TURK<;E ~iiRDE SiYAHILiGiN iZLERi
Yrd. Doi;:. Dr . Laurent MIGNON*
LES TRACES DE LA NEGRITUDE DANS LA POESIE TURQUE
Les annees 1950 temoignent de multiples references
a
I' Af1ique noire dans les ceuvres des poetes du second renouveau et celles des poetes issus de la tradition du realisme social. Ce phenomene nouveau peut s'expliquera
la fois par l'interet manifeste aux mouvements independantistes qui eclatent un peu partout dans le continent africain et par la profonde sympathie pour Jes peuples qui luttent pour leur liberte contre Jes imperialismes frarn;:ais, anglais et portugais. Les memes annees voient fleurir dans le contexte de ces luttes politiques et culturelles le mouvement de la negritude, un mouvement d'ordre culturel, dans les colonies frani;:aises. Les poetes comme Leopold Sedar Senghor et Aime Cesaire tout en conjuguant le langage poetique frani;:ais avec l' iime africaine ont cree un langage synthetique original.Mots-des : negritude, francophonie, colonialisme, culture autochtone, poesie du second renouveau, poesie du realisme social, anti-imperialisme, anti-colonialisme.
TRACES OF BLACKNESS IN TURKISH POEMS
The I 950's witnessed multiple references to black Africa in the works of poets of the second renouveau and those of poets descending from a social realism tradition. This new phenomenon can be explained at one and the same time by the interest shown in independence movements that broke out all over the continent of Africa and by the deep sympathy for the people who struggled for their freedom from French, English and Portuguese imperialism. The same years saw the black movement, a movement of cultural order, flourish, in the context of political and cultural struggles, in the French colonies. Poets like Leopold Sedar Senghor and Aime Cesaire, in combining the French poetic language with the soul of Africa, created a synthetic, original language.
Keywords : blackness, Francophone, colonialism, indigenous culture, poetry of the second renouveau, poet/)' of social realism, anti-imperialism, anti-colonialism.
"Derebeylik medeniyetlerini y1.kan burjuva ihtilalleri, esarete kar:jl ar;ilan medeni hmple,; beyaz crkm zenciye kcmunla ger;irdigi esaret zincirini koparmc:j, bu deja da yeni kurulan makine medeniyeti onlan istismarcc sermayenin en ucuz kolesi haline getirmi:jtir. Avrupa 'nm, Amerika 'nm her tarafcnda zencile1; hir; sevilmedikleri halde r;ali:jtmlirlm: <;iinkii en ucuz, en uysal amele, sabotaja yarayan amele onlardcr. Beyaz ll"km tahakkiimii onlara istemedikleri i:jleri yaptcracak kadar kuvvetlidir. Demokrasi kanunlannda erk, cins, mezhep, renk fark1 yoktw: Euna ragmen ingiliz, siyah 1rk1 Afrika
* Bilkent Oniversitesi, TUrk Edebiyatl Bollimli Konuk Ogretim Uyesi. pcult@bilkent.edu.tr
ormanmdaki sinekle miisavi sayar. Beyazla miisavi hifhir hakk1 yoktur. Alman yalmz zenciyi degil, Ari olmayan 1rklar1 da insan olarak kahul etmez. Amerikal1, zenci ile tramvaya hinmez, hir sofrada yemek yemez, cam istedigi zaman linr eder. iftihar ettikleri hiiyiik hurjuva medeniyetinin en son tekamut safhasmda zenci hala hugiin esirdir. Afrika milletleri, hirer hirer, heyazlarm miistemlekeleri olmu~tur."l
Naz1m Hikmet'in, Ads1z Yaz1c1 takma ad1yla 10 Nisan 1937 tarihli
Tan
gazetesinde yay1mlad1g1 "Beyaz Irk Siyah Irk" adh makalesinden alman bu satirlar, Avrupa iilkelerinin Afrika'ya yonelik somilrgeci politikalannm ve daha genel olarak 1rkc;1hgm onemli bir kmanmas1dir. Elbette, Naz1m Hikmet'in bu makalesi Afrika'da somilrgecilik sorununu ele alan ilk Tilrkc;e yaz1 degildir. Ondokuzuncu . yilzydm ikinci yansmdan itibaren, <;e§itli vesilerle Avrupa'ya giden Osmanh aydmlan -Naz1m Hikmet'inki kadar sivri bir dille olmasa bile - somilrgeci faaliyetlerin Bat! Avrupa'nm kalkmmasmdaki yerini sorgulamt§lardir. Ornegin, 1867 Paris Uluslararas1 Sergisi'ne §eref misafiri olarak davet edilen Sultan II. Abdiilaziz'in yolculuguna katdan Omer Paiz Efendi, Belc;ika'dan gec;erkenRuzname'sinde,
Belc;ika'mn asd kuvvetinin Afrika'da bulundugunu ve Kongo'nun zenginligi sayesinde ya§ad1gm1 kaydetmi§tir.2 Hilseyin Nesimi Fagfurizade ise, 1904 ydmda yay1mlanan Seyahat adh kitabmda, Avrupa devletlerinin zenginliklerini arttmnak i<;in somilrgeler -yazar milstemleke terimini kullamyor- kurduklanm ve bunu yapabilmek i<;in kendini savunamayan baz1 halklan yok ettiklerini yaz1yor. 3Ancak Naz1m Hikmet'in Afrika'da somilrgecilik, siyahilerin emeginin somilrillmesi ve 1rkc;1hk konusundaki yaz1smm anlamh bir boyutu da yazdma tarihiyle ilgilidir; c;ilnkil makalenin yay1mland1g1 tarih Martinikli §air Aime Cesaire'in ortaya att1g1 negritude yani "Siyahilik" kavrammm Frankofon Afrikah ve siyahi aydmlar tarafmdan ate§li bir §ekilde tartI§Ilmaya ba§land1g1 gilnlere rastgelmi§tir. ilk olarak 1935 ydmda Aime Cesaire tarafmdan, Senegalli §air Leopold Sedar Senghor ve Guyanah §air Leon Gontran Damas ile birlikte Paris'te kurduklan L' etudiant noir (Siyahi Ogrenci) adh dergide yay1mlanan bir makalede kullamlan Siyahilik kavram1, Martinikli aydm tarafmdan §oyle tan1mlanmI§tlr:
