SAHİFE ÍK*
RASATHANENİN
54. YHDÖNOMİI
f
ürkletin astronomi ilmine ait çalışmaları daha ziyade 15. asra rastlar. Bu tarihlerde büyük bir Türk hakanı olan, Uluğ Bey zamanın meşhur ilim adamlarını yanma toplayarak Semerkantta bü yük bir rasathane kurdu.Uluğ B ey’in çalışmaları Avrupadakilerle muka yese edildiğinde, Semerkant rasathanesinde büyük
İlm î faaliyet ve hattâ Avrupa üzerinde bariz etki göze çarpar. Doğuda astronomi çalışmaları bakımın dan en parlak bu devre Uluğ B ey’in ölümü ile sona ermektedir. Ne yazıktır ki Uluğ Bey’in ölümünden sonra rasathane kısım kısım sökülerek malzemesi saray inşaatında kullanılmıştır. Bu doğunun ka deridir.
Uzun bir süre Osmaıılı İmparatorluğu içinde astronomi çalışmaları hiç bir iltifat görmedi. Fa kat bu hareketsizlik 16. asırda mühim bir rasathane nin kurulması ile bozuldu. Filhakika İslâm dünya sı, uzun bir hareketsizlik sonucu, astronomi alanın da liderliğini kaybetmişti; fakat bununla beraber yine de mühim astronomi âletlerine sahip idi. Bu ta rihlerde avrupada yaşamış, meşhur HollandalI ast ronom, Thycho Brahe rasathanesi ile İstanbul ra sathanesi dikkate değer bir paralellik arzeder. Bu paralellik astronominin İslâm dünyasından avrupa-
va intikalini gösterir. Maamafih İstanbul rasatha nesi yaşatılabilse idi belki de birçok astronomi ke şifleri Osmanlı İmparatorluğu içinde olacaktı.
Mısırdan İstanbula gelen Takiyettin Hicri 979 (1571) yılında İmparatorluğun Başastronomu ola rak hizmete girdi. Faal ve mesleğinin ehli olan Ta kiyettin, kurmak istediği rasathane projesi ile, Sul tan Murad IH’ün hocası, Kâhya Sadettin Efendi ve Sadrazam Sokollu Mehmet Paşa ilgilendiler. Taki- yettinin istediği 1577 yılında Sultan ve Divan ta rafından kabul edildi. Rasathane yeri Tophane sırt larında seçildi ve inşaatı, âletler 1577 yılında ta mamlandı ve hemen rasatlara başlandı. Bu rasatha nenin bahçesine, müneccim kuyusu ismi ile maruf, 105 kulaç derinliğinde yıldız gözlemleri için bir ku yu da açılmıştır.
Kehanet
hicri ramazanın ilk gecesi (15 kasım 1577)
büyük bir kuyruklu yıldızın görülmesini fırsat bilen Takiyettin bir kehanette bu lundu: bu olay harb halinde bulunan İmparatorluk ordularının zaferini müjdeliyordu. Fakat aynı y ıl larda baş gösteren büyük bir veba salgını mühim bir çok kimselerin ve halkın ölümüne sebep oldu. Bunu fırsat bilen Şeyhülislâm Ahmet Şemsettin E- fendinin verdiği fetva üzerine, zamanın kaptanı derya sı K ılıç A li Paşa tarafından rasathane top ateşine tutularak yok edildi. Böylece Takiycttini destekliyen Sultanın hocası Sadettin Efendi ile Şeyhülislâm Ah met Şemsettin Efendi arasındaki rekabet bir ilim yuvasının yıkılmasına sebep oldu. İstanbul rasat hanesinin tahrip edilmesi doğunun elinde bulunan mühim bir müsbet İlim kolunun tamamen avrupa e- line geçmesine sebep oldu.
Batı dünyası bir çok yeni rasathaneler kurar, büyük ilim adamları yetiştirirken, koca İmparator luk içinde astronomi ile hiç bir kimse meşgul ola mıyordu, zira şeametten korkuyorlardı. Ne gariptir ki dünyanın en kudretli devletini kurmuş olmamıza rağmen müsbet ilim alanında temayüz etmiş hiç bir ilim adamına sahip olamadık. İşte bu hal koca İmparatorluğun felâketine sebep oldu. Batı her ilim
Doç. Dr. Muammer DİZER
(Kandilli Rasathanesi)
kolunda olduğu gibi astronomide de dev adımlarla yeni keşifler arasından koşarken, İmparatorluk için de astronomi çalışmaları namaz vakitlerini tayin ve takvim tertiplerinden ileri gidemiyordu.
