. Grakov Blumfeld kurgu= kazm~~t~r. Grakov, bölgedeki yerle~imleri Mö 6.yy'a kadar olanlar ve Mö geç 4. yy'dan MÖ 2.yy'a kadar olan süreyi kapsayanlar olmak üzere, kronolojik olarak iki gruba arrm~~ur. P.D.Rau ise (s.92) MÖ 6-4. yylara tarihledi~i Volga Nehri bölgesindeki erken yerle~imleri Sauromat kabilesine ait olarak göstermi~tir (s.92). Grakov, Sarmadara ili~kin 4 farkl~~ periyod saptayarak herbirini adland~np tarihlemesini yapm~~~ ve ortaya ç~kan baz~~ problemler ve görü~ler üzerinde durmu~tur. S.94'de iskit-Sarmat ili~kileri ele al~narak. Sarmadann iskit üzerinde yapm~~~ oldu~u tahribat tarihi, Mö 3.yy sonu ve erken 2.yy olarak saptanm~~t~r. Ancak daha sonra, A.N. Schelogov'un Mö 3. yy'~n ilk çeyre~ini önerdi~i belirtilmi~tir. Sonuçta, Sarmadann Mö geç 2.yydan 1.yy ortalar~na kadar olan zaman diliminde hiç yerle~ilmemi~~ olan bölgelere do~ru ilerlemi~~ olduklar~~ ortaya kordmu~tur. Sarmat tarihinin en son safhas~= problemli bir dönem oldu~unu belirten Moshkova, çal~~mas~n~n sonunda bu konuyla ilgili olan çe~itli görü~ler üzerinde durmu~tur (s.95).

V. V. Dvornichenko, "SauromatMns and Sarmatians of the Eurasian Steppes: The Transitional Period From the Bronze Age", 101-104.

Dvornichenko çal~~mas~n~n ba~lang~c~nda Volga-Don Nehirlerinin birbirine kar~~t~~~~ alanda ve güney Ural bozk~rlar~nda ya~ayan Sarmadar hakk~nda bilgi vermi~tir (5.101). Ara~t~rmac~, daha sonra K.F. Smirnov'un Sauramat toplulu~unun iki çe~it kültürden meydana geldi~ine ili~kin hipotezi üzerinde durmu~tur. ilk kültür Volga Nehri bölgesinde, di~eri ise. Ural bozk~rlanzun güneyinde olup. Andronovo kültürü olarak adland~r~lm~~t~r (s.102). Daha sonra, orta Volga ve Ural steplerinde varl~~~n~~ sürdüren tunç ça~~n Andronovo kültürüne ili~kin olan gömüler ve ele geçen buluntular~n tan~t~m~~ yap~lm~~t~r. Tüm bu yenilikçi özelli~e sahip olan ölü hediyelerinin geçi~~ periyodunda ba~lay~p, Sauromat kültürüyle birlikte devaml~l~k gösterdi~i belirtilmi~tir. Ara~t~rmac~, sonuçta iskit etkisinde olan bir Sauro-Sarmat kültürel kompleksinin Volga Nehri bölgesinde fortnland~~uu befirtmi~tir (s.104).

V. V. Dvornichenko, "Sauromatian Culture", 105-116.

S.106'da hem Volga Nehri bölgesinde, hem de Urallar'm güneyinde yer alan Sauromat kültürünün benzer özelliklerinden söz edilmi~~ ve ard~ndan burada yer alan gömillerin tan~t~m~~

592 KITAP TANITMA

yap~lm~~t~r. Sauromatlar~n yerle~mi~~ olduklar~~ Güney Ural bölgesinde gömüler daha seyrektir. Ele geçen ba~l~ca mezarlar s~ kl~ kla zengin tabakaya ait olup, de~erli buluntular içermi~tir. Dvornichenko, Volga ve Don Nehirlerinin birbirine kar~~t~~~~ alanda ve güney bozlurlar~ ndaki mezarlarda yer alan m~zrak ve kaz~c~~ tiplerinin ~skitler taraf~ndan kullan~lm~~~ olanlarla benzerlik gösterdi~ine dikkat çekmi~tir. S.108'den itibaren söz konusu bölgelerdeki mezarlarda bulunmu~~ olan eserlerin tan~ umlarm~ n yap~ld~~~ n~~ görmekteyiz. Sada~a eklenmi~~ ve hayvan figilrüyle i~lenmi~~ olan tunç ve demir kancalar, amuletler ve gemler yan~~ s~ra kil a~~r~ak, tunç ve demir i~neler de saptanm~~t~r (5.109). Ara~t~ rmac~~ daha sonra mezarlardan ele geçmi~~ olan ve Saurornat kültürünü temsil eden kil vazolar, kemik ve boynuzdan yap~lm~~~ olan aletler, aynalar, bilezikler, yüzükler, plakalar ve ta~~nabilir altarlar~~ örnekler vererek tan~ tm~~ur. S. 115'de ise Güney Ural bozk~r sanat~nda gözlenen hayvan stili özelliklerinin Saka ve Messaget hayvan stiliyle yak~ n paralellik gösterdi~i vurgulanarak, tan~t~mlar~~ yap~lm~~t~r.