"Siyahilik, siyahi var olu§umuzun, siyahi olarak kaderimizin, tarihimizin ve
kiiltilrilmilziln tanmmas1 ve kabul edilmesinden ba§ka bir §ey degildir".4 Siyahilik aydmlamac1 bir <;izgiyi, pan-Afrikac1hg1 ve Afrikahla§tmlm1§ bir Marksc;1hg1 bulu§turan bir siyasi ve kiiltilr hareketiydi. Cesaire, Senghor ve Damas, beyazlann
kil<;ilk gordilkleri ve ezdikleri Afrika kiiltilrlerini Frans1zca ilrettikleri eserlerde yilceltiyor, ba§ka sozlerle somilrgeciligi ve somilrilyil me§rula§tiran, somilrgeci edebiyat ve literatilrde var olan Afrika ve siyahi imgelerini sorgulayan bir kar§t soylem ilretmeye c;ah§tyorlar. Bunu yaparken Frans1zca'y1 Afrikahla§tmyorlar, yani
belli bir ol<;iide somiirgecinin dilini ve kiiltiiriinii i<;inden fethediyorlar. Yakla§tmlan farkh olsa da - Cesaire daha <;ok hareketin tepkisel yoniine vurgu yap1yor, Senghor ise Yunan aklm kar§tsmda siyahi duygusalhg1m yiicelterek Afrika ve daha gene! olarak siyahi medeniyetin farkhhgm1 ve ozgiinliigiinii gostermeye <;ah§tyor-odaklanmanm kar§t soylem iizerinde olmas1 bir<;ok tarh§maya neden olmu§tur. Harekete destek veren Jean Paul Sartre, Senghor'un 1948 ytlmda haz1rlad1g1 Anthologie de la poesie negre et malgache de langue fran<;aise (Frans1zca Siyahi ve Maiga§ ~iiri Antolojisi) adh §iir se<;kisine giri§ olarak yazd1g1 "Orphee noire" (Siyahi Orfe) adh denemesinde belli a<;tlardan ozcii olarak degerlendirilebilecek Siyahilik hareketi 1rk<;1hga kar§t trk<;thk olarak degerlendirmi§tir: "Aym kavgada biitiin ezilenleri yakmla§tlracak olan son birlikten once somiirgelerde bolme veya olumsuzluk zarnam olmah: trk<;thga kar§t bu 1rk<;1hk trk farklannm yok edilmesine dogru giden tek yoldur."5 Sartre' a gore "siyahi 1rk<;1hk" gerekli bir a§amaydt. Eninde sonunda Siyahiligin amac11rks1z ve sm1fs1z bir toplumun yarattlmas1yd1. Bu tutumu, Cesaire'inkine <;ok yakmdt. Ornegin Siyahiligin 1rk<;1 bir tammm1 kabul etmeyen Cesaire, verdigi bir deme<;te Haiti adasmm diktatoriine gonderme yaparak "Siyahilik adma kendi[n]i Fran<;ois Duvallier'nin karde§ini saymay1 kabul etm[digini]"6 soylemi§tir. Senghor, Cesaire ve Damas, emperyalizm ve kapitalizm aym somiiriiniin iki yiizii oldugundan somiirgelerin halklarmm Batth proletaryayla i§birligi yapmalan gerektigi fikri, yam yirmili ytllarda Marks<;tlar arasmda emperyalizme kar§t Sovyet anlayt§tnl sahipl,emi§lerdi.
Ancak hareketin siyasi ve kiiltiirel alanda her §eyden once, beyaz medeniyelin reddine dayanmas1 veya -en azmdan- bu §ekilde algtlanmas1, Franz Fanon ve ba§ka somiirge kar§th dii§iiniirlerin tepkisini <;ekmi§tir. Onlara gore Avrupa medeniyetine bir kar§t tez iiretmek, onun onceligini ve iistiinliigiinii kabullenmek anlamma geliyordu. Aynca kendilerini yerli dillerle degil somiirgeci giiciiniin dili yani Frans1zca'yla ifade ettikleri i<;in, Siyahiligin §airleri, Bat1'mn daha dogrusu Fransa'nm estetik anlayt§ml kabullenmi§ oluyorlard1. Fakat, Siyahiligin §airlerinin dikkat <;ektikleri nokta, Frans1zcay1 sahiplendiklerinde, onu Afrikahla§hrd1klan, yani yerli sozlii geleneklerden yararland1klar1; yerli dillerin deyimlerini, imgelerini hatta ritimlerini Frans1zcaya aktararak somiirgecinin dilini belli bir ol<;iide fethettikleri. Senghor da Siyahiligin sadece bir tepkisel hareket oldugunu kesinlikle kabul etmiyor: "Siyahilik bir ger<;ektir, bir kiiltiirdiir. 0, Afrika halklarmm, Amerika, Asya ve Okyanusya'nm siyahi azmhklarmm iktisadi, siyasi, entelektiiel, ahlaki, sanatsal ve toplumsal degerlerinin toplarrudtr".7
Baz1 Afrikah aydmlarm edebiyat ve dii§iince alamnda, kendilerini Frans1zca olarak ifade etmek zorunda kalmalan veya bu dili se<;mi§ olmalar1, altmt§h ytllara
kadar di.inya edebiyatlarm1 daha c;;ok Frans1zca vas1tas1yla ke§feden Ti.irkiyeli edebiyatc;;tlara, kara kttanm Frankofon §airlerinin eserleriyle tam§ma imkamm verdi. Bu tant§tkhk hem metinler bazmda, hem de bu edebiyatc;;1larm Fransa'daki i.iniversite hayatlannda ya da oradaki gurbet y1llannda insanlarla ileti§im kurmalannm sonucudur. Omegin, Attila ilhan, aras1ra ko§e yaztlannda Paris'teyken Afrika ogrencileri ve aydmlanyla si.irdi.irdi.igi.i diyaloglardan bahsetmi§tir ve yer yer Siyahilik kuramctlannm teorilerine benzer gori.i§ler ortaya koymu§tur:
