Perimenopozal ve Erken Postmenopozal Kad›nlarda
Kemik Döngüsü ile Kemik Yo¤unlu¤u Aras›ndaki ‹liflki
Relationship Between Bone Turnover and Bone Density in
Perimenopausal and Early Postmenopausal Women
Amaç: Bu çal›flman›n amac› perimenopozal ve erken postmenopozal kad›nlarda kemik döngüsü ile kemik mineral yo¤unlu¤u (KMY) aras›ndaki iliflkinin araflt›r›lmas›d›r.
Gereç ve Yöntem: Çal›flmaya 16’s› perimenopozal, 26’s› erken postmenopozal dönemde olan 42 gönüllü kad›n al›nm›flt›r. Kemik yo¤unlu¤u ölçümü dual enerji x-›fl›nl› absorpsiyometri (DXA) ile lomber vertebralar ve proksimal femurdan yap›lm›flt›r. Rutin serum biyokimyasal incelemeleri yap›lm›flt›r. Bütün grupta serum alkalen fosfataz (ALP) düzeyi ölçülmüfltür. Kemik döngüsü için serum-da osteokalsin (OC) ve tip 1 kollajen çapraz ba¤l› C telopeptit (CTX) düzeylerine bak›lm›flt›r.
Bulgular: Çal›flma grubunda ortalama yafl 48±4 y›l, vücut kitle indeksi (VK‹) 27,87±4,26 kg/ m2idi. Postmenopozal kad›nlar›n orta-lama menopoz yafl› 45±9 y›l, menopoz süresi 3,23±1,9 y›l idi. Ortaorta-lama serum OC ve CTX düzeyleri s›ras›yla 19,23±7,52 mg/dl ve 0,58±0,35 mg/dl olarak bulunmufltur. Kat›l›mc›lar›n %21,6’unda (9 kifli) CTX, %36,3’ünde (15 kifli) OC düzeyleri yüksek bulun-mufltur. Gruptaki osteoporoz ve osteopeni oranlar› s›ras›yla %11,9 ve %40.4 idi. Lomber bölge ve kalça KMY de¤erleri ile serum CTX ve OC düzeyleri aras›nda anlaml› bir iliflki bulunmam›flt›r. Serum ALP ile femur boyun KMY aras›nda anlaml› negatif korelasyon saptanm›flt›r (p=0,003). VK‹ ile femur boyun ve femur total KMY de¤erleri aras›nda istatistiksel olarak anlaml› pozitif korelasyon bulunmufltur (p=0,003, p=0,001). Perimenopozal ve postmenopozal kad›nlar aras›nda serum OC ve CTX düzeyleri, lomber bölge ve kalça KMY de¤erleri aç›s›ndan istatistiksel olarak anlaml› bir fark bulunmam›flt›r (p>0,05).
Sonuç: Bu çal›flmada perimenopozal ve erken postmenopozal kad›nlarda kemik döngüsü göstergeleri ile lomber bölge ve proksi-mal femur kemik yo¤unlu¤u aras›nda bir iliflki bulunmam›flt›r. (Osteoporoz Dünyas›ndan 2009;15:7-10)
Anahtar kelimeler: CTX, kemik mineral yo¤unlu¤u, osteokalsin, perimenopoz, postmenopoz
Y
Yaazz››flflmmaa AAddrreessii//AAddddrreessss ffoorr CCoorrrreessppoonnddeennccee:: Dr. Nurdan Paker, ‹stanbul Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon E¤itim Araflt›rma Hastanesi, 2. FTR Klini¤i, ‹stanbul, Türkiye Tel.: +90 0212 442 22 00 Gsm: +90 532 69 17 591 E-posta: nurdanpaker@hotmail.com GGeelliiflfl TTaarriihhii//RReecceeiivveedd:: 12.09.2008 KKaabbuull TTaarriihhii//AAcccceepptteedd:: 03.02.2009
Nurdan Paker, Derya Bu¤dayc›, Betül Kaya, Didem Dere, Demet Tekdöfl
‹stanbul Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon E¤itim Araflt›rma Hastanesi, 2. Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Klini¤i, ‹stanbul, Türkiye
Summary
Özet
Orijinal Araflt›rma /
Original Investigation
7
Aim: The aim of this study was to investigate the relationship between the bone turnover and bone density in perimenopausal and postmenopausal women.