Z. A Barbarunova, "Early Sarmatian Culture", 121-131.

Barbarunova, s.121'de Mö geç 5.yy ve erken 4.yylar boyunca erken Sarmat kültürünün arkeolojik olarak Prokhorovskaya kültürü olarak bilindi~ini ve güney Ural bozk~ rlar~ nda Ilek ve Or Nehirleri boyunca erken Sar~nat göçebe yerle~imlerinin var oldu~unu belirt~ni~tir. Katakomb türü mezarlar~ n varl~~~ n~~ vurgulayan ara~t~ rmac~, cenaze törenine ili~kin olan buluntular~ n erken Sarmat gömulerinde daha yayg~ n oldu~una dikkat çekmi~tir. Bunlar aras~ nda yeni tipte m~zraklar, tunç aynalar say~lmaktad~ r. Mö 4.yy'da Sarmat gruplar~ n~ n a~a~~~ Volga Nehri'ne kadar yay~ld~~~ n~~ görmekteyiz. Mö 3. ve 4.yylarda a~a~~~ Volga Nehri yak~ n~ndaki erken Sarmat kültürü güney Ural bölgesinde var olan arkeolojik özelliklerden farkl~l~ k gösterir. Erken Sarmat kültürüne ait olan 1000'den fazla kurgan~ n varl~~~ ndan söz eden Barbarunova, daha sonra bu kurganlar ve ölü hediyeleri hakk~ nda bilgi vermi~tir. S. 123'den itibaren Sarmat gömü tipleri ve bunlar~ n mimari özellikleri üzerinde durulmu~tur. Mezarlarda ölünün ba~~~ ve ayaklar~ n~ n dibinde törene ili~kin olan hediyeler ve yiyecek kal~ nt~lar~~ saptanm~~t~ r. Ara~t~rmac~~ s. 128'de çark yap~ m~~ olan serami~in a~a~~~ Don bölgesi ve Kuban Nehri bölgesinden ithal edilmi~~ oldu~unu belirterek, Mö 4.yy'a tarihlenen yöresel el yap~ m~~ seramiklerin olu~umunda Sauramatlar~ n Trans Ural bozk~ rlar~ nda yer alan seramik üretim merkezlerinden etkilendiklerini önermi~tir. Çal~~man~ n son k~sm~ nda ise, erken Sarmat evresi boyunca hayvan stili bezeme ~eklinin varl~~~ n~~ yitirmeye ba~lad~~~, güney Ural bozk~ rlar~ nda ve Volga Nehri bölgesinde ~ematik zoomorf~k figürlerin i~lendi~i anlaulm~~ur (5.131).