"60'll y1llar, Paris: Quartier'de sonbahar, bulvarlarm s1ra agat;larmda hiiziin; ogrenci kahvelerinde, Asyall, Afrikah "milliyett;i" solcu ogrencilerle tartl§malanm1z; yeryiiziinde Ut;iincii Diinya 'nm ag1rl1g1 hissediliyor; "sistem "in eski somiirgeleri, hirer, hirer ayaklaniyor. [ ... ] Emperyalizm Avrupa 's1, biiyiik somiirgecilik doneminde t;evre iilkelerinin medeniyet ve kiiltiiriinii yok saym1§, son derece kiit;iimsemi§, ortadan kald1miay1 marifet bellemi§tir. [ ... ] Bu noktadan yola pkarak diinya tarihini tamamiyle Avrupamerkezci bir gorii§le yazm1§; donemin kendisi it;in elveri§li ko§ullanndan istifade ederek, iistelik bu Avrupamerkezci tarih degerlendirmesini egemen oldugu ya da etkiledigi 9evre iilkelerine dayatml§tlr."8
1970'lerin ba§mda Paris'te bulunmu§ olan, siyasi yaztlarmda islamc1hg1 i.ic;;i.inc;;i.i di.inyac1hg1yla bulu§turan Nuri Pakdil'in, 1972 ytlmda yay1mlad1g1 Bat1 Notlan 'nda
Afrikah ogrencilerle diyalogda bulundugunu ve ayncaAfrika yazm1yla ilgilendigini ifade etmesi bu ili§kilerin bir ba§ka omegi: "Kimi zenci yazarlann yaz1Ianna bakiyorum; tarihsel bir dayanak anyorlar bag1ms1zhk kavgalarinda! Yeni bir Afrika c;;1kacak ortaya. Su i.isti.indeki boli.imi.i bi.iyi.iyor aysbergin."9 Ti.irkiyeli aydmlann yi.izlerini Afrika'ya c;;evirmelerindeki bir diger onemli etken de, ku§kusuz, ikinci Di.inya Sava§t sonrasmda kttanm her yerinde patlak veren kurtulu§ sava§lan ve Afrikah ozgi.irli.ikc;;i.i ve bag1m1zhkc;;1 hareketlerin kanh bir bic;;imde bastmlmalan olmu§tur. Fatih Andi "II. Yeni'nin Afrika's1" adh makalesinde baz1 ikinci Yeni §airlerinin, "ozellikle Sezai Karakoc;; ve Cerna! Si.ireya'nm kaleminden ortaya koyduklan Afrika kurtulu§ hareketlerine dair rrusralarla bu konuda sosyal bir ac;;1hm1 ve sorumlu bir aydm tutumunu" ortaya koyduklanm yazar.10 ~airlerin bu tavtrlannm, Ti.irkiye Cumhuriyeti hi.iki.imetlerinin ulusal kurtulu§ sava§larm1 yi.iri.iten halklann c;;ilesine bi.iyi.ik olc;;i.ide duyars1z kald1g1, hatta daha c;;ok somi.irgeci devletlerinin tezlerini destekledigi bir ortamda olmas1, gerc;;ekten dikkate degerdir. ~iirde Af1ika vurgusu, tabii ki, baz1 ikinci Yeni §airleriyle smtrh olmarru§tir. Omegin, Ceyhun Atuf Kansu, Belc;;ika ve Amerika gizli servisle1i tarafmdan oldi.iri.ilen, Kongo'nun ilk ba§bakam Patrice Lumumba'nm infaz edili§ini i§leyen "Lumumba"adh §iirinin ilk dizelerinde Kongo'nun ve Ti.irkiye'nin kurtulu§ sava§larmm arasmdaki benzerliklere dikkat c;;ekiyor:
Aldandm sen Lumumba Aldandim ben.
Aldattilar akl! ve ozgiirliigii. Bilmem gerekliydi ya, bunu Ben kurtulu§ sava§l 9ocugu Tammal!yd1m bu eski yiizii
izmir'den Ankara'ya yangmlar alazmda (:ocuklann pgl!gmdan, analarm ac1smdan. I I
Ne var ki bugiine kadar Tiirkiye'de Afrika edebiyatlanna, ve genel olarak Afrika kiiltiirlerine ilgi c;ok smtrhd1r. ,Su anda piyasada Tiirkc;e olarak herhangi bir Afrika §iiri antolojisini bulmak miimkiin degildir. Aynca - izleyebildigim kadar1yla - bu y1l ikinci baskts1 yaptlilll§ olan, Metin Cengiz ve Eray Canberk'in haztrlad1klan, Aime Cesaire'in sec;ilmi§ §iirlerinden olu§an Boynu Vurulmu§ Giine§ adh sec;kinin di§mda, Frankofon bir siyahi §airin eserleri kitap olarak da yoktur. Afrika §iirini ve
Siyahiligin izlerini ke§fetmek isteyenler daha c;ok dergilere ve diinya §iiri antolojilerine ba§vurmak zorundalar. Dergi olarak degerli bir i:irnek, Fuat Bengii'niin yaz1 i§leri miidiirii oldugu Yeni Dergi'nin 1966 y1hnda c;1kan Afrika §iiri i:izel say1s1. Aynca ara stra c;e§itli dergilerde §iir c;evirilerine ve bu konuda makalelere rastlamak mi.imkiin. Antoloji baglammda say1labilecek birkac; i:inemli i:irnek de vard1r. Ataol Behramoglu ve Ozdernir ince'nin haz1rlad1klar1 di:irt ciltlik diinya §iiri antolojisinde ba§ka Afrika ki:ikenli §airlerin yanmda Siyahilik hareketi baglammda i:inemli olan Senegalli Leopold Sedar Senghor ile Birago Diop ve Madakaskarh Jean Joseph Rabearivelo, Jacques Rabemananjara ile Flavien Ranaivo'ya yer verilrni§tir. Engin Koparan'm haztrlad1g1 Ya§arsak Ya§ar Dunya adh diinya §iiri antolojisinde ve ilginc; bir bic;imde Nuri Pakdil'in hamlad1g1 iki ciltlik Arap §iiri giildestesinde de kara k1tanm §airlerinden i:irnekler sunulmu§tur. Uziicii bir bic;imde Tiirkiye'de yay1mlanan Frankofon ve Frans1z §iiri antolojilerinde Afrikah §airlere hemen hemen hie; yer verilmerni§tir. Kayda deger tek istisna, Ahmet Necdet'in haz1rlad1g1 ve Senghor' a, Diop' a ve Cesaire' e de yer verdigi Baudelaire 'den Gunumuze Franszz
Siiri Antolojisi'dir. Gi:iriildi.igi.i gibi, Ti.irkiye'de Afrika edebiyatma kar§I tam bir ilgisizlik si:iz konusu olmasa da Ti.irkc;e vas1tas1yla Afrika §iirini, hatta sadece Frans1zca yazan Afrikah ve siyahi §airlerin eserlerini ke§fetmek c;ok da kolay degildir. Bununla birlikte, konu olarak Afrika, Afrikahhk ve belli bir i:ilc;Ude
Siyahilik, sadece c;eviri eserlerde kalmam1§ i:izgiin Tiirkc;e §iirlerde de i§lenmi§tir. Tiirkc;e yazan §airin Afrikas1'm, kara kttanm si:imiirgecilik tarihinden bag1ms1z olarak dii§Unmek pek de miimkiin degildir.Yani Afrika, tema olarak TUrkiyeli §airier ic;in baz1 Avrupah ve Amerikah edebiyatc;1lann deneyimledigi gibi, ilhamlarm1 tazeleyebilecekleri bir kac;t§ olmam1§tir. Fatih Andi 'nm da tespit ettigi gibi, Afrika