Material and Methods: Forty-two healthy women, 16 perimenopausal and 26 early postmenopausal were included in the study. Bone density at the spine and proximal femur was measured by dual energy x-ray absorptiometry (DXA). Routine serum bio-chemical tests were performed. Serum alkaline phosphatase (ALP) level was measured. Bone turnover markers including serum osteocalcin (OC) and and type I collagen crosslinked C-terminal telopeptide (CTX) levels were measured.
Results: Mean age was 48±4 years, body mass index (BMI) was 27.87±4.26 kg/m2. Mean age at menopause was 45±9 years, time after menopause was 3.23±1.9 years in early postmenopausal group. Serum OC and CTX levels were 19.23±7.52 mg/dl and 0.58±0.35 mg/dl, respectively. CTX level was high in 21.6% (9 women) of the study subjects, whereas OC level was high in 36.3% (15 women) of the group. Osteoporosis and osteopenia rates in the study subjects were 11.9% and 40.4%, respectively. BMD values at the spine and proximal femur did not show correlation with bone turnover markers. Serum ALP level showed statistically significant negative correlation with femoral neck BMD (p=0.003). BMI showed statistically significant correlation with BMD values at femoral neck and total femur (p=0.033, p=0.001). There were no statistically significant difference in terms of serum OC and CTX levels and BMD values at spine and hip between the perimenopausal and early postmenopausal groups (p>0.05). Conclusion: As our results there was no correlation between bone turnover markers and bone density at spine and hip in peri-menauposal and early postperi-menauposal women. (From the World of Osteoporosis 2009;15:7-10)
Key words: CTX, bone mineral density, osteocalcin, perimenopause, postmenopause
Girifl
Postmenopozal osteoporoz (OP) ve OP’ye ba¤l› olarak geliflen k›r›klar kad›n sa¤l›¤› aç›s›ndan önemli bir prob-lem oluflturmaktad›r. OP aç›s›ndan risk tafl›yan kad›nlar›n belirlenerek kemik kayb›na karfl› önlemlerin al›nmas› et-kili bir giriflimdir. Günümüzde kemik kayb›n›n belirlen-mesinde en güvenilir yöntem dual enerji x-›fl›nl› absorpsi-yometridir (DXA). Kemik döngüsü belirleyicileri meno-poz döneminde h›zl› kemik kaybeden kad›nlar›n bulun-mas›na yard›mc› olur. Özellikle kemik yo¤unlu¤u ölçümü ile riskin belirlenemedi¤i durumlarda kemik döngüsü göstergelerinin de¤erlendirilmesi yararl› olabilir (1). Kad›nlarda kemik kayb› premenopozal dönemde baflla-y›p postmenopozal dönemde devam eder (2,3). Perime-nopozal geçifl döneminde kad›nlarda yafla ba¤l› kemik kayb› geliflir. Bu dönemde serum gonadotropin konsan-trasyonu ve kemik rezorpsiyonunda göreceli bir art›fl ol-du¤u düflünülmektedir (4). Menopozal geçifl döneminde-ki 2311 kad›nda yap›lan bir çal›flmada spinal ve kalçadadöneminde-ki kemik kayb› bafllang›çtaki FSH düzeyleri ve FSH de¤iflik-likleri ile iliflkili bulunmas›na karfl›l›k estradiol ve andro-jen ile iliflki bulunmam›flt›r (5).