M. M. Moshkova, "Middle Sarmatina Culture", 137-147.

S.137'de Moshkova öncelikle Orta Sarmat kültürünün Avrupa bozk~rlar~ nda Danube Nehri'nden güney Ural bozk~ rlar~ na kadar yay~lm~~~ oldu~unu söyleyerek kültürün co~rafi s~ n~ r~ n~~ belirlemi~tir. Olas~l~ kla bu göçebeler güney Ural bozk~rlar~ndan veya Orta Asya'dan buraya gelmi~tir. Mö 2.yy ve geç 1.yylar aras~ n~~ kapsayan süreç, geçi~~ evresi olarak kabul edilmi~tir. Kültür en son formunun Mö 1.yy'da alm~~t~ r. Bir önceki kültürde oldu~u gibi Orta Sarmat evresine ait olan Prokhorovo kültürünün kendine özgü olan ölü hediyeleri d~~~ nda, cesedin güneye do~ru çevrilerek gömülmesi de ay~ rtedici bir özellik olarak gösterilmi~tir. Ara~t~rmac~~ daha sonra söz konusu kültürün görnü gelenekleri ve ölü hediyelerini tan~ tm~~ur (139). Orta Sarmat kültürüne ait mezarlarda bulunmu~~ olan eserler bir önceki dönemle ayn~~ özellikleri yans~ trn~~ur. Silahlar, at ko~um tak~mlar~, seramik veya madeni vazolar genellikle cesedin ayaklar~ n~ n dibinde veya grup.halinde gömil çukurunun bir kö~esinde yer almaktayd~. Moshkova çal~~mas~ n~ n di~er k~sm~ nda (5.142) silahlar, at ko~um tak~ mlar~, serarnikler, bizler, bile~i ta~lar~, a~~rsaklar, tunç aynalar ve cam eserlerin tan~ m~n~~ örnelderle yaparak, bu dönemde hayvan stiliyle bezeli olan mucevherlerin ortaya ç~k~~~ n~ n ilginç oldu~unu vurgulam~~ur.

M. G. Moshkova, "Late Sarmatina Culture", 149-157.

S. 149'da Mö 2. yy'dan daha geç olmayan bir dönemde Geç Sarmat kültürünün son halini ald~~~m belirten ara~t~rmac~, bu kültüre ait olan yerle~imleri tan~tm~~ur. Ayr~ca, Geç Sarmat kültürünün MS 1.yy ile MS 4.yy'lar aras~nda dört evreye ayr~ld~~~~ üzerinde durularak, bu topluluklar~n Alan kanniyle olan ba~lant~lar~~ hakk~nda bilgi verilmi~tir. Alanlar~n Sarmadar kar~~s~nda üstünlük gösterdi~i üç bölge söz konusudur (s.150). Bunlar; Güney Ural bozlurlan, Volga ve Don Nehirlerinin birbirine kar~~t~~~~ yer ve kuzeybat~p da kapsayan Kuzey Karadeniz bölgesidir. MS orta ve geç 2.yy'a tarihlenen buluntulara dayal~~ olarak, Kuzey Karadeniz bölgesinde, Dinyeper ve Tuna Nehirleri aras~nda kalan kuzeybat~~ topraklar~~ d~~~nda ya~ayan Sarmat nüfusunda azalma oldu~u ortaya ç~kart~lnu~ur. MS 3.yy ortalar~ndaki Got sald~r~lar~ndan sonra ise Kuzey Karadeniz'deki Sarmatlar kuzeybat~~ bölgesinde ya~amlar~n~~ sürdürmeye devam ederken, di~erleri ise gözden kaybolmu~tur. Geç Sarmat dönemine tarihlenen göm~ller Dinyester ve Tuna Nehirlerinin birbirlerine kar~~t~~~~ Krinichnoye'deld Kiselev ve Ostrovets'de ortaya ç~karalnu~ur. Moshkova çal~~mas~n~n devam~nda sözü edilen bu mezarlar, yap~m ~ekilleri, mimarileri ve buluntular~~ hakk~nda bilgi vermi~tir (s.153). Sonuçta ise, (s.158) Hun yay~l~m~ndan sonra Sarmat ögelerinin MS 5. ve 8.yylarda ya~am~~~ olan Avrasya göçebeleri aras~nda devam etti~i vurgulanm~~ur. Bu elemanlar Kuzey Kafkasya ve Don Nehirleri bölgesindeki insanlar taraf~ndan geli~indni devam euirmi~dr.