konusunu daha a<;tk bir §ekilde i§leyen Sezai Karako<; ve Cemal Siireya'run yanmda ilhan Berk, Ece Ayhan, Edip Cansever ve Turgut Uyar gibi diger ikinci Yeni §airlerinin kirni §iirlerinde de Afrika'ya gondermelerin olmasi 12, yazth§ y1llanm goz oniinde tutarsak, Afrika'daki kurtulu§ sava§larm1 <;agn§tlnyor ve dolay1s1yla, bu §iirler bu baglamda bir dayam§ma ifadesi olarak da okunabilirler. Omegin, a§k konulu bir §iiri olan Cemal Siireya'mn "Uvercinka" adh §iirinde Afrika'ya yap1lan gondermeler siyasi bir anlam kazamyor. ~iirin, Afrika'nm bir<;ok yerinde kurtulu§ sava§lannm ya§and1g1 1958 y1hnda yayunlanrm§ olmas1, "Afrika" sozciigiiniin uyandrrd1g1 <;agn§lffilann siyasi ve ozgiirliik<;ii olmasm1 etkiliyor. Aynca dordiincii kttada §air, Tiirkiye'de ve Afrika'de ya§ayan insanlann ortak kaderine dikkat <;ekiyor:
iki adtm daha atm1yoruz bizi tutuyorlar
Boylece bizi bir kere daha tutup kur§una diziyorlar Zaten bizi her gun sabahtan ak§ama kadar kur§una diziyorlar Butiln kara parr;alannda
Afrika dahill3
Arna §iir alamnda, Afrika'da somiirgecilik temasm1 ilk kez a<;tk bir §ekilde i§leyen §air Naz1m Hikmet olmu§tur. Aime Cesaire'in Siyahilik kavrarmm ortaya att1g1 1935 ytlmda Naz1m Hikmet Taranta Babu'ya Mektuplarl4 adh destans1 §iirini yayunlarm§ttr. Eser, italya'da resim ogrenmeye gelen, ad1m ogrenemedigirniz bir Etyopyah'nm, Taranta Babu adh kar1sma gonderdigi mektuplardan olu§uyor. Mektuplannda, Fa§istler tarafmdan kur§una dizildigini ogrendirniz resim ogrencisi, fa§izm, kapitalizm ve emperyalizm arasmdaki baglardan bahsediyor. Donerni goz oniinde tuttugumuz zaman Naz1m Hikmet'in yakla§tmt <;ok anlamh: somi.irgeci soylernin "re§it olmayan" diye ilan ettigi Afrikahlann bir temsilcisine bir kapitalizm, somiirgecilik ve fa§izm ele§tirisini yaptmyor, yani hem Batt emperyalizrnine dogrudan meydan okuyor, hem de Afrikaltlann inkar edilen insanhgm1 ve medeni olu§unu gozler oniine seriyor. Edebiyatta yeni ve yiice bir siyahi imgesi yaratmak, Siyahilik hareketinin prograrmnm da onemli bir yonii olmu§tur. Kapitalist diizenin absiirdliigiine §U dizelerde dikkat <;ekiyor, Taranta Babu'nun e§i:
"Bir oyle §a§tlast
dunya ki burast, bollukla olilyor;
kttltkla ya§tyor.
Varo§larda hasta, ar; kurtlar gibi insanlar dola§tyor ambarlar kilitli
Taranta Babu'ya Mektuplar'da ekonomik diizene dair bir kar§J tez iiretilmese de, Afrika'daki diizenin daha dogal oldugu ima ediliyor. italya ise her §eyin "biisbiitiin tersine" oldugu, "§a§Jlas1" bir diinyad1r. Resim ogrencisi olan Etyopyah, italyan sanat tarihi ile yakmdan ilgileniyor ve fa§izmin Ronesans'a, yani biraz da aydmlanmanm degerlerine ne kadar da aykm oldugunun alttm <;;iziyor:
Aylardir
kalmadi ~almad1g1m kapi. Sokak sokak
yap1yap1 ad1mad1m Roma'da
Roma 'yi arad1m! .. Burda artik
bii.yii.k ustalar mermeri ipekli bir kuma§ gibi kesmiyor; Floransa'dan ruzglJ.r esmiyor!.
Ne Dante Aligeri'den §arkilar; ne Beatri~i 'nin nak1§/1 yuziJ. var; ne Leonardo da Vin~i'nin opulesi eli! .. Mikel Ancelo
miJ.zelerde prangalt bir kiJ.rek mahkumudur. Ve sapsari boynundan
bir katedral duvarma asmt§lar Rafael'if.16
Bu dizeler, yokolan bir Avrupa medeniyetinin kor bir yiiceltili§i olarak okunmamah. Naztm Hikmet, "Pierre Loti" ve "Jokond ve Si-YA-U" gibi eserlerde kiiltiir ve emperyalizm arasmdaki · ili§kilere dikkat <;;ekerek Batt medeniyetine ait kiiltiirel iiriinlerin, BatJ emperyalizminin faaliyetlerinden bag1ms1z bir §ekilde degerlendirilemeyecegini yazmt§ttr. Ornegin, 1929'da yay1mlanan Jokond ile
Si-YA-U'da Si-YA-U'nun Jokond'a~virdigi §U soruda o sorunsahn i§lendigini gorebiliyoruz:
Tanklarmm kirk ayaklz tekerlekleriyle pirilu; tarlalanm1z1 ezenler;
§ehirlerimizde
cehennem imparatorlari gibi gezenler: SENiN seni YARATANIN nesli mi?17
Benzer bir §ekilde Taranta Babu'ya Mektuplar'da, Roma'mn kurucu krah Romiliis ile koleci Sinyor Romiliis'iin aym ki§i olmad1g1 yazJlsa da, diiniin Roma's1 ile bugiiniin somiirgeci italya's1 arasmda yakm bir bag oldugu ima ediliyor:
TARANTA - BABU; onuncu gecemdir ki bu
ba§1m1 giimii§ yaldizlz kitaplara sokuyorum okuyorum
dogU§UllU Roma'nm.
Onde szska di§i bir kurt arkada tombul ve rzplak
REMUS'le ROMiLUS dola§zyorlar irinde odamm. Aglama TARANTA - BABU .. BuROMiLUS
UAL - UAL rar§zsmda giipegiindiiz senin o incir memeli kzz karde§ini
altma alan
mavi boncuk tiiccarz Sinyor ROMiLUS degil ilk Romalz, kral ROMiLUS ..
.18
Etyopyah ogrencinin, yazd1g1 son mektuplann birinde ise italyahlann Etyopya'ya nasII gireceklerini anlatt1g1ru goriiyoruz. Bu durum i§galin ger~eklerine, italyan ve Avrupal1 basmm gozilyle degil yerli bir bakt§la tamkhk edildiginin alt1ru ~iziyor:
Geliyorlar Taranta - Babu, seni oldiirmege geliyorlar. Karnmz de§ip
barsaklarznm
kumun iistiinde ar yzlanlar gibi k1vrand1klarm1 gormege geliyorlar.