Premenopozal, perimenopozal ve postmenopozal kad›n-larda kemik döngüsü göstergeleri ile kemik mineral yo-¤unlu¤u (KMY) aras›ndaki iliflkiyi araflt›rmak amac›yla ya-p›lan çeflitli çal›flmalarda farkl› sonuçlar bulunmufltur. Ke-mik döngüsü göstergelerinin perimenopozal kad›nlarda kemik kayb›n›n belirlenmesinde yararl› oldu¤u, ancak genç premenopozal kad›nlarda ve postmenopozal ka-d›nlarda daha az de¤er tafl›d›¤›, bu sebeple kemik dön-güsü belirleyicilerinin menopoza geçifl döneminde olan kad›nlarda kemik kayb›n›n belirlenmesinde kullan›lmas›-n›n yararl› olabilece¤i bildirilmifltir (6). Rogers ve ark. ta-raf›ndan postmenopozal kad›nlarda yap›lan bir çal›flma-da spinal kemik kayb› ile biyokimyasal kemik döngüsü göstergeleri aras›nda kuvvetli bir iliflki oldu¤u ileri sürül-müfltür (7).
Bu çal›flman›n amac› perimenopozal ve erken postmeno-pozal dönemdeki sa¤l›kl› kad›nlarda kemik döngüsü ile kemik yo¤unlu¤u aras›ndaki iliflkinin araflt›r›lmas›d›r.
Gereç ve Yöntem
Çal›flmaya hastanemiz poliklini¤ine kemik yo¤unlu¤u öl-çümü için baflvuran 42 gönüllü kad›n al›nm›flt›r. Kat›l›mc›-lar›n 16’s› perimenopozal, 26’s› ise erken postmenopozal dönemde oldu¤u saptanm›flt›r. Perimenopoz k›rkl› yafllar-daki kad›nlarda ortaya ç›kan ve klinik olarak menstrüel siklus düzensizlikleri ile karakterize bir durum olarak ta-n›mlanabilir (8). Son adeti takip eden 5 y›l erken postme-nopozal dönem olarak bilinir (9).
Böbrek, karaci¤er hastal›¤› olanlar, kemik metabolizmas›-n› ilgilendiren hastal›¤› olanlar, hipertiroidisi veya hiperpa-ratiroidisi olanlar, daha önce osteoporoz tan›s› konmufl ki-fliler ya da kemik metabolizmas› ile ilgili ilaç veya hormon replasman tedavisi alanlar çal›flmaya al›nmam›flt›r. Çal›flma-ya al›nan hastalar›n menarfl Çal›flma-yafl›, menstrüel siklus düzeni, menopoz durumu sorgulanm›flt›r. Çal›flmaya kat›lan tüm kad›nlara rutin biyokimya testleri yap›lm›flt›r.
Kemik yo¤unlu¤u ölçümü DXA (Lunar model Dpx pro, Lunar corp, Madison, WI) ile L2-L4 vertebra ve proksimal femur bölgelerinden yap›lm›flt›r. Lomber vertebra ve proksimal femur kemik mineral yo¤unlu¤u (KMY) de¤er-leri ile T skorlar› kaydedilmifltir.
Kemik döngüsü için serumda osteokalsin (OC) ve tip 1 kol-lajen çapraz ba¤l› C telopeptit (CTX) düzeyleri bak›lm›flt›r. Kemik döngüsü göstergeleri için kan örnekleri sabah aç karn›na saat 09:00’dan önce al›nm›flt›r. ‹ncelemede mikro EL‹SA yöntemi kullan›lm›flt›r. Laboratuvar referans de¤er-leri OC için ≤20 mg/dl, CTX için ≤0,75 mg/dl’dir.
Bu çal›flma hastane etik kurulu taraf›ndan onaylanm›flt›r. ‹statiksel analiz SPSS 15.0 versiyonu ile yap›lm›flt›r. Tan›m-lay›c› analiz testleri, Pearson korelasyon ve student-t test-leri uygulanm›flt›r. p<0,05 istatiksel olarak anlaml› kabul edilmifltir.