M. A. Abromova, "Sarmatians in the North Caucasus", 165-183.

Ara~t~rmac~, öncelikle Kuzey Kafkasya'n~n iklim ko~ullar~~ ve göçebe olan insanlar~n üzerindeki etkisini inceleyerek, bölgenin co~rafi s~n~rlar~n~~ belirlemi~tir (s.165). Bölgede Kalmykia'da yap~lm~~~ olan kaz~lar Sarmadann burada sadece erken dönemlerde yo~un olarak ya~ad~klar~n~~ ortaya ç~kartm~~t~r. Kuzey Kafkasya'n~ n merkezinde yer alan Stavropol yerle~iminden elde edilen buluntular Mö 4. ve 3. yy'lar boyunca yerel halk~n ~skit dilnyamyla aras~ndaki ba~lantm~n kesildi~ini, Kuban Nehri bölgesiyle yeni ili~kilerin meydana geldi~ini ortaya koymu~tur. Kuzey Kafkasya'da Azak Denizi yak~nda ve a~a~~~ Kuban Nehri'nin sol k~y~s~~ boyunca Sarmat yerle~imlerinin uzand~~~n~~ belirten ara~t~rmac~, bu bölgedeki erken Sarmat kültüründe MÖ 3. ve 2. yy'lara tarihlenen Katakomb türü mezar~ n yo~un oldu~unu vurgulam~~ur (s.167). Abramova, daha sonra sözü edilen Katakomb mezarlar~n yap~m ~ekilleri, iskeletlerin durumu ve ele geçen silahlar ve ki~isel e~yalar~n tamam~n~~ yapm~~t~r. Mö 2. yy'da Nizhne-Dzhulatskii ve Chegemskii gibi Sarmat yerle~imleri güney Kabarda bölgesinde görülmeye ba~lanm~~ur (s.171). Stavropol tepesine lokalize edilmi~~ olan Khutor Khersonska göminil ise, Mö 4. ve 3. yylara tarihlenmi~tir. MS 1.yy'da Kuzey Kafkasya'daki politik durumda gözle görülür bir ~ekilde farkl~l~k oldu~unu dile getiren ara~t~rmac~, olas~l~kla bu farkl~l~~~n tarih sahnesine yeni giren Alan toplulu~u ile ba~lant~l~~ oldu~unu belirtmi~tir (5.177). Alanlar~n aktiviteleri bat~~ ve merkezi Kuzey Kafkasya'da belirnd~tir. Bu durum, yerli olan halkla aralar~nda kar~~~kl~k ç~kmas~na neden olmu~tur (s.180). Abramova daha sonra bu kültüre ait olan mezarlar ve buluntular üzerinde durmu~, çal~~mas~n~n sonuç k~sm~nda ise, Katakomb mezar gelene~inin Mö 3.yy'~n ikinci yar~s~nda ve MS erken 4.yy'da ortaya ç~k~p, Orta Terek bölgesinde ve Kuzey Kafkas bozk~rlar~nda MS 4.yy'daki Hun yarlinuna kadar sürdü~ünü anlatm~~t~r.

M. G. Moshkova, "Sarmatians: Some Concluding Remarks", 185-188.

Moshkova, çal~~mas~n~n ba~~nda "erken göçebeler" veya "antik göçebeler" teriminin özellikle kabilelerin ekonomik aktiviteleriyle ba~lant~l~~ olan bir grup insan~~ tan~mlamak için kulland~~~m belirterek, Avrasya boziurlar~mn tüm göçebe insanlar~n~~ anlatmak için bu terime ba~v~~rmu~tur (s.185). Daha sonra Sauro- Sarmat göçebelerinin Mö 6.yy'dan ba~layarak MS 4.yy'a kadar ya~amlar~n~~ sürdürdükleri ve Tuna bölgesinden ba~layarak güney Ural steplerinin

594 KITAP TANITMA

do~usuna do~ru yay~ lm~~~ olduklar~~ anlat~lm~~ur. Ard~ndan Sarmatlar~ n ya~am ~ekilleri, hayvan yeti~tiricili~i ve göçIerinde izlemi~~ olduklar~~ rotalar üzerinde durulmu~tur. Söz konusu toplulu~un kiiltürel geli~mi~li~i ölü gömme gelenekleri ve bulunan sanat eserleri de~erlendirilmi~tir (s.186). Mö 3. yy ba~lar~ nda Sarmatlar~ n ya~am ~ekilleri ve ekonomilerinin do~u kültüründen farkl~l~ k göstermi~~ oldu~unu belirleyen ara~t~rmac~, Kuban Nehri bölgesinde, Sarmatlar~n Meot ve Sind topluluklanyla birlikte ya~am~~~ olduklar~na dikkat çekmi~tir. Ayr~ca, yaz~l~~ kaynaklara dayal~~ olarak MÖ 5.yy'da Darius'a kar~~~ yap~lan sava~ta Sarmatlar~ n ba~~ms~z bir topluluk olarak ~skitlerin yan~ nda yer ald~~~ n~~ eklemi~tir (s.187). Moshkova ara~t~ rmas~ mn sonunda, Sarmatlar~n inançlar~, gömü geler~elderi ve sanatlar~ na yans~ m~~~ olan hayvan stili üzerinde durmu~~ (5.188) ve Hun yay~ l~ m~ ndan sonra bu toplulu~un bir k~sm~ n~ n Avrupa bozk~rlar~ nda ya~ayan ortaça~~ göçebelerine kat~ld~~~ n~~ di~er k~sm~ n~ n ise Hunlarla birlikte bat~ya do~ru yay~ld~~~ n~~ yazm~~t~r.