Seni oldiirmege geliyorlar Taranta - Bqbu, seni
ve kerilerini.
Oysaki ne onlar seni tanir ne onlarz sen .. Ve ne kerilerin atlamz§flr
onlarzn ritlerinden.19
Naz1m Hikmet bu eseriyle, t1pk.i Siyacililigin kuramcdan gibi, hem Afrika'nm hem Afrikah'mn hem de belli bir ol~i.ide Afrikahhgm sesini duyurmu§ oluyor.
Siyahilik baglammda, Taranta Babu'ya Mektuplar'm d1§mda i.izerinde durulmas1
gereken ikinci bir kitap, Ercilment Behzad Lav'm 1962 ydmdan yay1mlad1g1 Mau Mau adh yap1t1dir. Bu §iir kitabmm olu§um tarihi dikkate degerdir. Erci.imend Behzad Lav'm "evrak-1 metruke"sini inceleme firsatm1 bulan ve §iirlerinin
killliyatlm haz1rlayan Dogan Hlzlan'a gore, §air ellili ydlar boyunca basmda ~1kan Afrika'daki kurtulu§ sava§lan ile ilgili haberlerden esinlenerek kitapta yer alan §iirleri yazrm§tlr.20 "Ben Sehpada Bayrak" ve "Manila} Gandi" adh §iirlerinde Anadolu Ajans1'nm haberlerinin epigraf olarak kullamlmas1, Hlzlan'm yorumunu dogrulamaktad1r.
Mau Mau'nun dogrudan Siyahilik ak1rmndan etkilenip etkilenmedigi kesin degildir. Ancak Lav'm, baz1 a~1lardan Siyahiligin kuramcdan ile ortak bir hassassiyeti payla§t1g1 a~1kt1r. Lav, kitabmda pan-Afrikac1 bir tutum sergiliyor ve okurlanm Angola'dan tarlalardan Afrikah kolelerin ~ah§tmld1g1 Amerika'ya, Tanganiyika'dan Yohannesburg'a kadar gotilrilyor. Lav, somilrgeci ger~egin ve emperyalizmin keskin bir ele§tirisini yaparken aynca Hristiyan misyonlerliginin, Avrupa devletlerinin yaydmac1 politikalannda oynad1g1 roliin de altm1 ~iziyor, ornegin "Tokat" adh §iirinde:
Bizim Papaz Efendi dedi ki: "isl/. bir yanagma tokat yedi Obiir ya11agm1 da revirdi isa'nm yedigi iki tokat Roma'y1 devirdi ... "
Ben de Papaz Efendi 'ye dedim ki: "Ben de isl/. Babam1zzn kuluyum Her giin Efendimden tokat yiyorum Her tokat yeyijimde
Obiir yanag11m da reviriyorum Efendim niye devrilmiyor Roma gibi? Roma'dan giirlii mii bizim Efendi?"21
Bu dizelerde oldugu gibi, eserin bir ba§ka onemli yonii, anlatlcmm bir~ok §iirde Afrikah olmas1d1r. Emperyalist Avrupa devletleri, Afrika'yla ili§kilerinin birinci a§amasmda siyahi Afrikah'y1 kole olarak kullanabilmek amac1yla insandt§da§ttrmt§lardtr. Bu devletler, Aydmlanma ~agmdan sonra ise, Afrika topraklanna el koymalarm1 me§rula§ttrmak i~in oradaki halklan medeniyetsiz ilan edip onlan medenile§tirmegi bir gorev olarak gormii§lerdir. Lav, siyahiyi konu§turarak onun insanhgm1 vurgulamanm yanmda siyahinin mesajm1 yayarak onun medeniligini one ~1kar1yor:
Sirt1m1zda Efendilerimizin damgas1 Ad1m1z magazalarmmfirmas1 Onlara diinya nimetleri Bize maden kuyulan Bataklik hummas122
Siz Beyazlar dogdugunuzda Bir inciliniz vard1 yalmz Bizimse toprag1m1z Simdi bizim incilimiz var Sizinse torpagmiz23
("incil ve Toprak")
Mau Mau'da, ezilen ve somiirillen siyahileri insanile§tirmenin bir ba§ka yolu, siyahi anlatlcmm a§k duygulanna ~ok sade bir dille gondermeler yapllmas1drr, tlpki "Biz Karalar Bulut Olduk" adh §iirde oldugu gibi:
Giizum arpacikta Dll§llncem Uf parfa Biraz iilum Biraz onur Biraz sen24
Bu baglamda vurgulanmas1 gereken bir ba§ka nokta; Lav'm, siyahi kadmlan da konu§turmas1dir. Mau Mau'daki siyahi kadm imgesi olduk~a ilgin~: bir yanda, Banyo adh §iirde oldugu gibi, somiirgeci beyazlar tarafmdan ezilmi§, kendine giivenemeyen, efendisi i~in bir cinsel nesne olan kadm vardir:
Kukuliki
Ben de y1kand1m bugun Beyaz Hamm gibi
Kii§kten uzakla§mca Beyaz Hanzmm otomobili Banyoya girdim usulca
Kelebek oldu sabunlar Bir zl1kI1k fiiktii ifime Kopurttllkfe sungeri Banyo deyip de gefme Giimme fayans kurbagaye§ili
Bu baygmlzgm ifinden <;1kagelmesin mi Beyaz Efendi Eli ayag1 titredi
Kiipukler ifinde bembeyaz Giiriince beni
Kuzum Kukuliki Kiiye gelirsem §ayet Kucagimda beyaz bebek Dover misin bent?25
Diger yanda ise, ozellikle a§k §iirlerinde, Leopold Sedar Senghor' un 1956 ytlmda yay1mlanan Ethiopiques ve 1961 'de basdan Nocturnes adh eserlerindeki siyahi kadm imgesine benzeyen bir kadm yaratmaktadtr, Lav.26 Siyahi kadmm Afrika dogasma yakmhgt onu belli bir ol~i.ide Afrika'nm bir tecessi.imi.i ktlmaktadtr:
Butii.n Afrika uyamr ifimde Abanoz kollann bana dolamnca:
Gururu lune ltme fignenmi§ ululugu gorilleri cii.celeri
Korkunf giizelligini l§zktan Beyaz Efendi'den k1skanan Dallara bulutlara sannz§ goz gozii. gonnez
onnanlarzyla27
Bu dizeleri okurken goz oni.inde bulundurulmast gereken bir ba§ka nokta da, geleneksel topragm di§il olmastdtr.28 Ancak Senghor'da oldugu gibi, Lav'da da topragm cinsiyeti yanmda bir de topragm, yani sevgilinin cinselligi de.soz konusu:
