BOGDAN SEFERI VE ZAFERI*
(1538 M. 945 H.)
MIHAIL GUBO~LU
Derya gibi zengin Türk tarihinin en renkli dönemi olan Osmanl~~ devrinin olaylar~~ aras~ nda, birbirini takip eden sefer ve zaferler ba~ta yer al~ r. Gerek Avrupa ve gerek Türkiye tarihçileri ilgi çekici bu konu üzerinde fazlas~yla durmu~lard~ r. Örne~in Claude Cahen'in La campagne de Mantzikert
d'aprh tes sources musulmans (Müslüman kaynaklar~ na göre Malazgirt
seferi) 1, Al. Yu. Yakubovski'nin Ibn Bibi'nin XIIL as~r ba~~nda Anadolu
Türklerinin Sudak, Polovets ( K~kak) ve Ruslara kar~~~ yapt~klar~~ seferin hikâyesi
(Rusça) 2 ba~l~ kl~~ ara~t~ rmalar~ n~~ Selçuklu devrine ait olarak hat~ rlatabili-rim.
Osmanl~~ devrine gelince, A.S. Atiya'n~n The Crusade ofNicopolis ( Londra
1934), N. Beldiceanu'nun La conquite des citis marchandes de Kilia et de Cetatea-Alba par Bayezid II (Ticari kent-kalelerin Kili ve Akkerman'~ n II. Bayezid
taraf~ ndan fethi) 3, Felix Tauer'in Histoire de la Campagne du Süleyman ler
contre Belgrad en 1521... (I. Sultan Süleyman'~n 1521 tarihli Belgrad
üzerine sefer tarihçesi) J. P. Tercier'in M6moire sur la prise de la ville et de l'ile
Rhodes (Rodos ~ehrinin ve adas~n~ n zapt edilmesi hakk~nda hat~ ra) 5, M.
Pavet de Courteille'nin Histoire de la campagne de Möhacz par Kemal Pacha Bu ara~t~rma M. Berza'n~n engellerinden 1960-1962 y~llar~~ aras~nda bas~lamad~. Çünkü rahmetli M.B. yetkili tarihçi de~il, ancak amatör bir tarihçi idi. Bkz. Cons. C. Giurescu. D. Bodin...
Bkz. "Byzantion", Bruxelles. 1934, S. 613-642.
2 (IC~pçak sahras~nda cereyan eden ticari hayattan baz~~ safhalar). "Vizantinskiy Vremenik"in 1927, XXV. cildinden tercüme edilmi~tir. Çeviren ~smail Kaynak. Ankara Üniversitesi D.T.C. Fakültesi dergisi c. XII, say~: 1, 2 Mart-Haziran 1954, s. 207-226.
3 "Südost-Forshungen...", XIII, München 1964, s. 36-39.
Bundan önce ayn~~ konuda NicoarA Beldiceanu'nun Der Feldzug Bdj~zrd's IL gegen die Maldau und die de Schlachien bis zum Friedel: von 1486 (Dis. München 1955) ba~l~ kl~~ doktora tezini ve bundan sonra yine onun La campagni ottomane de 1484: ses prEparatilS militaires et sa chronologie "Revue de Etudes Roumaines", V-VI 1960, s. 67-77'yi hat~rlatabilirim:
Texte persan publi€ d'apres deux manuscrits de Constantinople avec un traduction abreg& Prag 1929, s. 81 + 12 I.
728 MIHAIL GUBO~LU
[= Ibn Kemal] (Möhac seferinin tarihçesi...) 6 W.F.A. Berhnaur'in
Sulaiman des Gesetzgebers ( Könöni) Tagebuch auf seine Feldzuge nach Wien im jahre 93516 H. = J. 1529 n. Chr. [(1529 M. /935 H.) tarihli Kanuni Sultan
Süleyman'~n Viyana seferi]', yine F. Tauer'in Soliman Wiener Feldzüge (Süleyman'~n Viyana seferi) 8 ve Prof. Dr. Hüseyin G. Yurdayd~ n'~n (Matrakç~); Beyön-~~ Menözil-i Sefer-i'lrökeyn-i Sul.tön Süleyman
Hön 9 adl~~ eserlerini s~ralayabiliriz. Kanuni devrine ait olan eserlerde az çok
Bo~dan-Moldova seferinden söz edilir. Bunlardan ba~ka Saffet Bey'in Bir
Osmanl~~ filosunun Sumatra seferi" ve Sumatra seferinin üzerine vesikalar il [1569]
isimli makalesi de göze çarpar. Bu konu üzerinde Say~n ~smet Binark'~n gayretiyle Türkiye'de bas~lan eserleri içeren Türk sefer ve zaferleri
bibliyografyan (izahl~) 12 isimli çok de~erli ve faydal~~ bir kaynakça
tertiplenmi~tir.
Baz~~ Türk seferleri ve zaferleri hakk~ nda bu k~sa giri~ten sonra konumuza gelelim.
Kanuni'nin Bo~dan Seferi, Kaynaklar~~ ve Kaynaktan:
Hepsinden önce I. Sultan Süleyman'~ n Bender kalesinin kap~s~~ üstünde 945 H. ( = 1538) tarihli, manzum ~eklinde yaz~lm~~~ kitabesini hat~ rlatabili-rim. Bu elimizdeki tek epigrafik kaynakt~ r. Bu yaz~~ hakk~nda ilk defa 1657 M. /1067 H. y~l~ nda Evliya Çelebi Bender kalesini tasvir ederek ~öyle yazm~~t~ r 13:...
XIX. yüzy~l~n do~u bilimcilerinden Nikolay Ivanovic Ilminsky (1822-1 89 ) (1822-14 yukar~da an~lan yaz~ t~~ k~smen okuyarak bir deneme transkripsiyon-
6 2 Cilt, Paris 1859. 7 Wien 1858, 32 4- 28 S.
Gekurzte übersetzung des persischen Anonymus Selim Aga 769 und Aya Sofya 3392.. "Archiv Orientlâlni" XXIV, 4 (Prag 1959), S. 507-563.
9 "Türk Tarih Kurumu Bas~mevi-Ankara 1976, XXIII + 307 + 109 b. s. + ~~ h. (Türk
Tarih Kurumu Yay~nlar~~ I. Dizi-Sa. 3).
I° Bkz. "Tarih-i Osman! Encümeni Mecmuas~" (TOEM) ~ o. Cüz. 1 Te~rin-evvel 1327. Istanbul 1329 (1911) ve "TOEM" ii. Cüz Kânunevvel 1327, Istanbul 1329.
Bkz. "TOEM" 24. Cüz. 1 ~ubat 1329, Istanbul 1332 ( 1 91 4)•
12 Ankara 1969, ~~ faksimil (Mohaç zaferi)XV + 234 S. (Milli Kütüphaneye yard~m derne~i yay~nlar~: 1).
13 Bkz. Evliya Çelebi Seydhatnân~esi V. Cilt, Istanbul 1315 (1897) s. 117.
14 Tan~nm~~~ Rus Türkologlar~ndan olarak bkz. N.A. Kononov, `bio-Bibliografteski solovari' olegstvennth Türkologov (Vatan~m~z~n Biobibliyografik Türkologlar~~ hk.) sözlük Moskova 1974,
tercümesiyle çok eksik bir ~ekilde bast~rm~~t~r 15. Bundan sonra N.A. Marks
K istoriy Bendersk~~y kreposti (Bender kalesi tarihi hakk~ nda) 16 adl~~
makalesinde ancak bir faksimile vermi~tir. Bu konuda bizim de Romence 17 ve Frans~zca L'inscription tur que de Bender relative a l'expedition de Soliman le
Magnifique en Moldavie (1538 M./945 H.) 18 (Muhte~em Süleyman'~ n Bo~dan seferine ait Bender'deki Türk kitabesi...) iki versiyonlu makalemiz vard~r. Di~er seferler gibi Bo~dan seferinin de gerek Osmanl~~ ve gerek yabanc~~ kaynaklarda (Romen, Avrupal~) çok derin yank~ lar~~ olmu~tur. Bu kaynaklar Osmanl~-Türk hikâye-naratif kaynaklar~~ ba~ta olarak ça~da~~ Kanuni devri kaynaklar~d~r. Bunlardan Matrakç~'n~n Felihnâme-i Kara
Bo~dan 19 ve ayn~~ ba~l~kla Tuna kenar~ nda Ishakç~'da (Romence Isaccea) yaz~lm~~~ iki üç tane özeti mevcuttur 2°. Bunlar~ n ayn~~ yazar~ n oldu~una dair kesin bir bilgi yoktur. Bunlardan ba~ka Fetihnâme-i Kara Bo~dan isimli di~er bir yazma Berlin Kütüphanesinde bir mecmua içindedir 21. Ruksanzade Ahmet Feridun'un (öl. 1583) Mün~e'at üs-Selâtin adl~~ eserinde Kara Bo~dan
Ruznâmesi 22 yer adlar~~ ve baz~~ olaylarla eserin esas kaynaklar~ ndan biridir.
15 Bkz. "Zapiski Imperatorskago Odesskogo Obsçestvo Istorii i Drevnosti", Odessa 1883,
S. 263-264.
16 Odessa 1917, 15 s. + faksimil. pl.
17 Bkz. Mihail Gubo~lu, Inscriptia sultanului Suleiman Magnlficul in urma exped~:tei in Moldova (1538/945 H.). "Studii. Revista de istorie", Bucure~ti 1956, nr. 2-3, S. 117-123.
19 Bkz. Ayn~, "Studia et Acta Orientalia" I (Bucarest 1958), s. 175-187.
19 Istanbul, Topkap~~ Saray~~ Müzesi, Revan Ktp. no. 1284, s. 106-122 (Selim-nâmenin sonunda); Romence tercümesi bkz. M. Gubo~lu..., Croniciturce~ti privind türde romdne... I (Bucure~ti 1966), S. 221-232.
20 Bkz. A. Decei, Un "Fetihrulme-i Kara Bo~dan" (1538) de Nasuh Matraki. "Fuat Köprülü Arma~an~", Istanbul 1953 S. 113 -124 + pl.; Prof. Tayyib Gökbilgin, Kanuni Sultan Süleyman devri müesseseler ve te,skildttna :~~k tutan Bursa ~er'iye sicillerinden örnekler. "Ord. Prof. Ismail Hakk~~ Uzunçar~~ll'ya Arma~an". Türk Tarih Kurumu Bas~mevi Ankara 1976, s. 90-112; Kara Bo~dan Fetihn~lmesi s. 108- ~ og (Belge 14) vs.
21 Bkz. Wilhelm Pertsch, Die türkischen Handschirften der königlichen Biblioth~k, Berlin 1889, s• 474, no. 495.
22 ~stanbul 1274 H. (1858 M.), II. Cilt, s. 6o2-603; Frans~zca tere. J. v. Hammer, Histoire de l'Empire ottoman... trad. J.J. Hellert, Tom. V (Paris 1836), s. 526-528 (Ek.), Romence tercümesi: Dr. Andrei Antalfy, Mün~e'at al-Salatin al lui Ruksanzade Ahmed Feridun et-Tevk'i... ca izvor pentru istoria Ro~ndnilor. "Bulet. Comis. Ist." XIII (Bucure~ti 1934), S. 3-23; Maria Holban... Cülötori strüini despre türde române ( = CAlAtori strAini...), I (Bucure~ti 1968), s. 382-385 (Dintrar
730 MIHAIL GUBO~LU
Süleyman-nâme adl~~ yazma halindeki on eserden 23 ancak Tebrizli ~'âhi b.