Bölüm III: Saka in Central Asia

L. T. Yablonsky, "Written Sources and the History of Archaeological Studies of the Saka in Central Asla", 193-197.

S. 193'de Orta Asya'n~ n erken dönemleri ve bu dönemlerdeki göçebe kültür hakk~nda bilgi verilmi~tir. Daha sonra Sakalar~ n tarihi ve onlar~ n bölgedeki di~er topluluklarla yapm~~~ olduklar~~ mücadeleler ele al~ nm~~~ (s.194) ve bu kavimle ilgili olarak Diodorus, Ksenephon, Strabon ve Herodot'un anlat~ mlar~~ incelenmi~tir. S.195'de arkeolojik buluntular~ n analizi sonucunda Saka topluluklar~ mn daima homojen olmad~ klar~~ anlaum~yla kar~~la~maktay~z. Avrupa bozk~rlar~ n~ n büyük kesiminin Pamir, Altay ve Tanr~~ da~~ s~ralanyla çevrili oldu~unu belirten ara~t~rmac~, bozk~rl~ k alanlar~ n bu bölgede ya~am~~~ olan insanlar~~ etkiledi~ini dile getirmi~tir (196). Ard~ ndan co~rafi özellikler tan~ mlanarak do~u Kazakistan'da Semirchiye, Tanr~~ ve Pamir Altay tepelerinin eteklerinde ya~ayan hayvan yeti~tiricilerinin geli~mi~~ olduklar~ n~~ yazm~~t~ r. Sonuçta ise, Kazakistan'da Mö 8. ve 6.yy'lara ait olan Saka buluntular~= bu kültürün geli~mi~li~ini yansun~~~ vurgulanm~~ur.

L. T. Yablonsky, "The Material Culture of the Saka and Historical Reconstrution", 201-239.

Yablonsky Saka kültürünü incelerken, bu kavimlerin görülmil~~ olduklar~~ alanlar~~ dört bölüme ay~rarak ta~nun~~ur.

Orta Kazakistan Bölgesi (s.209 vd).

A~a~~~ Syr Derya ve Amu Derya Nehirleri Bölgesi (s.216vd). Tanr~~ Da~lar~~ ve Yedisu Bölgeleri (s.232 vd).

Ferghana Vadisi, Tanr~~ ve Pamir Da~lar~~ Bölgesi (s235 vd).

Ara~t~rmac~~ çal~~mas~ nda yukar~da adlar~~ geçen bölgelerin co~rafi s~ n~rlar~ n~, iklim ve bitki örtüsü özelliklerini anlatt~ ktan sonra Saka kültürüne ait olan buluntu ve bunlar~ n tarihlerine ili~kin bilgiler vermi~tir. Bu bölgelerde uygulanm~~~ olan gömme gelene~ine örnek olarak kurganlar gösterilmi~tir. Kurganlar~ n mimarileri, yap~ m ~ekilleri ve ele geçen ölü hediyeleri üzerinde durulmu~tur. Yablonsky'nin çal~~mas~ n~ n di~er k~sm~ nda, Saka kültürünü temsil eden ok uçlar~, m~zraklar, at ko~um tak~mlar~~ ve stilize edilmi~~ hayvanlar~n konu olarak i~lendi~i kaya resimleri, göçebe hayvan stilinin özelliklerini ta~~yan tunç e~yalar, bizler, demir b~çaklar ve aynalar~~ tan~ tu~~n~~ görmekteyiz.