Mauva 'Karafildi§i'm
Aym sedef kakmalarz somaki teninde Nar dilin nar lezzetinde
Bir haz buyusii tilter nefti nefti gerinmede Ve biitiin Afrika 'nm §ehveti29
("Mauva")
Lav'm baz1 §iirlerini Senghor'un arayt§ma yakla§t1ran bir ba§ka oge ise, kurmaya ~ah§ttgt ozel ritimdir. Senghor'un vurgulad1g1 noktalardan biri, geleneksel Afrika topluluklannda mi.izigin ve dansm onerni goz oni.inde tutulursa ve balk §iirindeki ritim ogesine baktlma, Frans1zca'y1 Afrikahla§ttrmanm bir yolu da ritimden ge~mektedir.30 Lav da ozellikle "Tam Tam I" ve "Ben Sehpada bayrak" adh
§iirlerinde, dili fiillerden anndtrarak onu en basit haline getirerek geleneksel Tam Tam davulunu andtran aksak bir ses yarattr:
Afrika Afrika KaraAfrika
Alm terleri sii.ngii.den damla Zambo Bozambo focuklarz Bogu§uyor beyaz adam[a31
( "Tam Tam I") Ben kurtulu§ kurtulu§
itote itote Ben kole ben kole Kara cennette 32
Dil konusunda ilginc; bir ba§ka nokta; Lav'm yer yer somiirgecilerin ve 1rkc;tlann dilini sorgulamas1, a§agtlay1c1 "kara" ve "yam yam" gibi s1fatlara -"kara"lar1 ve "yam yam"lar1 insanla§tlrd1gmdan dolay1-yeni ve olumlu anlamlar kazand1rmas1d1r:
Yaz gecelerinde ku~lar go<;erdi Gagalarinda yolculuk tiirkiileri Kamm1z1 ate~leyen beyaz iilkeler dogru Fiizeler kaplaymca aym geceleri Biz KARALAR bulut olduk $imdi etsiz kemiksiz dola~iyoruz Afrika iistiinde33
( "Biz Karalar bulut olduk ")
Yukandaki omeklerden de anla§tld1g1 gibi, Erciiment Behzad Lav'm Mau
Mau'daki biiyiik bir diger ba§ans1 da, kitabm somiirgeci soyleme kar§t bir tez iiretmi§ olmas1 ve tlpkt Siyahiligin §airleri gibi, Afrika'ya ve Afrikah'ya edebiyatta -Lav ic;in Ti.irkc;e edebiyatta- daha once sahip olmad1g1 bir goruniirliik kazand1rmas1dtr.
Bu konuda kitap c;apmda c;ah§malan olmasa da, Naz1m Hikrnet'in ve Erciiment Behzad Lav'm yolunda ilerleyen ba§ka §airier de siyahilere Tiirkc;e edebiyatta bir yer kazandtrmt§lard1r. Somiirgeci edebiyat ve literatiirde yer alan, insanhgm dt§ma itilmi§ zenci imgesi kar§tsmda yiice, gururlu, miicadeleci ve en onemlisi insani bir siyahi imgesi yaratmt§lardtr. Bu baglamda, insanc1l yonii one c;1kan §air Jozef Habib Gerez'in 1965 tarihli "Zencilere Ozgiirliik ~arktlan"ndan §U dizeler omek verilebilir:
Sarho~ bambular arasmdan gelsin Bongo sesleri Biitiin evren ogrensin
Zenciler karde~lerimiz bizim insanhk utansm gelecek ku~aklardan Gorsiin toplumlarm nas1l boliindiigiinii ilkelfikirler ugruna34
Ataol Behramoglu ise, "Bir garip zenci" adh §iirinde karde§lik ve insanhk vurgusunu bir ad1m daha ileri gotiiri.iyor. ~iirdeki anlat1c1 ile Harlem' deki bir zenci arasmda tam bir duygu ortakhg1 soz konusudur:
Walt Whitman 'in oralardan bir zenci Harlem'de yagmur sonu yapraklan Bir kadeh cin bir duble cin vermut Karanhkta beni duyar gibi35
Behramoglu'nun konu ald1g1 bu duygusal sembiyoz insanlann karde§ligini vurguluyor. Aynca §airin ABD'de ezilen siyahilerle dayam§masmm bir ifadesidir de. Bu donemde, bu ti.ir dayam§ma ifadelerinin hie; de bu kadar yaygm olmad1gmm
altm1 c;izmekte fayda var. brnegin,muhafazakar Hisar dergisinin editi:iri.i Mehmet
<;marh, 1999 y1hnda yay1mlad1g1 Altm1~ Y1lm Hikayesi adh ozya§am oyki.isi.inde
60'h y11!ann ba§lannda bulundugu Amerika'daki beyaz ll'kc_;:Ilarm si:iylemini sahipleniyor: "Memleketlerine gider gitmez Amerikahlann bize ac;t1klan dertlerinin ba§mda zenci meselesi geliyordu. 0 zamanki ba§kan Kennedy siyah 1rka fazla yi.iz verdiginden Washington'daki zenci ni.ifusunun gi.in gec;tikc;e artt1gm1 si:iyli.iyorlard1."36 <:;marh, siyahileri anlatlig1 bi.iti.in ci.imlelerde 6nyarg1lannm ve Amerika'daki aymmc1 ve 1rkc;1 uygulamalar ve sonuc;lan konusunda akil almaz cehaletinin sezildigi bu metinde amacmm "meseleleri derinlemesine inceleyip sonuc;lar c;1karmak"37 olmad1gm1 iddia ederek, beyaz 1rkc;1 si:iylemi yorumlamaks1zm aktanyor. Boyle bir baglamda, Behramoglu'nun 1962 y1!mda yazd1g1 §iirin ayn bir oneme sahip oldugu ortadad1r. Bu noktada, amlmas1 gereken bir ba§ka §iir ise, Kemal Ozer'in 1975 y1hnda Portekiz'den bag1ms1zhklanm kazanmI§ olan Mozambik ve Angola'nm, ilk kez olimpiyatlara sporcular gondermeleri i.izerine 1978 y1hnda yay1mlad1g1 "Olimpiyat ic;in kara §arki"d1r. Bu dizelerde, bu i.ilkelerin halklart onlan temsil edecek atletlere hitap ediyor:
Daha yiiksek, daha h1zll, daha ileri son vermek ir,:in hor gormelerine! Hatirlatm, sald1klan vakit giivercinleri. Onlar bag1§lamad1 kendimiz kazand1k, ozgiirliik abunuza yaz1lm1§ degildi!