Kas~m Çelebi'nin (945 H. / ~~ 538 M.) eserini i~aret edebilirim 24. Gerek Bostan'~n 25 ve özellikle Nasfit~~ Matraki'nin de Süleyman-nâme 26 diye bir eseri varsa da ancak sonunda Kara Bo~dan seferinden söz edilir. Matraki'nin
Fetihnâme-i Kara Bo~dan adl~~ eseri bunun devam~~ olabilir 27. Ferdi (Fert ?)
mahlas~yla Mustafa ~ehzadenin Süleyman-nâme (152o-1542) 28 isimli eserini de s~ralayabilirim. Bundan sonra Kanuni'nin tan~nm~~~
sadrazamla-nndan Lütfi Pa~a'n~n Tez~ürih-i Al-i `Osman 29 ve Rüstem Pa~a'n~n Tarih'i 3° (?)
ve özellikle her sefere kat~lan Celalzade Mustafa (Koca Ni~anc~ )'n~n Tabakât al-Memâlik va' daracüt al-mesâlik 31 adl~~ kroniklerinde Bo~dan seferi hakk~nda
baz~~ k~s~mlar vard~r. Bundan ba~ka Gazaz~üt-~~ S~dtün Süleymün 32 adl~~ ayr~~ bir eser olarak Koca Ni~anc~~ Celalzade Mustafa Çelebi'nin Tabaküt ül-memülik... 23 Bunlar~n özeti hakk~nda bkz. Agâh S~rr~~ Levend, ~azavdt-Ndmeler ve Mihalo~lu Ali Bey'in Gazaviit-Ndmesi (= Gazavdt-Ndmeler...), "Türk Tarih Kurumu Bas~mevi" Ankara 1956, s. 49, 56-57 ve 65-69; Türkçe yazmalan hakk~nda bkz. Fehmi Edhem Karatay Topkap~~ Saray~~ Müzesi Türkçe yazmalar~~ katalo~u (= TKSM...), Istabul 1961, s. 222-226, say~: 68o-688.
24 Bkz. A. S. Levend, a.e., s. 67-68 ve özellikle Eyyubrnin Mendkib-i S:M& Süley~ndn Ildn adl~~ eserinde Bo~dan seferi de tasvir edilmektedir (bkz. A.S. Levend, a.e., s. 56).
25 ~azaz~öt-~~ Sultön Süley~ndn adl~~ eserinde Kanuni'nin tahta ç~ kt~~~~ 926 (152o) y~l~ndan 946
(1539) tarihine kadar vukubulan olaylard~r (Bkz. A.S. Levend, a.e., s. 51-53).
26 Bkz. Hüseyin G. Yurdayd~n, Mat~aki Nasdh'un Süley~ndn-nd~nesi. "V. Türk Tarih Kongresi", Ankara 12-17 Nisan 1956, Kongreye sunulan Tebli~ler, Ankara 1960, s. 377-388.
27 H.G. Yurdayd~n'~ n neticesidir bkz. Mendzil-i Sefer-i Irakeyn... s. 11-12.
28 Ferdi'nin hayat~~ ve eseri hakk~nda bkz. Franz Babinger Die Geschichtsschriber der Osmanen und ihre Werke (= GOW), Leipzig 1927, S. 83 ve Hüseyin G. Yurdayd~n'~n Ferdi'nin Süleymdn-ndmesi'nin bir nüshas~, Ankara Üniversitesi D.T.C. Fakültesi Dergisi, 195o, c. VIII, say~~ 1-2.
29 Ali Bey'in basmas~, Istanbul 1925 (1344.), 456 s.; Bo~dan seferi hk. s. 365-367; Rom. terc. C~onici turce~ti... I (1966), s. 247-248.
30 Dr. Ludwig Forrer, Die osmanischen Chronik des Rustem Pascha. "Türkische Bibliothek", Leipzig 1923, VIII + 207 s.; Bo~dan seferi hk. s. 97-98; Rom. tere. C~onici turce~ti... I. s. 254-255. 31 M. Celalzade (öl. 1567 M. /974 H.) hk. bkz. GOW, s. 102-103; yazmalan hk. bkz. A.S. Levend, a.e., s. 63-64; Bask~lar~: (Tabakat ül-Memdlik ve De~ecat ül-Mesdlik Osmanl~~ Imparatorlu~u'nun rükselme Devrinde TÜRK ORDUSUNUN SAVA~LAR! ve Devletin Kurumu, ly ve D~~~ Siyasas:, Yazan: Celalzade Mustafa, Türkçele~tiren Emekli Bnb. Sadettin Tokdemir. " o7 Say~l~~ Askeri Mecmua Lâhikas~d~r" I-IV (A-B.) + 257 s. Bo~dan vildyetinin fethi, s. 149-162; Rom. tere. C~oni~i turce~~ ti... I , S. 261-272. A.S. Levend, a.e., s. 63-64 (yazmalar~). Faksimii bask~s~~ hk. bkz. Geschichte Sultan Süeyr~ldn Kanunf~~s von 1520 bis 1557 oder Tabalcât ül-Memâlik ve Derecât ül-Mesâlik von Celalzade Mustafa gennant Koca Ni~ânc~~ In Facsimile herausgegeben "Petra Kappert, Wiesbaden 1981, 181-5.2.8a; 8: Bogdan, Moldavien hk. Bogdan seferi hk. s. 206-523a bkz. 155 (orind)
32 Istanbul, Ayasofya Kütüphanesi Katalo~unda nr. 3319 (Bkz. A.S., Levend, a.e., s. 51), no. 2; yazmas~~ minyatürlüdür...
unvanl~ . eserinin Kara Bo~dan seferinden bahseden bölümünü saya-biliriz 33.
Ça~da~~ Osmanl~~ kaynaklanndan ba~ka 1551'den sonra Türkçe yaz~lm~~, Remmal Hoca'n~n Törih-i ~ökib Gir4y Hön 34 adl~~ Ta:ar kroni~inin bir k~sm~nda yukar~da an~lan Han'~n Tatarlarla, Kanuni'nin Bo~dan seferine kat~lmas~~ tasvir edilmektedir 35. Sahib Giray'~n ölümünden sonra Nuri Hani k~z~n~n arzusuyla, Han'~n hocas~~ Kayzunizade Nida! Remmal Hoca bu enteresan eseri yazm~~t~r. Kanuni'nin zaman~nda ya~am~~~ olan Muhieddin al-Cemâli'nin kroni~inde de ayn~~ olay k~saca tasvir edilmi~tir. Kanuni devrinden sonra yaz~lm~~~ Osmanl~~ vekayinâmeleri ~unlard~r: Târil~-i Küçük Ni~anc~~ Mehmed Pa~a'n~n (öl. 1571) 36 Mustafa Ali'nin
Künh ül-ahbar 37, Ahmed Hasan Beyzade'nin (öl. 1639) Törih-i öt-i Os~nön 38,
Mehmed b. Mehmed'in (öl. 1640) Nuhbet üt-revörih ül-ahbitr 39, Koca Hüseyin'in (öl. 1644) Bedd'i ül-vekayi' 40, özellikle ~brahim Peçevi'nin (öl. 165o) Tarih-i Pefe~n
33 197o'ten sonra Süleymaniye Kütüphanesine ta~~nm~~t~r...
34 (Histoire de Sahib Giray, Khan de Crimie de :532 â 1551). Edition critique. Traduction, notes et glossaire: Dr. Ozalp Gökbilgin. Cumhuriyetin 50. y~l~~ Arma~an~~ "Baylan Matbaas~" Ankara, 313 s. 8.
35 Dr. Ozalp Gökbilgin'in bask~s~~ s. 28-31 (Bo~dan sefer:). Bkz. Tevdrih-i `Osn~ön-Die
Altosmanischen Anonymen Chroniken... herausgegeben von Dr. Friedrich Giese/Breslau, Theil I, Breslau 1922, 6. Fortsetzung durch Muhji-eddin S. 125-152; Botdan seferi hk. bkz. s. 146; Rom. tere. Cronici turce~ti... I, s. 188-189.
36 Ahmed Vefik ne~ri, Istanbul 1279 (1862 M.) II + 348 s.; Bo~dan seferi hk. bkz. s. 235; Rom. tere. Cronici turce~ti... I, s. 295.
37 Istanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Türkçe Yazma (TY) nr. 5959, Rom. terc. Cronici turce~ti... I, s. 350-355.
39 ~stanbul, Nuru Osmaniye Ktp. Yazma nr. 3105/6 ve Süleymaniye Ktp. Es'at efendi no. 2136.
39 Istanbul 1276 (186o), &k~lan seferi hakk~nda s. 71-73; Rom. terc. Cronici s• 4 11-4 1 3-
" Wien (Viyana) Nat. bibl. Yazma nr. 864; Leningrad, Do~u bilim Ktp. yazma C. 564 Typ, bkz. L.V. Dmitrieva, A.M. Muginov, S.N. Muratov, Opisanie Türkish rukopisey Insituta Narodov Azii I "Izd. Nauka", Moskova 1965, S. 170-172 (tasviri); bundan önce falcsimili bask~~ Izdanie teksta, vedenie i ob~çaya redakçiya A.S. Tveritinovoi, Annotirovannoe oglavlenie i ukazateli Yu. A. Petrosyana Çast' I-II, Moskova 1961, 2 c. (Tan~tma Faik Re~it Unat: "Belleten" XXVII/ lo6 (1963), s. 3o9-319, 8 faks). Bo~dan seferi hk. II. c.; Rom. terc. Cronici turce~ti.
41 Peçevi tarihi ( Tarih-i Pefern), ~stanbul 1283 (1866 M.), Baklan seferi hk. bkz. c. I, s. 204.-213; Rom. terc. Cronici turce~ti s. 477-481 ve Pefevi tarihi. Bugünkü ifadeye çeviren Murat Uraz, Istanbul 1968, C. I, s. 113-116; Padi~ah:Il Kara Bo~dun hareketi Pqevi Tarihi I. "Hoz: Prof. B.S. Baykal, Ankara" Ba~bakanl~k Matbaas~~ 1981, XIX + 356 s. 8'; Bo~dan Seferi hakk~nda s. 149-155.
732 MIHAIL GUBO~LU
Tevörih 42 ve özetle lr~ad ül-Hayara ild Tdrih al-rundn ve'n .Nasara 43, M.
Solakzade'nin (öl. 1657) Fihrist-i ~ahan = Tdrih-i ill-i 'Osmön 44, Kara-çelebizade `Abdülaziz'in (öl. 1658) Ravdet ül-ebrür 45 ve Süleymün-Adme 46 ve Müneccimba~~~ Ahmed'in (öl. 1702) Sdhüif ül-ahbür 47
Yukar~da s~ralanan Osmanl~~ kroniklerinden ba~ka ~âhnâmeci Seyid Lokman'~n Hünerndme ba~l~kl~~ minyatürlü eserini de hat~rlatabilirim. 1588'de birkaç yaprakta Kanuni'nin Bo~dan seferini k~saca tasvir etmi~tir. (Bkz. Hünernâme, Türkçe yazma, ~stanbul, TKSM. Hazine 1524, Cilt II, yk. 263a-264°. Yazma'daki renkli Türk minyatürlerinden birinin üstünde ~unlar vard~r: "Sultan Süleyman Han Bo~dan'a varub kaçan âs'i Voyvoda yerine gayri voyvoda diküb dönü~de (Tuna'da) ol âs'i voyvada kendü kaçub o~lunun ba~~~ kesilüb... semendi hümayuna götürülüb hassas oldu~undan-d~r" (yk. 264').
ve XIX. yüzy~llann ba~lar~na kadar yaz~lm~~~ olanlardan 'Abdül-Gaffar b. Hasan'~n (1744) Umdet ül-Tevdrih 48, Seyyid Mehmed R~zâ"n~n (öl. 1756) es-Seba' es-Seyyar fi akl~& mulük ul-Tötör (1466-1737 ) 49 ve Halim Giray'~n (öl. 1823) özetlenmi~~ Gülbun-i Hdruin 5° adl~~ Tatar hanlan hakk~ndaki eserinde Sahip Giray Han'~n Bo~dan seferine kat~lmas~~ da tasvir edilmektedir.
yüzy~lda ve XX. yüzy~l~n ba~lar~nda yaz~lm~~, me~hur Osmanl~~ tarihçilerinden Hayrullah Efendi'nin ( 817-1866) Devlet-i Aliyye-i
42 Istanbul 1146 ( 1 733), 247 s. Bo~dan seferi hk. s. 119; Rom. terc. M. Gubo~lu, Cronici
turce~ti... II (Bucure~ti 1974), s. 108.
43 Istanbul 1654, yazmas~~ Ankara Milli Ktp., s. 322; Rom. terc. bkz. Cronici turce~ti... II, s. 123-124.
" Istanbul 1271 (1854), Bo~dan seferi hk. bkz. s. 495-498; Rom. terc. Cronici turce~ti... II, s.