KITAP TANITMA

L. T. Yablonsky, "Some Ethnogeneticel Hypotheses", 241-263.

Ara~t~rmac~, Tunç Ça~~ bozlur toplulugunun ard~l~~ olan Sakalar; ba~l~~~~ alt~nda, Rus arkeologlar~n en erken Avrasya bozlur nüfusuyla Sakalar aras~nda benzerli~in var oldu~unu belirttiklerini ele alm~~t~r (s.241). Yablonsky, paleoantropolojik verilerin bize Tunç Ça~'dan Saka dönemine de~in genetik bir devamhh~~n varl~~~n~~ ortaya ç~kartt~~~n~~ vurgularm~t~r. Bu veri ayn~~ zamanda Saka soyunun Orta Asya'daki varl~~~n~~ da kan~tlam~~t~r (s.242). Ara~t~rmac~~ S. 242'ten sonra Saka nüfusunun geli~ti~i dönem boyunca gözlenen paleoekolojik ko~ullar üzerinde durmu~tur. Burada iklim de~i~ikliklerine ba~l~~ olarak insanlar~n ya~am ~ekillerinde gözlenen de~i~imler, bölgeler aras~~ göçIer ve Saka topluluklarnun kültürel kökenleri üzerinde durulmu~tur. S. 244'te ise Saka kültürünün yöresel varyasyonlanrun özellikleri ve arkeolojik verilerle ba~lant~l~~ olan sistemleri üzerinde durulmu~tur. Ara~t~rmac~, s.245'de Sakalar~n fiziksel tiplerinin tan~t~m~n' yaparak, paleoantropolojik veriler yard~m~yla dendogramlar haz~rlam~~~ ve kafataslar~nda dolikhosephalik, mesobrakisefalik fiziksel tip yan~~ s~ra, Orta Asya kökenini yans~tan Mongoloid tipi varl~~~n~~ kan~ tlam~~t~r. Daha sonra Sakalar~n paleolinguistik yap~lanmalar~~ incelenmi~~ ve bu konuda ara~t~rma yapm~~~ olan bilim adamlar~n~n önerileri üzerinde durulmu~tur (5.248). S. 249 ve 250'de ise, Sakalar~n etnik tarihleri ara~t~r~lm~~~ ve Herodot, Strabon gibi antik yazarlar~n eserlerinden yararlan~larak bu topluluklar~n beraber an~ld~~~~ di~er kavimler tan~ulm~~ur. Yablonsky çal~~mas~n~n sonunda, Mö 1. biny~l~n ikinci yar~s~nda Saka dünyas~ndaki kültürel de~i~imin antik kaynaklarda da adlan geçen yeni göçebe kavimlerin olu~mas~n~~ sa~lad~~~n~~ vurgulanu~ur.

13616 m IV: Scythians in Sibmia

N. A. Bokovenko, "Histoty of Studies and the Main Problems in teh Archaeology of Southern Siberia During the Scythian Period", 255-263.

Bokovenko s.255'de co~rafi konumundan dolay~~ Güney Sibirya'n~n, ~skit toplulu~u aras~nda önemli bir rol oynad~~~n~~ belirterek çal~~mas~na ba~lam~~~ ve söz konusu bölgenin s~n~rlar~n~~ çizerek iklim ko~ullar~~ üzerinde durmu~tur. Daha sonra bölgede ~skitlere ili~kin yap~lm~~~ olan ilk ara~t~rmalar ve ele geçen eserlerin tan~t~m~~ yap~lm~~t~r. 1920'lerde Teploukov, M.P. Gryaznov, S.I. Rudenko, S.V. Kiselyov taraf~ndan ara~t~rmalar yap~lm~~~ ve Bulgarlar etnografik, antropolojik, linguistik olarak de~erlendirilmi~tir (s.256). S.257'de S.V. Kiselyov'un Mö 7.yy'da güney Sibirya'daki ~skit kültürü olu~um sürecini kronolojik olarak üç evreye arrd~~~~ ortaya koyulmu~tur. Ayr~ca, yine ayn~~ sayfada M.P. Gryaznov'un Tagar kültürünü genetik olarak Tunç Ça~'~n yöresel olan Karasuk kültürilyle ba~lant~l~~ bularak dört evreye arrd~~~na ili~kin bilgiyi de almaktay~z. Bokovenko daha sonra, 1930 ve 1940'1i y~llarda çe~itli bilim adamlar~~ taraf~ndan bölgede yap~lm~~~ olan ara~t~rma ve kaz~lar hakk~nda bilgi vermeye devam etmi~tir. S. 259'da Tura bölgesinin ~skit dönemi boyunca alm~~~ oldu~u ~ekil üzerinde durulmu~~ ve Tuva'daki "krali" olarak nitelendirilen Arzhan kurga~~~~~~ kaz~lmas~ndan sonra, ~skit kültürüne ili~kin olan yeni çal~~malar~n sürdü~ü belirtilmi~tir. Eser tiplerinin, gömil geleneklerinin ve gömil yap~lar~n~n ara~t~r~lmas~~ sonucunda bu kurgan Orta Asya'da bilinen erken ~skit yap~lar~ndan daha eski olarak de~erlendirilmi~tir. Bokovenko bu bilgileri verdikten sonra, Tuva'n~n s~n~rlar~, bu bölgedeki hayvan yeti~tiricili~i, iklim ko~ullar~~ ve bunlar~n ekonomik hayata etkileri üzerinde durmu~tur (5.260-261 vd).