Agrrllg 1111 duysun sizi alki§layanlar y1llar yih ta§1d1gmuz zincirin, duyurmak ir,:in yan§lll biitiin diinyaya iiriinsiiz kalacaguu dev§irilen sevincin, son kurtulu§ §afag1 da sokene kada,:38
Bu §iir, Amerikah siyahi Jesse Owens'in 1936 y1hnda Nazi Almanya'smm ba§kenti olan Berlin'de di.izenlenen olimpiyatlarda dart altm madalyay1 kazanarak Ari ll'km i.isti.inli.igi.inden soz eden 1rkc;1 kuramlarm yanh§hgm1 gozoni.ine sermesi ve 1968 y1!mdaki Meksiko olimpiyatlarmda madalyalanm ald1ktan soma Siyah Panterlerin i§areti olan siyah eldivenli yumruklarm1 kald1ran Amerikali siyahi Tommie Smith ve John Carlos'un, Atnerika'da ve olimpiyatlann yonetici kadrolannda yaygm olan kuramsal ve kurumsal 1rkc;1hga meydan okumalan gibi, olimpiyatlar tarihinin bazi c;ok gi.ic;li.i anlarm1 c;agn§ttrmaktadir.
Bi.iti.in bu boyutlann onemini ki.ic;i.imsememek gerekirse de, Afrika baglammda en c;ok i§lenen temamn "kurtulu§ sava§I" oldugunu vurgulamak laz1m, ornegin ilhami Bekir Tez'in "Son Kavga" adh eserinden alman §U dizelerde oldugu gibi:
Orman orman
Lif lif Asya, Afrika yanmada Nedendir?
Toprak uyanmada. 39
islamc1 §iirin onemli temsilcilerinden olan Arif Ay, ozellikle Afrika iizerine odaklanmasa da "Gerilla" adh §iirinde, ulusal kurtulu§ miicadelelerinde yer alan siradan sava§~mm kaderi iizerine yogunla§tyor:
bir geceli ku§ gibi namlunun ac1mas1zligmda k1y1c1ligmda Bat1 'nm doner doner doner y1k1liryigit gerilla birdaha
vurulur onuru yeryiiziinun40
Bat1'mn kly1c1hg1 da, Afrika'da kurtulu§ sava§lanm i§leyen §iirlerin onde gelen temalanndan. Omegin Fazd Hiisnii Daglarca, 1961 tarihli Cezayir Tiirkiisu4I adh §iirinde, Frans1z ordusunun kulland1g1 i§kence tekniklerinden soz ediyor: "kur§un akltdan kulaklar", "sokiilen, takllan, sokiilen tlmaklax", "patlayan gozler", "yakllan ayaklar" ve "kan yerine elektrik akIIDI ge~irilmi§ govdeler" ... Bu §iirde hem ~ok gii~lil imgeler yaratilIDI§tlr, hem de Fransa'nm bugiine kadar yiizle§mek istemedigi bir ger~ege dikkat ~ekilmi§tir. Kuzey Afrika'daki kurtulu§ sava§lan, Tiirkiyeli ~airlerin dikkatini kiilttirel ve dinsel baglardan dolay1 ozellikle ~ekmi§tir. Omegin Sezai Karako~. "Otesini Soyleyemecegim" adh §iirde Tunus'taki, "Kutsal At"taysa Cezayir'deki kurtulu§ sava§lanm i§lemi§tir. Attila ilhan da, Fazd Hiisnii gibi, Fransa'mn Cezayir'deki kirli sava§mm bir ba§ka karanhk yiiziine dikkat ~ekmektedir. "Cezayir Mektubu"nda, Frans1z Yabancdar Lejyonu'nda sava§an eski Nazi askerlerin varhgm1 gosteriyor:
kur§una diziyoruz karen olmiiyorlar biz olii.yoruz karen daglarda
[
...
]yenildigimizi biliyoruz karen duyuyoruz kimi tutsam revirsem gozlerime tiikiiriiyor
karen
hen yenik s.s. subay1 artur kroger yalmz1m olebilsem
karen42
Somiirgeci zulme kurban olan devrimci onderler de bir ba§ka konudur. Erciiment Behzad Lav, "Ben Sehpada Bayrak" adh §iirinde, Kenya'da Mau Mau
§eflerinden General Waruhyo itote'nin idama mahkum edilmesine ragmen bir direni§ ve dirili§ simgesi kalmasm1 konu ediyor:
Ben kurtulu§ kurtulu§ itote itote
Ben kale ben kale Kara cennette
Ben sehpada bayrak Waruhyo itote43
Ceyhun Atuf Kansu ise, oldtiri.ilen Kongolu onder Lumumba'nm, Afrika gecesi ile bilttinle§mesini ima ederek bag1ms1zhk sava§c;;Ilannm Ballh emperyalistlerin kar§ismda yerli olu§una dikkat c;;ekiyor:
Vurdular seni Lumumba Vururlar bizi.
Vuruyorlar o karanlik irmaklarda
Orman/an delip ge9en namuslu han9er l§llt1y1 Kara szcak senin kanm akar Afrika gecesinden44
Emperyalizm kar§lll bir ktilttir hareketi olan Siyahiligin amac;;lanndan biri; konu olarak Afrikahlara, siyahilere ve onlann ki.ilttirlerine daha once yaz1h edebiyatta sahip olmad1klar1 bir yer kazand1rmakt1. Aime Cesaire, Leopold Sedar Senghor ve onlarm izinde gidenler Afrikah'nm ve siyahinin insanhgm1, hayatm1, ki.ilttirtinti ve mi.icadelelerini §iirde i§lerni§lerdir. Frans1zca yazmt§ olmalan, Afrika'nm d1§mda geni§ bir okur kitlesine ula§malanm saglarnt§tlr. 0 okurlar arasmda Ttirkiyeli Frankofonlar da yer almt§llr. Sosyalist ve islamc1 baz1 §airlerin, eserlerinde Siyahilik kuramcilannm c;;agnlarma ktsmen cevap vermi§ oldugunu gori.iyoruz. Eserlerinde Afrika'daki kurtulu§ sava§lanm i§lemi§ler ve boyl~ce siyahi insanlan yi.iceltmi§lerdir. Elbette, yukandaki §iirler sadece Afrika ve Siyahilik baglammda onemli degildir. ~airier Afrika'y1 anlatarak Batt emperyalizmini ktmyorlar ve Afrikahlarla dayam§malanm ifade ediyorlar. Boylece Bat1c1 politikalar1 izleyen Ttirk devletine de meydan okuyorlar. Onlar ic;;in, sadece birkac;; dize boyunca olsa da, Afrikahla§mak, siyahile§mek ba§ka bir Ttirkiye'yi hayal etmek anlarruna geliyor. Elbette, bunu yapmalar1 dogrudan Siyahiligin bir etkisi olmayabilir. · Poetika ve politikayla kafiyeli dizeler yazan §airier daha c;;ok emperyalizm kar§ttI tavtrlanndan hareketle Afrikay1 konu olarak sec;;mi§ olabilirler. Arna hie;; ku§kum yok ki Frans1z edebiyat1m yakmdan izleyen Frankofon Ttirkiyeli §airier, Senghor, Cesaire ve yo! arkada§lanmn Frans1zca edebiyatta yaratt1klan devrirni farktna vard1klannda Afrika'nm konumunu daha iyi anlamt§lardtr. Cesaire, · hareketlerinin asil amac1 Irks1z ve sm1fs1z bir toplumun yaratmak oldugu s1k s1k tekrarlamt§llr. Aslmda
Sartre'm da ima ettigi gibi, diinyanm biitiin ezilenleri siyahidirler ve onlann kurtulU§U ic;in miicadele edilmesi gerekiyor. 0 anlamda da mazlumlann sozciiliigiinii iistlenen Erciiment Behzat Lav, Naz1m Hikmet, ilhami Bekir Tez ve diger §airier Siyahiligin onemli ozanlar1 olmu§lardlf.