149-151 '
45 Bulak 1248 (1832), Bo~dan seferi hk. bkz. s. 427-428; Rom. terc. Cronici turce~ti... I, s. 546- 548.
46 Bulak ~~ 248 (1832), s. 126-136; (Bo~dan seferi); Rom. terc. Cronici turce~ti... I, s. 532-536. 47 Istanbul 1285 (1868), c. III, s. 494-495; Bo~dan seferi hk. Cronici turce~ti... II, s. 252-254. 49 fi'l (Tarih ül)-Tatar, Istanbul-Süleymaniye Ktp. Es'at efendi, nr. 2331 (GOW, s. 280, nr.
252).
49 ~. Mengli Giray'dan (1466) II. Mengli Giray'a kadar (1737) ciddi bir Tatar tarihidir. Yazmas~~ hakk~nda bkz. L.V. Dimitrieva... a.e., s. 126-127; no. B. 756, 303 s.; Kazembek ne~ri; Kazan 1832 (Bkz. GOW, s. 281, nr. 254); as-Sab'as-siyydr fi ahbörmuluka at-Tütkr.
50 Istanbul 1287 (1870), 232 s. 8 (GOW., s. 242-243, nr. 311); di~er bask~s~~ "Necim Istikbal Matbaas~" 1327 (19o9), 232 s.; Sahib Giray Han Sultan Sillo,mat~'~n'Bo~dan' seferinde, bizzat Tatar askeriyle bulunarak bir çok yararltklar gösterdi~i gibi... s. 43.
O smaniyye 51, Mehmed Mazhar Fevzi'nin (öl. 1878) Haber-i sahih 52 isimli eserlerinde Bo~dan seferi teferruatl~~ ve istatistik bak~mdan iyice tasvir edilmi~se de, ancak Tarih-i Atd'da (öl. 1880) 53 ayn~~ olay an~ lmakla yetinilmi~tir. Bunlardan sonra Mustafa Nüri Pa~a'n~n (1824-189o) Netöyic
ül-Vukre ;it 54, Yal~kç~~ Ahmed Rif at'~n (öl. ~~ 894) Nakd ül-Tevdrih 55, me~hur Ahmed Cevdet Pa~a'n~n (1822-1895) Veköyi-i devlet-i aliyye yani Tarih-i
Cevdet 56 adl~~ eserleri yer al~r. Ayn~~ zamanda Mehmed Celâl'in Kanurd Sultan
Süleyman yahut fütuhat 185o 57 isimli manzum eserinde 1538 /945 H. tarihli Bo~dan seferi de k~saca tasvir edilmi~tir. Yüzy~l~m~z~n ba~lar~ndan I. Dünya Sava~~na kadar yaz~lm~~~ Mehmed Kamil Pa~a'n~n (öl. 913) Tr~gh-i siydsf-i
devlet-i aliyye 58 ve Mehmed Murad'~n (öl. 1917) Törih-i Ebu'l-Faruk 59 adl~~ eserinde de konumuz hakk~nda k~s~mlar vard~r. Mehmet At'n~n (öl. 1918)
Osmanl~~ devleti tarihi'nde 6° - J.v . Hammer ve fas~llar tercümesi- Bo~dan seferi
geni~çe yaz~lm~~t~r. Kanuni devrinden sonra yaz~lm~~~ (XVII-XX. yy.) tarihlerde tekrarlamalar varsa da baz~~ yeni haberler de bulunmaktad~r. Çünkü, yukar~da an~lan tarihçilerden baz~lar~~ ~imdiye kadar bilinmeyen kaynaklar~~ kullanm~~lar, sonradan Bo~dan seferini ba~ka bir gözle görmü~lerdir. Maalesef, 1538 /945 H. tarihli Türkçe belgelerden, yani diplomatik Osmanl~~ kaynaklar~ndan, Bo~dan seferiyle ilgili ancak birkaç tanesi ne~r olunmu~tur 61. Bu bak~mdan konumuzla ilgili derya gibi zengin Türkiye ar~ivlerinden yeni vesikalar beklemekte), iz. Bu kadar zengin kayna~a ra~men, Türkiye tarihçileri tarafindan ~imdiye kadar Kanuni'nin
51 Istanbul (1854) C. XI, s. 129-131: Bo~dan seferi. 52 Istanbul ~~ 293 (1877) Bo~dan seferi hakk~nda s. ~~ 29-137. 53 Istanbul 1291 (1874), C. II, s. 18 (GOW, s. 371-372).
54 Istanbul 1294 (1877), c. I, s. 105-1o6 (GOW., s. 371-372, nr. 343 ve özellikle yeni bask~s~~ Nelayi~ü'l-v~~kuat kurumlar~~ ve örgütleriyle Osmanl~~ Tarihi c. I-II Sadele~tiren, notlar ve aç~klamalar~~ ekleyen Prof. Dr. Ne~et Ça~atay, Türk Tarih Kurumu Bas~mevi, Ankara 1979,
I-II s. 99: Bo~dan seferi.
55 Istanbul 1296 (1879), 816 s. 8' (GOW., s. 376, nr. 347).
56 Istanbul 1271 (1855) C. I ve özellikle Tarih-i Cevdet I. c., "Sabah" say~n dostumuz Dündar Günday'~n sadele~tirmesi, Istanbul 1972, s. 355: Sahib Giray'in Bo~dan seferuze kattlmas~~ hakkindadir.
57 Istanbul 1308 (1890) "Kasbar Matbaas~", 48 s. + ~~ portre.
38 Istanbul 1327 H. (1909), c. I, s. 205-206 (GOW., s. 393-394, nr. 361).
59 Türih-i 'Osmaniyede siyaset ve medeniyet i'tibanYle hikmet-i asliyye teharesine te~ebbüs, Istanbul 1326 (1908), c. III.
60 Istanbul 1330 (1912), c. III.
61 Bkz. Mihail Gubo~lu, Catalogul documentelor tt~rce~ti Il (Bueure~ti 1965), S. 5-6, nr. 9, ~~ o, ~~
734 MIHAIL GUBO~LU
Bo~dan seferi hakk~nda hiçbir özel ara~t~rma yap~lmam~~ t~ r. Bu konu hakk~nda Türkiye'de yay~nlanm~~~ baz~~ Osmanl~~ tarihlerinde ve bir iki makalede ufak tefek bölüm vard~ r. Örne~in Ord. Prof. Ismail Hakk~~ Uzunçar~~l~'mn (öl. 977) Osmanl~~ tarihi... 62 adl~~ eserinde çok genel bir fas~l, Ismail Hâmi Dani~mend'in (öl. 1967) izahl~~ Osmanl~~ tarihi kronolojisinde 63 daha teferruatl~~ bir bölüm vard~ r. Daha sonra bir heyet taraf~ndan yaz~lm~~~
Harital~-Resimli Mufassal Osmanl~~ Tarihi 64 isimli eserde Bo~dan seferine ait bir k~s~ m bulunmaktad~r. Maalesef, üçünün de baz~~ kar~~~kl~ k ve eksikleri vard~ r. Bunlardan önce Türkçe, sonra Ingilizce olarak yaz~lm~~, gerek Aurel Decei'nin ve gerek Halil Inalc~ k'~ n BO~DAN ( = Moldova) 65 makalelerinde Kanuni'nin Bo~dan seferi ~öyle özetlenmi~~ ve neticelenmi~tir: "1538'de Kanuni Süleyman bir te'dip seferi tertip ve Boyarlar~n kendisine ihaneti üzerine Petru Rare~'in türlü maceralar~~ ile Erdel'de Ciceu'ya kaçmas~~ akabinde Suceava'y~~ zapt etti; bir taraftan K~r~m hani Sahip Giray da Ya~~ ~ehrini yakm~~t~. ~rak, Macaristan ve Rodos fâtihi "~ehin~ah-i Cihan" Kanuni Süleyman Bo~dan tahtma kendisine daha muti bir voyvoda geçirerek, Dnester üzerinde müstahkem Tighina ~ehrini imparatorlu~una ilhak etti. Tighina ~ehrine Bender ad~~ verildi. Böylece Bo~dan, arazisinin mühim bir k~sm~n~~ daha kaybetti" 66 Prof. Halil Inalc~ k The Ottoman
Empire... 67 adl~~ eserinde, di~er bir özellik olarak, gerek Süleyman'~ n seferini ve gerekse Moldova'n~n tabiyyetini hat~rlatm~~t~r. Çünkü yukar~da an~lan eserde sosyo-ekonomik problemlere öncelik verilmi~tir. Bundan ba~ka Prof. M. Tayyib Gökbilgin'in (öl. 1981) Kanuni Sultan Süleyman adl~~ ara~t~r-mas~ nda "Bo~dan seferi" (1538) hakk~nda 68 daha geni~çe ve derince bir k~s~m vard~r. Burada gerek Türk ve gerekse Avrupa-Romen kaynaklar~ndan ve kaynakças~ ndan, "N. Iorga" ba~ta olarak, yararlan~!m~~t~r.
Bo~dan Moldova yani Romen kaynaklar~na gelince; ça~da~~ olarak
Letopise<ul lui Macarie (Makari'nin vekayinâmesi) 69 adl~~ kroni~i ba~ta
62 II. C. 2. bs. Istanbul'un Fethinden Kanuni Sultan Süleyman'~n ölümüne kadar... Türk Tarih Kurumu Bas~ mevi, Ankara 1964, Bo~dan seferi hakk~nda bkz. s. 342-344.
63 Istanbul "Türkiye Bas~ mevi" 2. C. (1948), Bo~dan seferi hakk~nda bkz. s. 203-210. 64 ~stanbul "~ehir Matbaas~" 1958, II. c., s. 909-911.
65 "~S~ârn Ansiklopedisi..." I. c. ~stanbul 1949, s. 697-705. 66 Bkz. a. mak. s. 700/1.
67 The clasical Age 1300-1600, London 1973, XII + 258 s. + 57 pl.
69 ~stanbul 1967, 57 s. 8 ("Islam Ansiklopedisinden ayr~ bas~m; Bo~dan seferi (1538) hakk~nda
s. 23-24.
69 Bkz. Cronica lui Macarie. "Cronicile slavo-române din sec. XV-XVI". Publicate de bn Bogdan. Editie revâzutâ ~i completatâ de P.P. Panaitescu, Bucure~ti 1959, s. 74-105.
hat~ rlatabiliriz. Neamts manast~ r~~ ba~ke~i~i Macarie (öl. ~~ 558), Petru Rare~~ Voyvoda'mn emriyle Romen piskoposu tayin edilmi~~ ve beyinin emriyle Bo~dan kroni~ini yazm~~, Kanuni'nin Bo~dan seferinden de k~saca bahsetmi~tir. Bu eserinde daha çok Petru Rare~'in çok dramatik-feci kaçmas~nda ~srar etmi~tir. Bundan sonra 1564 civar~nda yaz~lm~~~ Cronica
Molda-Polona (Bo~dan-Leh kroni~i) da konumuzla ilgili baz~~ haberler
vard~ r 70. A~a~~~ yukar~~ yüz y~l sonra tan~ nm~~~ Bo~dan vekayinâmecisi Grigorie Ureche'nin (öl. 1647) Letopisetul Türü Moldovei pfna la Aron Voda ~~ 359-1595 (Aron Voyvoda'ya kadar Bo~dan memleketinin kroni~i) 71 isimli eserinde ayn~~ olaydan çok söz edilmi~tir. Daha eski kaynaklara dayanarak Grigorie Ureche ~öyle ba~lam~~t~ r: "Ne zaman Türk imparatoru Sultan Süleyman kendi kuvvetiyle ve onunla beraber Eflakl~ lar ve daha sonra Tatarlarla sultan ve Leh askeriyle hatman Tornowski, Petru Voyvoda üzerine gelmi~lerdir. Valeatul y~l 7046 ( = 1538) Septemvrie (Eylül) 20..." 72 . Bunlar~ n tekrarlanmas~~ ve di~er bir versiyonu Nicolae Costin'nin (öl. 1712) Letopisetul Tani Moldovei de la zidirea lumii pfna la 16or (Dünya'n~n kurulu~undan ~~ 6ol'e kadar Bo~dan kroni~i) 73 adl~~ eserinde Bo~dan seferi de yer alm~~t~ r. Tan~nm~~~ ünlü ilk Romen Türkolo~u Dimitrie Cantemir yani Kantemiro~lu ( 1673- I 723) 74 Osmanl~~ imparatorlu~unun yüksel~~
ve çökii~~ tarihi 75 adl~~ eserinde Sultan Süleyman'~ n Bo~dan eyaletini çi~nemesi
ba~l~~~~ ta~~yan bir k~s~m yaz~lm~~t~r 76. Osmanl~~ kroniklerinden birine bu da muhakkak dayanm~~~ veya oradan tercüme edilmi~tir. Franz Babinger'in bir ara~t~rmas~na ra~men Dimitrie Cantemir'in Türk kaynaklar~ na 77 pek
70 Bkz. ayn~~ ciltte "Cronicile slavo-romAne din sec. XV-XVI", (1959) s. 164-187; Bo~dan
seferi hakk~nda s. 184.