N. A. Bokovenko, 'Tura During the Scythian Period", 265-283.

S.265'de Tuva'da yer alan ~skit yerle~imleri tan~t~lm~~~ ve bölgenin kuzeyinde bat~~ Sayan Da~lar~, Mirskii tepesi, bat~da, Altay Da~lar~, güney de ise kuzeybat~~ Mo~olistan taraf~ndan s~n~rland~~~~ belirtilmi~tir. Bu bölgede saptam~~~ olan kurganlar~n de~i~ik tipte oldu~unu

596 KITAP TANITMA

aç~klayan ara~t~rmac~, Tuva'daki Arzhan kurgan' hakk~nda bilgi vermi~tir. Soyulmu~~ olan bu kurgan~n mimarisi, cesedin gömülme biçimi ve ele geçebilen demir buluntular yan~~ s~ra, tunç kazanlar, silahlar, tunç kanolar, baltalar, ok uçlar~~ ve plakalar hakk~nda tan~t~m yap~lm~~t~r. (s.268-271). Bokovenko s.272'de göçebelerin an~tsal yaranc~l~ldann~~ ortaya ç~kartan

olenniye

Kan~ni

N. A. Bokovenko "Scythian Culture in the Aksi Mountains", 285-297.

S. 285'de ~skit dönemi boyunca Altay Da~lan'n~n Tuva ile ba~lant~l~~ oldu~unu belirten ara~t~rmac~~ daha sonra bölgenin iklimi ve bitki örtüsü hakk~nda bilgi vermi~tir. Altay Da~lar~~ bölgesinin erken evresi birkaç kurganla temsil edilmi~tir. Atlar genellikle gömil merkezinin güneyinde yer alm~~~ olup, bazen ko~um talumlanyla beraber gömülmil~tür. S. 286'da bu dönemin silahlar~n~n Orta Asya'n~n karakteristik özelliklerini ta~~d~klann~~ ve uzun k~l~çlar, kanolar, baltalar ve ok uçlann~n tipik formlar olarak kar~~m~za ç~kt~~~n~~ ö~renmekteyiz. Bokovenko, Altay Da~lar~~ bölgesinde 50'den fazla Olenniye Kamnilerle kar~~la~~ld~~~m belirterek, ard~ndan Paz~r~k evresinin Altay!' erken göçebelerin hayat~n~n ya~and~~~~ süreç oldu~unu dile getirmi~tir. Bu evrenin çok say~da gömil ile temsil edildi~ini aç~klayan ara~t~rmac~, daha sonra Paz~r~k gömülen i hakk~nda bilgi vermi~tir (s.289-290). Paz~r~k Kurganlar~nda bulunmu~~ olan siislemenin stilistik olarak farkl~~ oldu~u üzerinde durulduktan sonra (s.291) ayn~~ bölgesindeki Bashadar II kurgan~ndan ele geçmi~~ olan benzer eserlerin varl~~~na dikkat çekilmi~tir. Bokovenko çal~~mas~n~n son k~sm~nda ise Mö 2.yy'da Avrasya bozk~rlar~nda yeni bir dönemin ba~lang~c~mn görüldü~ünü ve Hun yarl~numn bat~ya do~ru ilerleyerek Altay kültürünü etkiledi~ini, ancak yöresel ~skit kültürünün bir süre daha devam etti~ini anlatm~~t~r.