İstanbul rasathanesinin yıkılışından iki asır son ra, batı anlamında matematik ve astronomi Mühen-
dishanei Bahri (1773) ve Mühendishanei Bcrri (1795) okullarının açılması ile memleketimize girdi. Kırım harbi sıralarında İngiltcrede yaptırılan büyük bir rasat dürbününün Harbiye binası yangını ile yok oluşu yeni bir rasathane ümitlerini dc ortadan kal dırdı.
Tanzimattan sonra 1868 yılında P T T idaresinin telgraf şebekesini islâh maksadiylc dâvet edilen Coumbary telgraf şebekesinden faydalanarak fırtı naların bir mahalle gelmeden haber verilebileceğine dair bir rapor verdi. Bu rapor üzerine Dersaadet Rasathane! Amire ismi ile bilinen rasathane ku ruldu.
31 Mart 1909 ihtilâlinden sonraki Hükümetin Maarif Nazırı Emrullah Efendi, Fatin Gökmen’i (Fatin Hoca) Rasathane! Amire Müdürlüğüne tayin etti ve aynı zamanda yeni bir rasathane İçin yer tes- biti ile vazifelendirdi. Fatin Gökmen, Vaniköy İra diye tepesini yeni rasathane yeri olarak tesbit etti.
54 yıl önce
B
u gün K andilli Rasathanesi olarak bilinen ra sathane bir meteoroloji istasyonu olarak 1 Tem muz 1911 tarihinden itibaren muntazam gözlem lere başladı. Rasathanede bir tarafdan meteoroloji gözlem leri yapılırken, diğer taraftan da yegâne ast ronomi çalışması olarak sekstantla zaman tayini ya pılıyordu. Bu rasathane çok talihsiz bir tarihte ku rulmuştur, zira birinci dünya savaşı ve istiklâl sa vaşımız rasathanenin teşkilâtlanmasını oldukça ge ciktirdi. 1918 yılında sipariş edilen dürbün ancak 1925 yılında İstanbula gelebildi ve 1933 yılında yeni yapılan binasına yerleştirildi. Her nekadar rasatha ne bir dürbüne sahip oldu ise de personel azlığı, yeni binaların yapımı, âlet siparişleri vesaire se beplerden olayı astronomi problemlerine eğilmek i- çin daha uzun zaman beklemek icap etti.1933 yılındaki Üniversite reformundan sonra başlayan modem astronomi eğitimi Astronomi prob lemi ile çalışacak gençlerin yetişmesini sağladı.
1947 K andilli Rasathanesinin batı manâsında problemleri ele alarak çalışmağa başladığı tarihtir. Kandilli Rasathanesi astronomi problemi olarak b il hassa güneş fiziği ve zaman mevzuları ile ilgilen mektedir. Yeni getirilen âletlerle teçhiz edilen gü- neşfiziği ve zaman servisi üç dört sene içinde prog ramını tahakkuk ettirebilirse Modern bir avrupa rasathanesi seviyesine çıkacaktır. Fakat ne yazıktır ki gençlerin bu ilme gösterdiği ilginin azlığı inki şafı azaltmakta ve diğer astronomi problemlerinin ele alınmasını geciktirmektedir.
Kandilli Rasathanesi bir eğitim müessesesi o l maktan ziyade bir araştırma laboratuarıdır. Za manını daha ziyade gök ve yer olaylarının incelen mesine ayırmaktadır.
Memleketimizde yeni rasathanelerin kuruluşu ilerisi için büyük ümitler vadetmektedir. Fakat ra
sathanelerimizin çalışma programlarını düzenlemek bakımından müşterek işbirliğini de ön görmekte
dir. Ümit ederiz ki bu eksikliğimiz M illî Astronomi Komitesinin kurulmasiyle ortadan kalkacaktır.
Taha Toros Arşivi