71 Editie de Const. Giurescu, Bucure~ti 1916, XV + 304 s. 8' (II. bask~)/ ne~reden Const. Giurescu, 1958, II.)
72 Bo~dan seferi hakk~nda bkz. a.e. s. 140-142. 73 Bucure~ti 1942, S. 364.
74 Bkz. Mihail Gubo~lu, Ilk Romen Türkologu-Dimitrie Cantemir. "I. Milletleraras~~ Türkoloji Kongresi" (Istanbul 15-20. X. 1973), Istanbul 1979, S. 968-981.
75 Çeviren: Dr. Özdemir Çobano~lu c. II. (Ankara 1979), XXIII + 386 s. (Kültür Bakanl~~~ ).
76 Bkz. Dimitrie Cantemir, a.e. ve a. terc., s. 99-1 oo.
77 Buna ra~men ayn~~ makalesi üç defa bas~lm~~t~r: 1. Die osmanisch~n Quellen D. Cantemir's. "Volum omagial profesorului Ioan Lupu~", Bucure~ti 1941, 12 S. 2. Rom. terc.: lzvoarele turce~ti
ale lui Dimitrie Cantemir. "Arhiva RomAneasca" Tom VII, Bucure~ti 1942, II, S. 3., tekrar Die türkischen Quellen Dimitrie Cantemir's. "Zeki Velidi Togan'a Arma~an", Istanbul 1951, s. 50-60 ve 4. "AufsAtze und Abhandlungen" II (München 1966), S. 38-50.
736 MIHAIL GUBO~LU
güvenilemez. D. Cantemir'in yukar~da an~lan eseri (Almanca tercümesine), di~er Osmanl~~ imparatorlu~u tarihçilerine dayanarak Geschichte des
osmanischen Reiches nach Kantemir... (Viyana-181 ) 78 adl~~ eserinde, Petru
Rare~'in Türklerle ili~kileri ve gerekse Kanuni'nin Bo~dan seferi de yer alm~~t~ r. Bu be~~ alt~~ tane Romen rivâyet-naratif kaynaklar~ ndan ba~ka Romanya'da, Bükre~'te bas~lm~~~ tan~ nm~~~ Hurmuzaki (Bucure~ ti- 89 ) 79,
,
Hurmuzaki-Bo~dan (1893) 80 Hurmuzaki-Densu~ianu (1894) 81 ve H urm uzaki-Iorga' ( ~~ 915) 82 n~n Documente privitoare la istoria Romdnilor (Romenlerin tarihine ait belgeler) adl~~ koleksiyonunda 83 yukar~da i~aret etti~imiz baz~~ ciltlerin bir k~sm~~ da 1538 tarihli Kanuni'nin Bo~dan seferiyle ilgilidir. Bunlar Avrupa ar~ivlerinden derlenmi~~ olup ço~u ortaça~~ Latincesiyle yaz~lm~~~ çok de~erli diplomatik kaynaklard~ r. Bunlar~ n baz~lar~n~~ yeri geldikçe kullanaca~~z. Baz~~ Türk kaynaklar~ n~~ da ara~t~ rmam~za ekleyece~iz.
Romen tarihçileri aras~ nda Kanuni'nin Bo~dan seferi (1538 /945 H.) çoktan beri dikkat çekmi~, merak uyand~rm~~~ ve daha fazla, Avrupa kaynaklar~ na dayanarak yer alm~~ t~ r. Örne~in Romanya Birle~ik Milli Devleti'nin kurulu~~ evrelerinde (Ocak 1859) k~sa bir süre sonra ça~da~~ Dalmaçyal~~ Verancsics (Veraniçiç)'in ( 504-1543) 84 1538 tarihli Süleyman'in
Bo~dan seferi adl~~ Latince eseri Romence'ye çevirilerek bir makale ~eklinde
bast~ r~lm~~ t~ r 85. Sonra II. Dünya Sava~~na kadar ünlü Romen tarihçisi A.D. Xenopol (1847-1920) 86, N. Iorga (1871-1940) 87 ve Constantin C.
79 Cantemir, Galletti, d'Ohsson, Gebhardi, Spitler und anderen. Zweiter Bande, Wien
1811, Zheiter band (II. c.) S. 47-49: Moldauer Angelegenheiten ve s. 49-52: Die Moldau wird verwüstet.
79 Documente privitoare la istoria Romdnilor (= Documente...), Bucure~ti 1891, yol. II, ~~
(1891), s. 105-106-107, 109-113. 80 Documente... Vol. I, 2, s. 104-1 ~~ o.
81 Documente... Vol. II, 3, S. 38-2436.
82 Documente... Bucure~ti 1915.
93 Tam koleksiyon 47 ciltten ibarettir (Bucure~ti 1878, 1967).
84 Latince yaz~lm~~. De situ Transilvaniae Moldaviae et Transa/pine-tercümesi "Transilvanya, Bo~dan ve Rflak durumu hakk~nda" vb. Bkz. Maria Holban, Cdldtori strdini... I, s. 393-421.
85 Campania sultanului Soliman din 1583 in Moldova Romence'ye ilk tercüme Alexandru Papiu
Ilarianu (1827-1877): "Tesaur de monumente istorice pentru Romania" vol. III (Bucure~ti 1864), s. 176-182 (Latince-Romencedir).
86 Ostoria romdnilor din Dacia Trdiand, lassi-1889, S. 552-560 (I. bs.); III. bs. bn Vladescu
(Bucure~ti 1925), C. IV., s. 242-245.
87 Histoire des Roumains et de la RomaniM Orientale, Vol. IV Bucarest 1937, S. 458-496
Giurescu'nun ( I 90 ~~ -1977) 88 Istoria românilor (Romenlerin tarihi) adl~~ analiz (tahliI)- sentez eserlerinde Kanuni'nin Petru Rare~~ Voyvoda üzerine Bo~dan seferi hakk~nda da birer k~s~ m veya bölüm vard~ r. Ayn~~ zamanda N. Iorga'n~ n Geschichte des osmanischen Reiches... 89 adl~~ Osmanl~~ imparatorlu~u tarihinde ayn~~ olay mehâretle yaz~lm~~sa da, bu ancak Romen-Avrupa kaynaklar~ na dayanm~~t~ r. Ayn~~ ~ekilde N. Iorga'n~n Geschichte des
Rümönichen Volkes... 90 adl~~ eseri de yaz~lm~~t~r. II. Dünya Sava~~'ndan önce
Prof. A.V. Boldur'un Istoria Basarabiei ( Besarebya tarihi) 91 isimli eserinde k~saca ve çok aç~k olarak Süleyman'~n Bo~dan seferi yer alm~~t~r. Tarihçiye göre bunun sebebi Lehistan Saray~n~n Osmanl~~ Padi~ah~n~~ Bo~dan'a ça~~rmas~d~ r. II. Dünya Sava~~'ndan sonra bir heyet tarafindan yaz~lm~~~
Istoria României (Romanya tarihi)... 92 adl~~ eserde Domnia lui Petru Rare~-Caderea Moldovei sub dominatia otomana (1538) (Petru Rare~'in hakimiyeti
Bo~dan'~ n Osmanl~~ hakimiyetine u~ramas~) bölümünün sonunda Sultan Sülejiman'~ n Bo~dan seferine birkaç sayfa ay~rm~~t~r. Olay~ n sebebi Alosio Gritti'nin öldürülmesi ve Petru Rare~'in Habsburglarla ili~kileridir. A. Oletea ve V. Maciu'nun redakte ettikleri Istoria poporului român (Romen halk~ n~n tarihi) 93 adl~~ eserde Kanuni'nin Bo~dan seferi çok k~saca anlat~lm~~t~r. Petru Rare~'in suçu de~il, ancak büyük Boyarlar~ n hainli~i an~lmaktad~r. Bu çok dar bir görü~tür. Ünlü tarihçi Constantin C. Giurescu ve o~lu Dinu C. Giurescu'nun Istoria Românilor (Romenlerin tarihi) 2 (Bucure~ti- ~~ 976) 94 isimli eserinde de ayn~~ olay daha iyi bir ~ekilde izahl~~ olarak yer alm~~t~r. Bundan gayri Bo~dan Voyvodas~~ Petru Rare~'e ait (I. defa 1527-1538; II. 1541-1546) Prof. Dr. bn Ursu (1875-1925) 95 Paul 88 Istoria Românilor II, I. IV. bask~s~, Bucure~ti 1943, S. 178-180: Campania din 1938 fn Moldova.
89 Nach den Quellen dargestellt (bis. 1538). Zweiter band, Gotha 1909, S. 384-426. 90 Im Rahmen seiner staatscbildungen von N. Iorga. Erster Band, Gotha 1905, S. 380-382.
91 Contributii la studiul istoriei romdnilor. Vol. I. Epocile vechi (pâna la sec. XVII), Chi~inâu
1937, S. 198-200.
92 C. II. bir heyet tarafindan tertiplenmi~tir. Bucure~ti 1962, "Editura Academiei repuplicii P. Române", S. 640-649.
93 Bucure~ti 1970, s. 221 (Ilmi bir eser de~il populaire ~eklindedir).
94 De la mijlocul secolului al XIV-lea pfna la fnceputul secolului al XVII-lea Vol. 2 "Editura ~tiintificâ~i enciclopedicâ", Bucure~ti 1876, s. 277-280: Evenimentele din 1538.
95 Die auswörtige Politik des Peter Rare~. Fürst von Moldai, Wien 1908, 18o s. 8*; La politique orientale de Français 1-er (1515-1547), Paris 1908, 204 S.; Petru Rare~, Bucure~ti 1923, 143 s.
738 MIHAIL GUBOÖLU
Simionescu 96 ve genç tarihçimiz ~tefan Gorovei (do~umu 194.8) 97 taraf~ndan yaz~lm~~~ monografilerde Kanuni'nin Bo~dan seferi fazlaca yer alm~~t~r. Bunlardan ba~ka Dr. Leon ~imanschi ba~kanl~~~ndaki bir heyet taraf~ndan yaz~lan Petru Rare~~ 98 adl~~ eserde tan~nm~~~ genç tarihçimiz Dr. Cemil Tahsin (do~umu: Mecidiye 1943) de " In faa impactului otoman" (Osmanl~~ vuru~u kar~~s~ nda) 99 ba~l~kl~~ bir bölüm yazm~~, bu yaz~s~ nda baz~~ Türk kaynaklar~n~~ da kullanm~~t~r. Ayn~~ olaylar~n arifesi için (1537-1538) özellikle Al. Cioranescu'nun "Petru Rare~~ ve V. Karol'un Do~u politikas~" 1°° ve
" Simanka~~ ar~ivlerinden derlenmi~~ Romen/erin tarihine ait belgeler" 101 isimli eserleri s~ralayabiliriz.
Tarihçi-Türkolog Aurel Decei'nin (1905-1976) Istoria i~nperiulu ottoman (Osmanl~~ imparatorlu~unun tarihi) 102 adl~~ eserinde Kanuni'nin Bo~dan seferi hakk~ nda bir k~s~m varsa da çok genel oldu~u ve bilinen olaylara dayand~~~~ için ilmi de~eri azd~r. Bundan iki y~l önce bas~lm~~~ Mustafa Ali Mehmed'in Istoria turcilor (Türklerin tarihi) 103 adl~~ kitapç~k'~'. da kompilasiyon ya da derleme ~eklinde oldu~undan çok kar~~~ k ve de~eri daha da azd~r. II. Dünya Sava~~'ndan sonra Kanuni'nin Bo~dan seferi hakk~nda özel baz~~ çal~~malar da vard~r. Bunlar kronolojik s~rayla ~unlard~r: Eugen Stanescu'nun Le coup d'etat nobiliaire de 1538 et son röle dans Passervissement de la
Moldavie par l'Empire ottoman i°4 adl~~ ara~t~ rmas~nda Boyarlar~n darbesinden çok Petru Rare~'in kendi maceral~~ ve yanl~~~ politikas~~ III. Osmanl~~ padi~ah~n~~ seferi hümayunla Bo~dan'a getirtmi~tir denilmektedir. Burada bizim yukar~da an~lan iki versiyonlu Sultan Süleyman'~n Bo~dan seferine ait
Bender kit&besi (15381945 H.) 103 ile Türk kronik/eri ~~~~~nda Süleyman
96 Petru Rare~-domnul ~i vremea sa, Bucure~ti 1970, "Editura enciclopedicA românA", ~~ go S. 4.*
("Orientul" 6).