NOTES 2 3 4 5 6 7 8 9
Naz1m Hikmet, "Beyaz Irk, Siyah Irk", Yazilar (1937-1962), istanbul: Adam Yaymlan, 1992: 72.
Cerna) Kutay, Sultan Abdulaziz 'in Avrupa Seyahat1, istanbul: Bogazic;;i Yaymlan, 1991: 164.
Baki Asiltiirk, Osmanli Seyyahlann Gozleriyle Avrupa, istanbul: Kakniis Yaymlan, 2000: 459.
Aktaran Lilyan Kesteloot, Anthologie Negro-Africaine: La litterature de 1918 it 1981, Alleur:
Marabou!, 1987: 80.
Jean Paul Sartre, "Orphee noire", Anthologie de la poesie negre et malgache de langue franr;aise,
Haz. Leopold Sedar Sengor, Paris: Presse universitaire de France, 2005: xiv.
Aktaran Alioune Kone-el-adji, "Vie et mort de la negritude", Analyses et reflexions sur Cesaire,
Paris: Edition Marketing, 1994: 90.
Leopold Sedar Senghor, "Problematique de la negritude", Liberte 3, Paris: Le Seuil, 1977: 270.
Attila ilhan, "Kemalizm, asla Avrupamerkezci olmad1", Ujkun Arkas11u Gorebilmek, Ankara: Bilgi
Yaymlar1, 227.
Nuri Pakdil, Ball Not/an, Ankara:Edebiyat Dergisi Yaymlan, 1997:89.
10 Fatih Andi, "II. Yeni'nin Afrika's1", Ka~gar, 27, May1s-Haziran 2002, 39.
11 Ceyhun Atuf Kansu, "Lumumba", Tiim $iirleri 11, Ankara: Tiirk i§ Bankasi Yaymlan Kiiltiir Yaymlar1, I 978: 39.
12 Fatih Andi, "II. Yeni'nin Afrika's1", 50-52.
13 Cemal Siireya, "Uvercinka", Sevda Sozleri, istanbul: Can Yaymlan, 1993: 39,
14 Naz1m Hikmet, "Taranta Babu'ya Mektuplar", Benerci Kendini Nir;in Oldiirdii: $iirler 2, istanbul:
Yap1 Kredil'{aymlan, 2005: 179-216.
15 Naz1m Hikmet, "Taranta Babu'ya Yedinci Mektup", a.g.e,, 204. 16 Naz1m Hikmet "Taranta Babu'ya Uc;;iincii Mektup", a.g.e., 193.
17 Naz1m Hikmet, "Jokond ile Si-YA-U, 835 Satlr: $iirler 1, istanbul: Yap1 Kredi Yaymlar1, 2002: 71.
18 Naz1m Hikmet "Taranta Babu'ya Birinci Mektup", Benerci Kendini Nir;in Oldiirdii: $iirler 2, 188.
19 Naz1m Hikmet, "Taranta Babu'ya On ikinci Mektup", a.g.e., 211
20 Dogan Hlzlan, "Sunu§'', Erciiment Behzad Lav, Biitiin $iirleri, haz. Dogan H1zlan, istanbul: Yap1
Kredi Yaymlan, 2005 ic;;inde, 11-13. 21 Erciiment Behzad Lav, "Tokat", a.g.e., 348. 22 Erciiment Behzad Lav, "Damga" a.g.e., 333. 23 Erciiment Behzad Lav, "incil ve Toprak", a.g.e., 313. 24 Erciiment Behzad Lav, "Biz Karalar Bulut Olduk", a.g.e. 373. 25 Erciiment Behzad Lav, "Banyo", a.g.e., 342.
26 Senghor'un bu eserlerindeki kadm imgesi ir;:in bkz, Janice Spieth, Leopold Sedar Sengho,; Boston:
Twayne Publishers, 1985: 90-107.
27 Erciiment Behzad Lav, "Tam Tam II", a.g.e., 390. 28 Spieth, Leopold Sedar Senghor; 93.
29 Erciiment Behzad Lav, "Mauva", Biitiin :jiirleri, 353.
30 Spieth, Leopold Sedar Senghor; 41-46.
31 Erciiment Behzad Lav, "Tam Tam I", Biitiin :jiirleri, 389.
32 Erciiment Behzad Lav, "Ben Sehpiida Bayrak", a.g.e., 386. 33 Erciiment Behzad Lav, "Biz Karalar Bulut Olduk", a.g.e., 372.
34 Jozef Habib Gerez, "Zencilere Ozgiirliik ~ark1lan", Oz/em Yorgunu, istanbul: Tiryaki, 2000: 294.
35 Ataol Behramoglu, "Bir Garip Zenci", :jiirler 1959-1982, istanbul: Adam Yaymlar1, 1983: 32. 36 Mehmet <;marl!, Altm,i Y1l111 Hikiiyesi, istanbul: Kitabevi, 1999: 249.
37 A.g.e, 251.
38 Kemal Ozer, "Olimpiyat ir;:in Kara ~aria", <;agdai Tiirk :jiiri Antolojisi,haz. Memet Fuat, istanbul:
Adam Yaymlar1, 1998: 557.
39 ilhami Bekir Tez, "Son Kavga", a.g.e., 124.
40 Arif Ay, "Gerilla", H1ra, Ankara: Edebiyat Dergisi Yaymlan, 1978.
41 Faz1l Hiisnii Daglarca, Cezayir Tiirkiisii, istanbul: Kitap Yaymlan, 1961.
42 Attila ilhan, "Cezayir Mektubu", Ben Sana Mecburum, Ankara: Bilgi Yaymlar1, 2000: 130.
43 Erciiment Behzad Lav, "Ben Sehpada Bayrak", 386. 44 Ceyhun Atuf Kansu, "Lumumba", Tiim :jiirleri 2, 40.