N. A. Bokovenko, 'The Tagar Culture in the Mmusinsk Basin", 299-317.

S.299'da Minusinsk bölgesinde yer alan Tagar kültürünün konumundan dolay~~ güney Sibirya'n~n ~skit kültürü için önem ta~~d~~~~ yaz~lm~~t~r. Tagar kültürünün kendini di~er bölgelerden izole etmi~~ olmas~~ nedeniyle d~~~ etkilerden uzak kald~~~n~~ belirten Bokovenko, kültürün geli~iminin yöresel geleneklere ba~l~~ oldu~unu ortaya koymu~tur. Bu kültürün Karasuk kültüründen geli~mi~~ oldu~una ili~kin görü~ler üzerinde durduktan sonra, Tagar gömülerinin tan~t~m~~ yap~lm~~t~r. Tagar'a ait olan gömülen Krasnoyarsk'~n güneyinde saptanm~~~ olup, bunlar~n karakteristik özellikleri olarak cesedin kare veya dörtgen ~ekilli mel 'tinlar içine gömülmesi gösterilmi~tir. Ara~t~rmac~~ daha sonra mezarlar ve ele geçen buluntular hakk~nda tan~t~m yapm~~t~r (s.300). Tagar kültürünün di~er evresine ait gömf~~ geleneklerinde ve gömil binalar~n~n yap~m~nda geli~me gözlendi~i belirilerek, Salbyskaya vadisindeki S.V. Kiselyov taraf~ndan kaz~lm~~~ olan Bolshoi Salbyskii kurgan~~ tamulm~~ur (s. 301, 302). Bokovenko, çal~~mas~n~n sonunda hayvan stiline ili~kin örneklerin rölyeflerde betimlendi~ini söyleyerek, tümünün geli~mi~~ teknoloji ve Tagar kültüründe gözlenen yüksek esteti~i yans~tt~~~n~~ dile getirmi~tir.

KITAP TANITMA

Bölüm V. Early Nomads of Mongolia

20) V. V. Volkor, "Early Nomads of Mongolia", 319-333.

Öncelikle Mo~olistan'~n s~ n~rlar~~ belirlenerek (s.319) bu bölgede görülen ve erken dönem özelli~i gösteren gömülere ili~kin bilgiler verilmi~tir (s.321). Mö 1. bin y~lda Orta ve Do~u Mo~olistan bozk~rlar~~ ve Transbaykal bölgesinin kültürel olarak önem kazand~~~~ vurgulanarak, ~skit - Saka ve Sibirya dönemlerine ait kültürel kal~ nt~ lar~ n 1972-74 y~llar~~ aras~nda Rus ve Mo~ol ara~t~rmac~lar taraf~ndan incelendi~i aç~klanm~~t~r (s.324). Sözü edilen ara~t~rmalar sonucunda Ulangom bölgesinde seyrek olmakla birlikte Olenniye Kamnilerin var oldu~una dikkat çekilerek, bunlar~n Mo~olistan'~ n Chita bölgesinde yo~unluk kazand~~~~ belirtilmi~& (s.325). Tüm Olenniye Kamniler realistik veya stilize olarak zoomorf~k formlar göstermi~~ olup, iskito-Sibirya hayvan stili özelliklerini ta~~m~~t~r (s.326). Daha sonra bu stellerin Mo~olistan'~ n en erken monümental eserleri oldu~unu vurgulayan Volkov, baz~~ süsleme elemanlar~n~n bat~da Yamnaya'da daha erken bir dönemde görülmesine kar~~ n, bu bölgedeki Olenniye Kamnilerin yenilikçi özellikleriyle kar~~m~za ç~ kt~~~n~~ aç~klam~~t~r. Ayr~ca, s. 330'da zoomorf~k imajlar~~ olan Olenniye Kamnilerin do~uya ait olan ~skito- Sibirya hayvan stili özelli~ini ta~~d~klar~ m belirten ara~t~rmac~, üzerlerindeki motiflerin göçebe özelli~ini ta~~d~~~ n~~ söylemi~& (s.330). Volgov çal~~mas~ n~ n sonunda, Olenniye Kamnilerin hayvan yeti~tiren daha küçük topluluklara ait oldu~unu anlatarak, artistik betimlemelerin göçebelerin farkl~~ olan kültürünü ortaya koydu~unu ve kurulan ili~kiler sonunda gelene~in ~skit-Saka-Sibirya insanlar~ na geçti~ini vurgulayarak sözlerini tamarnlam~~ur.

Yukar~da k~saca da olsa tan~ um~ n~~ yapt~~~m~z ve özellikle konuyla ilgilenenler için yararl~~ olabilece~ine inand~~~= bu kitap sayesinde Avrasya bozk~rlar~ nda etkilerini göstermi~~ olan göçebe kavimler& ya~ad~klar~~ alanlar, yay~l~ mlar~~ ve kültürleri hakk~nda bilgi sa~layabilmekteyiz. OYA SAN