97 Petru Rare~~ (1527-1538; 1541-1546). "Editura militarA", Bucure~ti 1982, 232 S. Bo~dan seferi hakk~nda IV. Pe un drum neumblat ~i dipru [Gezilmemi~~ ve çok çetin bir (da~~) yolunda], s. 140-178.
98 "Editura Academiei R.S. România", Bucure~ti 1978, 336 p. + por. + h.
99 Bkz. Petru Rare~. redactor coordonator Leon, ~imanschi, s. 136-160.
100 Petru Rare~~ ~i politica oriental'd a lui Carol Quintul. "ARMSI" s. III, Tom. XVII (1936), nr. 12, S. 11-12.
101 Documente privitoare la istoria Ro~ndnilor culesedin arhivele din Simanca~, Bucure~ti 1940, s. 17-18.
102 pfrul la 1656 (1656 y~l~na kadar). "Editura ~tin~tificA ~i enciclopedicA", Bucure~ti 1976, s. 187-188.
103 "Editura ~tiintificA", Bucure~ti 1976, s. 187-188; Örne~in, "Expediçia sa'a soldat cu..." bu çe~it sözler tarihl de~ildir, sendika sözleridir.
104 "Nouvelles etudes d'histoire"... I (Bucure~ti 1955), s. 241-264. 103 Ba~l~klar' hakk~nda bkz. not: 17 ve 18, s. 2.
Muhte~em'in 15381945 H. tarihli Bo~dan seferi (Rusça) 106 adl~~ bildirimizi de
s~ralayabiliriz. Bunlardan sonra iki ciltlik Cronici turce~ti privind l,öri le române (Romen ülkelerine ait Türk kronikleri) 107 adl~~ eserimizde de bu konuyu daha iyi incelemek için yeni kaynaklara yer verilmi~tir; ama baz~~ eksiklikleri de vard~r. Bunlardan ba~ka son on y~l içinde de Kanuni'nin Bo~dan seferine ait birkaç özel çal~~ma vard~ r. Bunlar aras~ nda ~unlar~~ sayabiliriz: Iancu Bidian, Moldova ~i tratativele polono-ottomane fntr-un document din 1538 (1538 tarihli bir belgede Leh-Osmanl~~ müzakerelerinde Bo~dan) 108; I.D. Martin,
La" trecâtoarea Boto~anilor" in 1538 (1538'de "Boto~an geçidinde") 109 Manole
Neagoe, Petru Rare~~ ~i Campania din 1538 (Petru Rare~~ ve ~~ 538'deki sefer) 1 ~~ o ve Constantin Rezachevici, Tratatul lui Petru Rare~~ ~i Sigismund I in ( 28-31 august
1538) din Vremea campani ei lui Suleiman MagnUicul in Moldova (Muhte~em
Süley-man'~ n Bo~dan seferi zamarunda Petru Rare~~ ve I. Sigismund'un muahedesi, 28-31. VIII. 1538) 111. Bu çal~~malar aras~nda ~tefan Simionescu'nun„ No:* date
despre si tuatia intern(' ~i externö a Moldovei in anul 1538 intr-un document inedit
(Yay~ nlanmam~~~ bir belgede Bo~dan'~ n 1538'deki iç ve d~~~ durumu ,
hakk~ nda yeni haberler) 112
Moldova in tratativele polono-ottomane intr-un document din 1538 (1538 tarihli bir belgede Leh-Osmanl~~ müzakerelerinde
Bo~dan) 113, T &ile române ~i fnceputul politicii rösâri tene antiotomane a Imperiului
habsburgic ( 1526-1594) (Romen ülkeleri ve Habsburg imparatorlu~unun
Osmanl~lar aleyhine do~u politikas~n~n ba~lamas~~ ~~ 526- ~~ 594) 114.
Romence
Rela(iile intern ationale ale Moldovei cu Imperul habsburgic in timpul domniei lui Petru Rare~~ 115 ve Frans~zca Les relations de la Moldavie avec les Habsbourg pendant le rgne de Petru Rare~~ 1527-1538; 1541-1546 116 adl~~ makalelerini hat~ rlatabili-
108 Rusças~: Pochod Sulmana Velikol~pna~o v Moldaviyu 15381945 g. v svete tureckich letopisQ,.
"Trudy XXV Mejdunarodnaya Kongress Vostokovedov" Moskova 9-15 A~ustos 1960, tom. II (Moskova 1963), S. 435-442.
107 Extrase I. sec. XV-mijlocul sec. XVII-lea, Bucure~ti 1966, 562 s. (Izvoare orientale privind istoria României 1); Extrase II-sec. XVII inceputul sec. al XVIII-lea) Vol. II, Bucure~ti 1974, 543 s. 4- pl.
108 "Studii ~i Materiale de istorie medie" Vol. II, Bucure~ti 1974, S. 310-329.
109 Bkz. Vol.Boto~ani-isiorie ~i contemporaneitate (Tarih ve ça~da~l~k), 1972, S. 25 vb. 110 "Revista Arhivelor" Anul LIII, Vol. XXXVIII, nr. 4, Bucure~ti 1976, s. 390-398. 111 "CercetAri istorice" IX-X, 1978-1979, S. 114 vb.
112 "Studii. Rey. de istorie", nr. 25/2 M 1972, S. 232.
113 Campania lui Soliman din 1538 in Moldova. Antecedente ~i urmAri. "Studii ~i materiale de istorie militarA" no. 7-8, Bucure~ti 1974-1975, S. 141-150.
114 "Revista de istorie" 8, (Bucure~ti 1975), S. 1157-1214.
113 "Revista de istorie", Tom. XXX, ~~ (1977), s. to~ -~ o6 (Frans~zca resume). 116 "Revue roumaine d'histoire" Tom. XVI, 3 (1977), s. 457-467.
740 MIHAIL GUBOCLU
riz. Yukar~da an~lan baz~~ çal~~malarda Kanuni'nin Bo~dan seferinin sebeplerini, inki~afin~~ ve neticesini muhakkak iyi anlatamam~~lard~ r. Bunlar~n sebebi belki gençliklerindendir.
Yukar~da s~ralanan Romen kaynaklar~ndan ba~ka, Bo~dan seferi hakk~ nda Lehlilerin hareketini ve rolünü Ada T omiciana (Akta Tomiçyana) 1 16a adl~~ koleksiyondaki baz~~ elçi raporlar~~ ispat etmektedir. Örne~in 1533 y~l~n~ n sonlar~nda Al. Gritti'nin ve sadrazam Ayas Pa~a'n~n ifadesine göre Kanuni, Petru Rare~~ üzerine sefer açmak karar~ndad~ r.
Bat~~ Avrupa kaynaklar~ na gelince, olaydan 50 y~l sonra yaz~lm~~~ Hans Löwenklau (Johannes Leuclavius)un Annales Sultanorum Othmanidarum (Frankfurti 1588) 117 adl~~ eserinde gerek ça~da~~ Muhieddin 'Ali el-Cemâli'ye (öl.156o) 118 ve gerek di~er Türk kroniklerine dayanarak Bo~dan seferi hakk~nda bir bölüm vard~ r 119. XVII. yüzy~l~n ikinci yar~s~nda Arnavut asilzadelerinden biri olan Di Antonio Geropoldi'nin Bilancia
historica-politica deli Imperu ottomano 120 adl~~ eserinde Kanuni'nin Bo~dan
seferi ve Preveze zaferi anlat~lm~~t~ r.
Bat~~ Avrupa'da Frans~z tarihçilerinden M. Mignot'un Histoi re de
l'Empire ottoman... (1773) '21 adl~~ eserinde Bo~dan seferi hakk~ nda da k~saca
bir k~s~m vard~r. Bundan sonra, geçen yüzy~l~n ilk yar~s~nda yaz~lm~~~ ve dünya çap~nda tan~nm~~~ Joseph von Hammer'in (1774-1856) Geschichte des
osmanischen Reiches 122 ve Johann Wilhelm Zinkei Sen'in Geschi chte des osmanischen Reiches in Europa 123 adl~~ Osmanl~~ devleti tarihlerinde di~er siyasi,
askeri olaylar gibi Kanuni'nin Bo~dan seferi de büyük bir yer alm~~t~r. özellikle J. v. Hammer baz~~ Türk kroniklerini de, orijinale dayanarak çokça kullanm~~t~r. Bunlardan sonra yaz~lm~~~ N. Iorga'n~n Almanca Osmanl~~ devlet tarihinde gerek Kanuni devri ve gerekse Bo~dan seferi (1538) bir
116a Bkz. "Acta Tomiciana" Tom. XV, s. 844-845 ve Tom. XVI, s. 125 vb.
117 Baz~~ bask~lar~~ hakk~nda bkz. Carl Göllner, Turcica... II 1551-1600 (Bucure~ti-Baden
1968), 5. 461-462; 538-542 vb.
119 Bkz. GOW., s. 74-75. Anonym Tevdrih-i öl-i `Osmön adl~~ kroniklerinin devamc~s~~ (Fr.
Giese ne~r. Breslau 1922 ve terc. 1925).
119 Bkz. Johannes Leunclviusnya Löwenklau hakk~ nda bkz. Franz Babinger, Herkunf und
,jugend Hans Levenklaw, 3. a west, Zit 98/99/ (1979) S. 112-127.
120 In Venetia, DCCLXXIII, c. II, s. 59-60. ( Kara Bo~dan seferi)
121 Paris-MDCCLXXIII, c. II, s. 501-502.
122 Histoire de l'Empire ottoman... Trad. par JJ. de Hellert, Tom. V ( t 52o-1547), Paris 1836 s. 288-293 (Bo~dan seferi hk.) ve Kara Bo~dan (KB). Ruznâmesinin tercümesi s. 526-528 (ilave).
destan gibi okunur 124 daha küçük bir ölçüde ba~ta Frans~z tarihçilerinden A. de Lamartine 128, Theophile Lavallee 126 ve A. de Joncquiere 127 nin eserlerinde Bo~dan seferi k~saca ve üstünkörü yaz~lm~~t~ r.
Baz~~ Osmanl~~ tarihlerinden ba~ka K~ r~ m hanl~~~ na ait olan eserlerde de Kanuni'nin Bo~dan seferine Sahip Giray Han idaresinde Tatarlar~n kat~ld~~~~ meydana ç~ kar~lm~~t~ r. Bu mesele hakk~ nda W. Barthold'un Giray adl~~ k~sa makalesinde 128 hiçbir bilgi yoktur. Halil Inalc~ k'~ n Giray adl~~ makalesinde 129 "Mengli Giray'~n 1484 Bo~dan seferinden beri K~ r~ m hanlar~n~ n Osmanl~lar ile askeri i~birli~inde bulunduklar~" belirtilmektedir. Ikinci defa 1538'de, yine Bo~dan'a kar~~~ Sahip Giray'~ n gelip, Kanuni Süleyman'~n ordusu ile birle~ti~ini görüyoruz. "Bu seferde padi~ah kendisine hükümdar muamelesi gösterdi..." 130 denilmektedir. Bundan ba~ka J. v. Hammer'in Osmanl~~ tarihine ra~men, Geschichte der Chane der Krim adl~~ eserinde 131 ayn~~ konu hakk~ nda bir bilgi yoksa da tan~ nm~~~ Rus Türkologlar~ndan V. D. Smirnov'un (1846-1922) 132 Kr~mskoe Hanstvo pod
verhovensivon Osmanskoy Port~~ do naçala XVIII. veka (XVIII. yüzy~l~n ba~lar~na
kadar yüksek Osmanl~~ kapusunun da idaresinde K~ r~m Hanl~~~ ) 133 adl~~ eserinde Kanuni'nin Bo~dan seferine de bir bölüm ayr~lm~~t~ r. Baz~~ Osmanl~~ kroniklerine (M. 'Ali, t. Peçevi, Solakzade) dayanmas~ na ra~men bu eserin de hatalar~~ vard~ r. Söz geli~i, 945 H. = 1532 M. olamaz, bu tam 1538 y~l~ na rastlar. Osmanl~~ kroniklerine göre Kalç~ n yani Nalç~ n, Ia~i (Ya~-Yas~ ) ~ehri olamaz 134, muhakkak o zamanki ve ~imdiki Prut suyu kenar~ nda olan Falciu (Tk. Fal~ç) kasabas~~ söz konusudur.Yirmiüç y~l önce yaz~lm~~~ A.D. Noviçev'in Istoria Turçiy (Türkiye tarihi) 135 adl~~ eserinde Bo~dan seferine ancak çok k~sa bir paragraf ayr~lm~~ t~ r.
124 Zweiter Band (bis 1538), Gotha 1909, S. 385, 422-426. 125 Histoire de la Turquie, Paris 1854, Tom. IV, s. 326.
126 Histoire de l'Empire ottoman, depuis les temps anczen s jusqu'a nos jours, Paris 1855, S. 235-236. 127 Histoire de l'Empire °Roman, Paris 1914, s. 181-182.
128 "Encyclopklie de l'Islam.." IV (1927), S. 181-182.
129 Bkz. "Islam Ansiklopedisi 3." 38. cüz. Istanbul 1948, s. 738-789. 130 H. Inalc~k, a. mak., S. 785.
131 unter osmanischer Herrschafi. Aus türkischen Quellen, Wien 1856, s. 52-55 (Ssahibgerai...). 132 Bkz. A. N. Kononov, a.e., s. 261-262.
153 St. Petersburg 1887, XXXV + 772 s.; Sahib Giray Han'm Bo~dan seferine kat~lmas~~ hakk~nda bkz. s. 404-406.
134 Falçtn ve Filç~n yerine Kalçtn ya Nalçut okunmas~~ yanl~~t~r.
135 ~~Epoha feodalizma (XI-XVIII veka), "Izdatel'stvo Leningradskogo. Universiteta", 1963, S. 89.
742 MIHAIL GUBO~LU
Kanuni Sultan Süleyman'a "Muhte~em" unvan~n~~ veren Avrupa tarihçileri taraf~ndan yaz~lm~~~ "monografya" ~eklindeki eserlerde Bo~dan seferi ya unutulmu~~ ya da ancak bir iki sözle an~lm~~t~r. Çünkü bunlar, romantik ya da "populaire" eserlerdir. Daha çok Rokselana "Uksor Solimani" hakk~nda yaz~lm~~lard~ r. örne~in, Harold Lamb'in Suleiman the
Magnificent, Sultan of the East 136, Fairfax Downney'in Soliman le legislataur 137
ve Renzo Sertoli Salis'in Soliman le Magnifique (Muhte~em Süleyman) 138 adl~~ monografilerini s~ralayabiliriz. Bunlar~n aras~nda daha küçük bir ölçüde Prof. N. Ciachir (Çak~r)'~n Suleiman Magnjficul-Sultanul ~i epoca sa (Muhte~em Süleyman-Sultan ve devri) 139 adl~~ eserinin "Romen ülkeleriyle Muhte~em Süleyman'~ n ili~kileri" bölümünde Bo~dan seferine iyi bir bölüm ayr~lm~~t~r. Son olarak bizim Imperiul ottoman in secolul al XVI-lea... (XVI. yüzy~lda Osmanl~~ Imparatorlu~u) 14° adl~~ eserlerimizin özetinde "Expediia
impotriva Moldovei" 141 k~sa bir paragraf yay~nlanm~~t~r.
Yukar~da gözden geçirilen kaynak ve kaynakçalar~m~z tam de~ilse de bir ilmi ara~t~rma için kâfidir. Bunlar ayn~~ zamanda konumuz için iyi birer kaynak ve kaynakça rehberdir; ancak Kanuni'nin Bo~dan seferi ve zaferine ait de~il, ayn~~ olay~n öncelerine ve neticesine de ~~~k tutarlar. Imkan dahilinde a~a~~daki meseleler için en mühimlerini onlar~n ~~~~~ nda aç~klayaca~~z. Baz~~ olaylar~~ da gere~i kadar aç~klayaca~~z.
Kanuni ve Petru Rare~~ devrine kadar Türk-Bo~dan
Ciddi tarihsel kaynaklara göre Bo~dan yani Moldova'n~n Osmanl~lar-la ili~kileri ancak Istanbul'un fethinden sonra iyice aç~kl~k kazanmaya ba~lam~~t~r. Fatih Sultan Mehmed Belgrad ku~atmas~ndan önce gerek paraya olan ihtiyac~~ ve gerekse Bo~dan Voyvodas~~ Petru Aron'u (1455-1457) denemek için ona tu~ras~yla Slavca bir mektup göndermi~~ idi (5 Ekim
138 New-York 1951.
137 Kanuni Sultan Süleyman (Soliman k Magnif~que). Frans~zcadan çeviren: Enis Behiç
Koryürek. Ankara 1950 "Milli E~itim Bas~mevi". 4 + 250 s. 8. Ayn~, Muhte~em Süleyman. Çeviren: Ali Kemâl Aksüt, ~stanbul 1936 "Halk Bas~mevi", 196 s. 8'.
138 Türkçe tercümesi ~erafettin Turan, Ankara 1963.
139 "Editura enciclopedick romknr, Bucure~ti 1972, 191 p. Ç (Orizonturi 37). Suleiman Magni ficul ~i .tdrile rorr~llne s. 89-119; Bo~dan seferi hakk~nda s. lo~ -~ o9.
1" Mihail Gubo~lu, Imperiul ottoman f~z secolui al X V I-lea ~i primajumdtate a secolului al XVII-lea.
"Istoria Evului Mediu" Vol. III. (Coordonator Radu Manolescu), Bucure~ti 1978, s. 301-357. Gerek genel giri~~ ve gerekse baz~~ ekonomik meselelerde M. Maxim'in baz~~ yanl~~~ ve ters görü~leri vard~r.
~~ 455) 142.
Böylece Voyvoday~~ tehdit ederek 2000 alt~ n harac istemi~~ idi. Bo~danl~lar korkular~na ra~men harac~~ derhal göndermemi~lerdir. Ba~ta Voyvoda divamnda -Vaslui ~ehrinde- tart~~malar olmu~~ ve en sonunda 1456'n~n ilkbahar~nda istenen harac~~ logofk Mihail (Mihul) isimli Boyarla göndermi~lerdir. Bo~dan'~ n Padi~ah hazinesine ilk harac ödemesinin ay~~ ve günü tam bilinmez. Her halde 9 Haziran 1456 (5 Recep 86o) tarihli Fatih'in Yeni-Derbend'den Türkçe ferman-mektubunda ( biti) "...Bo~dan ili Beyi Pitir ( = Petru) Voyvoda ile bar~~~ kl~ k idüp arada dü~manl~~~~ götürdüm ve buyurdum..." 143 denilmektedir. Böylece Moldova'n~ n ilk harac~~ Fatih'in hazinesine ister istemez ödenmi~~ idi 144. Bundan önce Bo~danl~lar Osmanl~lara hediye vermi~lerdir. Kendi belgelerinde "dan~" denilirdi. Yukar~da an~lan Fatih'in Türkçe mektubu Bo~dan'~ n Akkerman'daki bazirganlar~ na bir ticari imtiyaz ( Privilegium) olmas~ na ra~men baz~~ safdillere göre bir "tratat" yani ahidname veya muahededir (?!) 145. Kahraman Bo~dan voyvodas~~ me~hur ~tefan çel Mare (1457-1504) de önce
2000 Macar alt~ n~, sonra da Kili / Chilia kalesinin Macarlardan
al~ nmas~ndan ba~layarak (25 Ocak 1465) y~lda 3000 alt~ n~~ Fatih'in hazinesine muhakkak ödemi~~ ve böylece Türk egemenli~ini de tan~ m~~t~ r. Bunun kar~~l~~~~ baz~~ ticari imtiyazlar kazanm~~~ idi. Ayn~~ zamanda Osmanl~lar~n himayesinde memleketini ve askerini kuvvetlendirerek ~tefan çel Mare Macar-Leh krallar~n~~ ve Alt~ n-Ordu hanlar~n~~ s~ras~yla ma~lup etmi~tir. Ama 147o'ten sonra ba~~ms~zl~k bahanesiyle gururlanarak isyan bayra~~ n~~ kald~ rm~~~ idi. Osmanl~lar~n himayesinde olan Eflak Beyi Radu çel Frumos'u ve Tsepelu~~ (Kaz~ kl~cak) Voyvoday~~ memleketinde (Rimnicul-Sarat'ta) vurmu~~ ve sonra Türklerin dü~manlar~~ olan Uzun Hasan, Venedik, Napoli ve Macar-Leh krallanyla hep Osmanl~lar~ n aleyhine bir ittifak yapm~~ t~ r ( 472-1473). Ayn~~ zamanda, ~~ 474'ten önce padi~aha haraç vermekten de vazgeçmi~~ idi. Fatih'in denemesini reddetmi~se de Rumeli 142 Bkz. Mihail Guboklu, Fatih Sultan Mehmed ve Yavuz Sultan Selim'in Bo~dan voyvodalar~na yazd~klar~~ Slavca mektuplar. "Belgelerle Türk Tarih Dergisi", Istanbul 1969, no. 19, s.
3[-36 + faks. + pl.
143 Bkz. Dr. Friedrich Kraelitz, Osmanischen Urkunden in iiirkischer Sprache aus der Zweiten Hülfte des 15. Jahrhunderts... Wien 1921/1922, S. 44 + tafl. pl. = faks. I.
144 Bkz. Franz Babinger, cel dini& bir al Moldov~i c~ltre sultan, Bucure~ti 1936, ii s. 8 (Extras din volumul omagial pentru fratii Alexandru ~i bn Lapedatu) ve Al. Grecu (= P.P. Panaitescu), Pe rnarginea folosirii izvoarelor cu privire la impurter~a Moldovei la tributul turcesc (Vaslui 1956). "Studii, Revistü de istorie" V (1952), S. 187-198.
145 Bkz. Mustafa Ali Mehmet, Din reporturile Moldovei cu Imperiul otoman in a doua jum~ltate a veacului al XV-l~a. "Studii...", XIII, 5 (1960) S. 165-178.
744 MIHAIL GUBOOLU
Beylerbeyi Süleyman Pa~a'y~~ 30-40 bin askeriyle bozguna u~ratm~~~ idi ( ~ o Ocak 1475). Böylece bir münasebetsiz hareket kar~~s~nda danlan Fatih ~ahsen ~tefan çel Mare'nin üzerine sefer açm~~~ ve Valea-Alba (Akdere) ve sonra Razboinei denilen yerde Bo~danhlan zar-zor ezmi~ti 146. Koca ~tefan kom~u memleketlerden, Matya~~ Korvin, Papa'dan ve Leh kral~ ndan ümit etti~i ve istedi~i yard~m~~ alamam~~t~r. Böylece, ~tefan çel Mare durumu iyi anlam~~~ ve birkaç y~l sonra kendi arzusu üzerine Fatih'le bir Sulhnâme aktederek Osmanl~lara y~lda 3000 yerine 6000 alt~n haraç vermi~~ ve Türklerin dostuna dost ve dü~manlar~na dü~man olmu~~ idi (1479-1481) 147. Maalesef, bu Bo~dan-Osmanl~~ Sulhnâmesinin geçerlili~i ancak birkaç y~l sürmü~~ sürmemi~tir. II. Sultan Bayezid'in (148 ~~ -1512) Cem Sultanla taht kavgas~ndan ~tefan çel Mare istifade ederek muvakkaten tekrar haraç ödemekten vazgeçmi~~ ve Eflak iline ak~n ederek talan ve ya~ma etmi~~ idi. Bilindi~i üzere Eflak memleketi Osmanl~lann egemenli~inde idi. Gerek Bo~dan-Moldova'y~~ gerekse Eflak'~~ ~tefan çel Mare Osmanl~lar~n egemenli~inden ç~karmak istiyordu. Böyle bir tav~ rdan ve münasebetsiz hareketten memnun olmay~ p, on oniki y~l önce babas~~ gibi, II. Bayezid de Bo~dan üzerine, 1484 M. /889 H. ilkbahar~nda, sefer açm~~t~ r. O y~l~n yaz mevsiminde Tuna (Dunarea) a~z~ nda tan~nm~~~ ticari kale, Kili'yi (14 Temmuz) ve Turla /Diniestr Liman~nda Akkerman'~~ (5 /6 A~ustos) zaptetmi~~ idi 148. ~tefan çel Mare gece bask~nlyla ( ~ebhun) Akkerman'~~ geri almak istediyse de ba~ar~l~~ olamam~~~ idi. Buna cevap olarak 1485 y~l~nda gerek Rumeli Beylerbeyi Mihalo~lu Ali Bey ve gerekse Silistre Sanca~~~ Beyi Malkoço~lu Bali Bey 149 Bo~dan'a ak~n etmi~ler ve baz~~ büyük Boyarlar muti olmu~larsa da, Câtlâbuga (Kutlu~bu~a) mevkiindeki sava~ta ~tefan çel Mare zaferi kazanm~~~ idi (16 Kas~m 1485) 15°. Çünkü Osmanl~~ askerinin büyük bir k~sm~~ so~uktan ölmü~, ayak ve elleri donmu~tur. Bu olay Romence 146 Bu olay hakk~nda bkz. Mihail Guboglu Fdlih'in ~tefan çel Mare üzerine iki Bo~dan seferi (1 474-1476). "Belleten" Türk Tarih Kurumu Bas~mevi, Ankara 1984 S. 185 S. 139-194 + 2 resim.
147 Aurel Decei, Tratatul de pa~e-Sulhndme-incheMt fntre sultanul Mehmed al 11-lta ~i ~tefan çel Marc. "Revista istoricâ", XV (Bucure~ti 1945), faks. IV, s. 465-494 ve yeniden bask~s~~ ayn~, "Relatiile româno-orientale. Culegere de studii, Bucure~ti 1978, s. 118-192.
149 N. Iorga, Studii istori~~~ asupra Chili~i ~i Cetdt~i Albe, Bucure~ti 1899, 199 s. Bo~dan seferi hk. ve Dr.Selkhattin Tansel, Sultan IL Bdyezitin sjydsf hayat:, Istanbul 1966 "Milli E~itim Bas~mevi", VIII + 310 s. 44 + faks. Kili ve Akkerman zapt edilmesi hakk~nda s. 2-82.
149 Bkz. Franz Babinger, Beitrdge zur Geschichte des Geschlechtes der Malkoco~lu's. "Aufsktze und Abhandlungen" I (München 1962), s. 355-369.
"Gerul lui Marko~i ( Malkoç) pa~a" (Malkoç Pa~a'n~n ayaz~) diye Romen
folklorunda da yer alm~~ t~r 151. Gerek Hans Joachim Kissling tarafindan ne~rolunmu~~ "Eine anonyme altosmanische Chronik uber Sultan Bâyezid" 152, gerekse di~er kaynaklara dayanarak ~tefan S. Gorovei'in bir ciddi ara~t~rmas~na göre, 1486 y~l~n~n sonlar~ nda ~tefan çel Mare, Istanbul'a bir elçi göndererek Osmanl~larla tekrar bir Sulhnâme aktetmi~~ idi 153. Bundan sonra hayat~n~n sonuna kadar Türklere sad~ k kalm~~t~r. Hatta 1497-1498 y~llar~nda Lehliler üzerine "Codrul Cozminului" (Kozmin korusu) denilen sava~ta Koca ~tefan, Rumeli ve Silistre Türklerine 600 ya da 2000 askerle yard~mda bulunmu~tur. Sonra Silistre Sanca~~~ Beyi Malkoço~lu Bali Bey'in Lehistan'a intikam ak~n~nda ~tefan çel Mare de k~lavuzluk etmi~~ idi. Hizmet ve sadakat~na kar~~l~k bu sefer Koca ~tefan samur kürklü hiPat (= Kaftan), iki tu~, sancak ve bir de kuka ile taltif olundu 154. Böylece Bo~dan /
Moldova'n~n Osmanl~~ hakimiyetini kabulü gerçekle~ti. Baz~~ tarihçilere göre ~tefan çel Marc, Türklere y~ll~k 4000 alt~n haraç olarak ödemi~se de 155,
156,
Topkap~~ Saray~~ Ar~ivindeki bir belgeye göre (E. nr. 5995) ayn~~ voyvoda II. Bayezid'in devrinde onun hazinesine 5000 alt~n ödemi~tir. Belki ayn~~ miktardaki harac~~ ~tefan çel Mare'nin ilk halefleri de ödemi~tir. Herhalde XVI. yüzy~l~n ba~lar~na de~in bu kadar idi 157. Bundan ba~ka bir tarihsel
151 Petre Caraman (Karaman), Geneza Baladei populare in Balcani (Ia~i 1934) I, S. 63-103 ve özellikle Jon Const. Chitinia, Folclorul romdnese in perspectiva cornparata (Bucure~ti) "Minerva" 1971, X + 430 S.
152 Bkz. "Der Orient in der Forschung", Wiesbaden 1967, 99, s• 409-433.
153 La paix Moldo-Ottomane de 1486 (Quelques observations en marge des textes). "Revue Roumaine d'Histoire" Tom. XXI, 3-4 (1982) s. 405-421.
154 Bkz. Ismail Hakk~~ Uzunçar~~l~, Osmanl~~ tarihi... Ii, 2. bs., Türk Tarih Kurumu Bas~ mevi, Ankara 1964, S. 186.
155 Mihai Berza, Haraciul Moldovei ~i Tdrii Romdne~ti in sec. XV-XIX. "Studii ~i materiale de istorie" II (Buc. 1957), s. 7-48. Harac~n miktarlar~ndan baz~~ rakamlar ~üpheli ve baz~lar~~ çok yanl~~ t~r.
156 Bkz. Ismail Hakk~~ Uzunçar~~l~, a.e., S. 184: "~tefan çel Marc.., her sene vermek üzere dört bin alt~n vergiyi kabul etmi~tir". Buna ra~men yukar~da an~lan belgeyi, ilk defa ~.H. Uzunçar~~l~~ bast~rm~~t~r, a.e., S. 434, 1. notta: "Aynen: Bo~~ dan vergisi. Kara Bo~dan'~n karac~~ merhum Sultan Mehmed ( Fatih ) zaman~nda 885'e gelince her y~l be~er bin fon i verirler imi~~ bi~in. Merhum Sultan Mehmed alt~~ bin eylem~, sonra merhum hudavendigdr (Il. Bayezid) serir-i saltanata ciilus ettikte (Sitte ve semanine ve semane mie) Ramazan: (1481 Ekim) sekizinde be~~ binflori mukarrer olup bini ref olunmu~, bu zamana gelinceye de~in be~~ bin verirler...". ~lk defa ~.H. Uzunçar~~l~, D. Cantemir'e ve ondan sonra
yaz~lm~~~ bir kayna~a dayanarak bu kan~ya varm~~ t~r.
157 Bkz. Mihail Gubo~lu, Le tribut payi pan tes principaut6s roumaines la Porte jusqu'au dibut du
XVIe sitcle d'aprk tes source turques. "Revue des Etudes Islamiques" XXXVII, ~ , Paris ~~ 969, s• 49-80.
746 MIHAIL GUBO~LU
gelene~e göre "~tefan çel Mare ölüm dö~e~inde o~lu Bo~~ dan'a (15°4-1517)
memleketi Türklere tabi' k~lmas~n~~ tavsiye etti, di~er uluslara tabi' olmamas~n~~ da tembih etti. Çünkü Türk ulusunun daha anlay~~l~~ ve daha kuvvetli oldu~unu, zira o~lunun memleketi k~l~ç kuvvetiyle idare edemeyece~ini söyledi" 158. Ba~ka bir
gelene~e göre III. Bo~dan'~n logorat Tâutu elçili~iyle Istanbul'da, 1507-~5o8'de 8000 alt~n ödemesi ciddi bir ça~da~~ kayna~a dayanmam~~t~ r. Bu bak~ mdan baz~~ ciddi tarihçilerin hakk~~ yoktur 159. Belki bu da M. Berza'n~ n uydurmalar~ ndan biridir 160. Nicoarâ Beldiceanu "XV. yüzy~l~n sonu ve XVI. yüzy~l~n ba~~ nda Osmanl~~ Moldovas~" adl~~ ciddi ilmi ara~t~ rmas~nda 161 o devirdeki Bo~dan'~ n durumunu çok iyi aç~klam~~t~r. Gerek Koca ~tefan'~n vasiyetnamesine ve gerekse D. Cantemir'in dediklerine bak~l~ rsa, Romen tarihçilerine göre III. Bo~dan zaman~nda (1504-1517) 162 Bo~danl~lar Osmanl~~ egemenli~ini, "inchinare" veya "aservire" denilen Türk hükümranl~~~ n~, tamm~~lard~r (1511-1512) 163 Baz~~ Romen tarihçilerine göre yukar~da an~lan "esirvire" (resmi tabiyet) 1496'da yap~lm~~t~ r 164. Ama di~er bir tarihçiye göre ancak 1538'de "inchinare" vuku bulmu~tur 165. Maalesef bu bilgileri verenlerin hiçbirisi ça~da~~ bir "ahitname"ye dayanmam~~lar, ancak gelene~e göre yazm~~lard~ r. Osmanl~~ Imparatorlu~unun Romen ülkeleriyle (Eflâk-Bo~dan) ahitname "tratat" imzalamas~na imkân yoktur. Bu mesele
155 Bkz. bn Neculce, O same de cuvinte (Bir tak~m söz). "Cronica" I, haz~rlayan (ed.) Al. Procopovici, Craiova 1942, S. 15 ~~ 9 ve I. Iordan bas~ m~, Bucure~ti 1957, S. 109 ~~ g.
155 Bkz. Constantin C. Giurescu, a.e., s. 264.
160 Mihai Berza, ayn~~ üstün körü yaz~lm~~~ makale. (bkz. 155. nota).
161 La Moldavie ottomane â la fm du XVe sitcle et au dIbut du XV le "Revue des Etudes Islamiques" XXXVII, 2 Paris 1969, s. 239-266 + pl. ve aynen, Jean-Louis Bacque-Grammont ve Matei Cazacu, Recherches sur tes Ottomans et la Moldavie ponto-donubienne entre 1484 et 1520-Reprintend from the Bulletin of the School of Oriental and African Studies University of London, Vol. XLV, Part I, 1982, S. 48-66.
162 Bkz. Iulian Marinescu, Bo~dan al III-lea cel Orb ( = Kör) ~~ 5o4-1517, Bucure~ti 1910, I 1 7 s. 8.
163 Constantin Giurescu, Capitula.tüle Molodovei cu Poarta otornanii , Bucure~ti 1908, "Carol Göbl", 65 S. Fikrimce ciddi bir ara~t~rmad~r. ~u tan~ tmalar~~ vard~r: Recenzii Emil Panaitescu. "Convorbiri Literare" XLII, (1908), S. 474; "Viata Noua", IV (19o8), S. 163; bn Bogdan "Analele Academiei Române", Dezbateri ser. 2, tom. 31, p. ve Manole Neagoe, Contribulii la
aservirea Moldovei falci de Imperiul otoman (Intelegerea dintre Bo~dan cel Orb ~i Selim din 1512). "Studii. Revista de istorie" XVII, 2 (Bucure~ti 1964), s. 311-322.
164 Bkz. Colonel ( = Albay) Gh. Zagoritz, Stabilirea suveranitAtii turce~ti in Moldova. "Convorbiri Literare", XLVIII (Ia~i 1914), S. 710-728.
165 Bkz. N.A. Constantinescu, Inceputul suzeranitdtii turce~ti in Moldova, Bucure~ti 1914, ~~ o4 S. 8 ilgi çekici bir ara~t~rmad~r.
hakk~ nda baz~~ tarihçiler son zamanlarda, Mihai Maxim 166 ba~ta olarak, çok direnmelerine ra~men ba~ka bir ~ey ç~ karamad~lar. Eski "tratat"lar~ n taklit oldu~unu y~llarca önce Constantin Giurescu ( ~~ 908) ispat etmi~tir. Bu halde ancak "kapitülasyonlar" yani beratla verilen imtiyazlar kalm~~ t~ r. Ça~da~~ kaynaklardan birisine göre I. Selim tahta ç~ kmadan birkaç ay önce Akkerman Kalesi'nde bulunurken, Bo~dan Voyvodas~~ Bo~dan'a Tuna k~ y~s~ nda arazi, göller, dereler üzerinde özellikler bal~ kç~l~ k ve otlak için baz~~ imtiyazlar vermi~tir (25 Ocak 1512 tarihli Slavca bir belge) 167. Maalesef bu
belgeyi bilmeyen birtak~ m Romen tarihçileri baz~~ faraziyeler ortaya atm~~lard~r. Topkap~~ Saray~~ Ar~ivinde bulunan ~~ 511 ve 1521 tarihli Türkçe yaz~lm~~~ iki mektup da (E.nr. 6512 ve E.nr. 6519) Bo~dan üzerindeki Osmanl~~ egemenli~ini tasdik etmektedir. Bunlardan birincisinde Bo~dan voyvodalar~~ Lehistan ve Macaristan'daki durumu devlet kap~s~ na bildirmi~ler, ikincisinde padi~ah emrine göre Transilvanya'daki "Sekvelet, Sekület memleketini" yani bölgesini talan ve ya~ma etmelerine ra~men, Bo~dan voyvodas~~ baz~~ bahanelerle bunu reddetmi~tir. Uzunca bir giri~~ ile yukar~da ad~~ geçen iki belgeyi Cemil Tahsin yay~ nlam~~ t~r 168.
Gerek III. Bo~dan ve gerek halefi Genç ~tefan = ~tefanitsa (1517-1527) zaman~ nda Bo~danl~lar, Türklere kar~~~ ~tefan çel Mare'nin vasiyetnamesine göre hareket etmi~lerdir. Ama Osmanl~~ kroniklerine göre I. Selim'in Iran, M~s~ r ve Kanuni'nin Macar seferlerinden faydalanarak Bo~danl~lar bazen haraç ödemeyi ihmal etmi~lerdir. Ayn~~ zamanda Kili ve Akkerman kaleleri civar~ nda 14.84'ten sonra s~n~ r tespitine ra~men arada s~ rada hududa tecavüz etmi~lerse de Osmanl~lar buna göz yumarak ancak ikaz ile iktifa etmi~lerdir 169.
Yukar~da i~aret etti~imiz gibi 1521'de Kanuni'nin Belgrad seferi arifesinde yeni Osmanl~~ padi~ah~ mn ferman~ na ra~men Bo~danl~lar Transilvanya'daki Szekely bölgesine ( SevIcelet memleketine ) ak~ n 166 Din istoria relazlor româno-otomane-"Capitula4iile". "Anale de istorie" XXVII, 6
(Bucure~ti 1982), s. 34-68.
167 Mihail Gubo~lu, Despre materialele arhivistice otomane din Turcia ~i importanta lor pan/re ustoria
törilor române. "Revista arhivelor" nr. IX (Bucure~ ti 1966), s. 193 + faks.; ayn~, Fatih Sultan Mehmed ve Yavuz Sultan Selim'in Bo~dan Voyvodalar~na yazd~klar~~ Slavca mektuplar. "Belgelerle Türk Tarih Dergisi"... nr. 19 (Istanbul 1969), S. 33-36 + faks. + pl.; Nicoar'a. Beldicianu, a.e. (161. not), s. 255-258 + pl. ~~ 7 ve özellikle Marcel D. Ciuca, Din rela.tiile Moldovei cu Imperiul otoman in timpul domniei lui Bo~dan al III-lea. "Revista de istorie" XXXI, (1978), S. 1253-1263.
168 Din rela.tiile moldo-otomane in primul sfert al secoluluti al XV I-lea. "Anuarul de istorie ~i
arheologie A.D. Xenopol" IX (Ia~i 1972), s. 133-143.
748 MIHATL GUBO~LU
etmemi~lerdir. "Memleketimizi Tatarlardan korumak, Turla'da bulunmak vb." baz~~ bahaneler bulmu~lard~r ' 7°. Üç y~l sonra, 1524'te, Prut kenar~ndaki Târâsâutsi mevkiinde Lehistan'dan dönen bir Türk çetesi üzerine Bo~danl~lar hücum etmi~lerse de Osmanl~lar buna da göz yummu~lard~r m. Çünkü Bo~danl~lar "Memleketimizi basm~~lar" diye cevap vermi~lerdir. Mohaç seferi arifesinde (1526) Osmanl~~ padi~ah~~ Transilvanya'ya bir ak~n için Bo~dan'a emir vermi~~ olmas~na ra~men yerlerinden k~p~rdamam~~lard~r. Ama baz~~ modern Türk tarihçilerine göre Bo~danl~lar~n da Mohaç sava~~na (29 A~ustos 1526) kat~lm~~~ olmalar~, e~er yanl~~~ de~ilse, muhakkak çok çok ~üphelidir. Bilindi~i üzere bu ak~ na Transilvanya Voyvodas~~ Jan (Yano~) Zâpolyai bile kat~lmam~~t~r. O zamanki Bo~dan'~n durumuna ra~men nas~l kat~lacakt~r? örne~in tarihçi Ismail Hami Dani~mend'e göre Mohaç meydan~nda Macar kral~~ gibi Bo~dan voyvodas~~ da telef olmu~~ ve yerine karde~i "Be~inci Petru" geçmi~tir 172. V. de~il IV. Petru olmal~d~ r. Bu çe~it haberler bir tarihsel kayna~a dayanmad~~~~ gibi bence muhakkak yanl~~t~r. Acizane fikrimce hayalidir! Çünkü bilindi~ine göre Bo~dan Voyvodas~~ Genç ~tefan, 14 Ocak 1527'de Hotin Kalesi'nde bir Boyar kumpas~yas~'yla kar~s~~ taraf~ndan zehirlenip öldürülmü~tür. Onun yerine karde~i IV. Petru Rare~~ tahta geçmi~tir (20 Ocak 1527). Belki de ahlaki moral bak~m~ndan di~er H~ristiyanlar gibi Bo~danl~lar da Macarlara taraftar olmu~lard~r. Bundan önce ve Mohaç Zaferinden sonra, Transilvanya (Erdel-Ardeal) Voyvodas~~ Jan Zâpolyai Macar Krall~~~na seçilmi~tir (16 Ekim 1526). Çünkü Mohaç'ta ölen Louis II = Lajos'un yerine Almanya Imparatoru Charles-Quint'in (V.) küçük karde~i Ar~idük Ferdinand (Ferandu~) Habsburg da akrabas~~ olarak aday gösterilmi~~ idi. Bu olaydan sonra Macaristan fatihi Kanuni Sultan Süleyman, Istanbul'a döndü 173. Gerek Jan Zâpolyai ve gerekse yeni Bo~dan Voyvodas~~ Petru Rare~'in Türklerle çe~itli ilgileri vard~r. Ikisi de Osmanl~~ Padi~ah~n~n himayesinde bulunmu~lard~r.
Petru Rare~'in ilk hükümdarl~~inda (1527-1538) Kanuni Sülej~nanla ili~kileri
Yeni Bo~dan Voyvodas~~ Petru Rare~, yukar~da an~lan, ~tefan çel Mare'nin gayri me~ru okullar~ ndan biridir. Tahta ç~ kmazdan önce, bal~kç~l~kla (Major) geçinirmi~~ 174. Tahta ç~kt~~~nda gelene~e göre,
1" Const. C. Giurescu-Dinu C. Giurescu, Istoria romdnilor 2 (1976) s. 269. 171 Const. C. Giurescu-Dinu C. Giurescu, a.e., s. 270.
172 Izahl~~ Osmanl~~ Tarihi Kronolojisi 2. c., Istanbul 1948, S. 114-115 ve özellikle s. 134 ( Bo~dan
Prensli~inin tdbiyyet muahedesi).
173 13 Kas~m 1526 (7 Safer 933) bkz. I.H. Dani~mend, a.e., s. 120-21.
(20.1.1527) babas~~ Koca ~tefan gibi cengaver seciyesine ra~men Macar krall~~~mn y~ k~lm~~~ olmas~~ ve Lehistan'~n da Osmanl~larla dost olmas~ndan dolay~, Türk egemenli~ini tan~yarak boynunu e~mi~ti. Romen ve Türk tarihçileri ~~ 715'te Latince yaz~lm~~~ Dimitrie Cantemir'in eserine l" dayanarak ~öyle yazm~~lard~r: "V. Petru'nun ilk önce bir elçi gönderdikten sonra bizzat gelip tâbiyyet ve ink~yad~ n~~ arz etmi~~ oldu~u hakk~ nda da bir rivayet vard~ r. Muahedenin en mühim esaslar~na göre Bo~dan prensli~i o tarihten itibaren Osmanl~~ hakimiyetini kabul etmi~~ ve senede 4000 alt~ n haraçla o devrin usulünce her sene metbilna tâbiyyet hediyesi olarak 40 gebe k~srak ve 24 ~ahin takdimini taahhüt etmi~, hatta bunlar~ n ilk taksidini beraber getirmi~tir" 176. Bu çe~it haberlerin asl~~ olmay~p, sonradan uydurma da olabilir. Bunlar~n ilmi bir de~eri yoktur. Çünkü bunlar ciddi bir tarihsel kayna~a dayanmamaktad~rlar. Örne~in Fatih ve II. Bayezid devrinde Bo~dan prensli~i be~~ alt~~ bin haraç ödemi~se, sonra bu haraç nas~l dört bine indirilmi~tir? XVI. yüzy~ldan beri para gittikçe de~erini kaybetti~inden haraç da zamla artm~~ t~r. Bu konu ile pek ilgilenmeyen M. Berza'ya göre harac~n artmas~~ bir "Türk sömürmesi yani boyunduruk meselesinin göstergesidir" 177. Bunlar~n hepsi rivayet olabilir.
Hakimiyetinin ilk aylar~nda Petru Rare~'in Osmanl~larla ili~kileri biraz kar~~~ kt~. Çünkü Kanuni Sultan Süleyman, Bo~dan Boyarlar~n~n Petru Rare~'i seçmesinden pek memnun de~ildi. Baz~~ kaynaklara göre Petru Rare~'in yerine Istanbul'da Türklerle büyümü~~ -belki ~tefan Lâcusta'y~-göndermi~ler ya da kendi arzusu ile beylik için gitmi~se de onun hakk~ndan tez gelinmi~tir. Di~er bir habere göre "hakimiyet h~ rs~~ mükafat~n~~ (ödülünü) kabul etmi~tir" 178. Bu güç durumda bulunan Petru Rare~~ ilkbaharda büyük Logorat Toader Bubuyog adl~~ bir Boyar'~~ haraç ve hediyeyle Istanbul'a göndermi~ti (23 Nisan 1527). Yukar~da an~lan 175 Incrementa atque decrementa Aulae otomanicae, Bibl. (Ktp.)-Acad. R.S. România, Latince yazma 1-no. 74 (Metin-text) ve no. 75 II (notlar.).
176
Bkz. D. Cantemir, a.e., çev. Dr. Özdemir Çobano~lu, s. 87-88. XVII-Bo~dan'tn haraçgüzer olmas~... yukar~da gösterildi~i gibi 1511-1512'de de~il 1456'dan ba~layarak Moldova Padi~aha haraç ödemi~tir.
177 Bkz. M. Berza, Variatiunile exploatd"rii, Tdrii Române~ti de cdtre Poarta otomand in secolele XVI-XVII (XVI-XVI-XVII. yüzy~llarda Osmanl~~ devleti tarafindan Sömürü çe~itleri). "Studii...", XI, 2 (Bucure~ti 1958), s. 59-72. Hiciviye-pamfiet•olarak hiç bir ilmi de~eri yoktur.
178 Andrei Veress, Ada et epistolae relationum Transilvaniae cum Moldavia et Valachia, Budapest 1914, S. ~ 55. Baz~~ Türk kroniklerinde bu namzete ancak Çetine, Çatma ya da Istefan ( = ~tefan) denilmi~se de Mühieddin al-Cemali'nin tarihinde ~öyle yaz~lm~~t~r: "... Kapuda Kara Bo~dan nes“;nden ulufe ier bir kdfir vard~. An~~ ande bey dikdiler." (Fr. Giese ne~ri s. 146, sat~r lo-11).