Bulgular
Çal›flmaya kat›lan kad›nlar›n ortalama yafl› 48±4 y›l, vücut kitle indeksi (VK‹) 27,87±4,26 kg/m2, menarfl yafl›
13,06±1,17 y›l, gebelik say›s› ortalama 3,5±1,8 olarak he-saplanm›flt›r. Postmenopozal dönemdeki kad›nlar›n orta-lama menopoz süresi 3,23±1,9 y›l, menopoz yafl› 45±9 y›l idi. Hastalar›n serum kalsiyum (Ca), fosfor (P), alkalen fos-fataz (ALP), OC ve CTX düzeyleri Tablo 1’de gösterilmifl-tir. Kat›l›mc›lar›n %21,6’unda (9 kifli) CTX, %36,3’ünde (15 kifli) OC de¤erlerinin yüksek oldu¤u saptanm›flt›r. Çal›flma grubundaki kad›nlar›n L2-L4 vertebra ve proksi-mal femur KMY de¤erleri ile T skorlar› Tablo 2’de göste-rilmifltir. Gruptaki osteoporoz ve osteopeni oranlar›n›n s›-ras›yla %11,9 ve %40,4 oldu¤u belirlenmifltir. Lomber bölge ve kalça KMY ve T skorlar› ile CTX ve OC aras›nda anlaml› bir iliflki bulunmam›flt›r. ALP ile femur boyun KMY aras›nda anlaml› negatif korelasyon saptanm›flt›r (p=0,003).
T
Taabblloo 11.. Çal›flma grubunun laboratuvar verileri
Ortalama ± SD Ca (mg/dl) 9,44±1,61 P (mg/dl) 3,51±0,46 ALP (mg/dl) 91,62±24,5 OC (mg/dl) 19,23±7,52 CTX (mg/dl) 0,58±0,35
Ca: Kalsiyum, P: Fosfor, ALP: Alkalen fosfataz, OC: Osteokalsin, CTX: Tip 1 kol-lajen çapraz ba¤l› C telopeptit
T
Taabblloo 22.. Çal›flma grubunun kemik mineral yo¤unlu¤u
(KMY) de¤erleri ve T skorlar›
Ortalama ±SD
L2-4 KMY(g/cm2) 1,064±0,19
Femur boyun KMY (g/cm2) 0,896±0,146
Femur total KMY (g/cm2) 0,952±0,15
L2-4 T skoru -0,71±1,52 Femur boyun T skoru -0,66±1,25 Femur total T skoru -0,39±1,25
SD: Standart deviasyon, KMY: Kemik mineral yo¤unlu¤u Paker ve ark.
Perimenopozal ve Erken Postmenopozal Kad›nlarda Kemik Döngüsü
Osteoporoz Dünyas›ndan 2009;15:7-10
Perimenopozal ve erken postmenopozal gruplar aras›n-da lomber bölge ve kalça KMY de¤erleri ve T skorlar› aç›-s›ndan istatistiksel olarak anlaml› bir fark saptanmam›flt›r (p>0,05). Gruplar içi karfl›laflt›rmalarda kemik döngüsü, KMY, T skorlar› ile menopoz süresi, menopoz yafl› ve VK‹ aras›nda iliflki bulunmam›flt›r.
VK‹ ile femur boyun ve femur total KMY de¤erleri aras›n-da istatistiksel olarak anlaml› pozitif korelasyon bulun-mufltur (p=0,003, p=0,001).
Tart›flma
Menopozal geçifl döneminde olan veya postmenopozal kad›nlarda kemik yo¤unlu¤u ile kemik döngüsü iliflkisini araflt›rmak amac›yla çeflitli çal›flmalar yap›lm›flt›r. Yafl, me-nopoz durumu ve kemik kayb› aç›s›ndan farkl› özellikle-re sahip olan kad›nlarda yap›lan bu çal›flmalar›n bir k›s-m›nda kemik yo¤unlu¤u ile kemik döngüsü aras›nda an-laml› negatif iliflki oldu¤u bildirilirken, baz›lar›nda iliflki bulunmam›flt›r (4,6,10-13).
Bu çal›flmada perimenopozal ve erken postmenopozal sa¤l›kl› kad›nlarda kemik döngüsü göstergeleri ile lom-ber bölge ve proksimal femur kemik yo¤unlu¤u aras›nda bir iliflki bulunmam›flt›r. Ancak serum ALP düzeyi ile fe-mur boyun KMY aras›nda anlaml› bir negatif iliflki göste-rilmifltir. Kozac› ve ark. taraf›ndan 64 postmenopozal ka-d›nda yap›lan bir çal›flmada lomber bölge ve proksimal femur KMY de¤erleri ile serum OC, CTX, idrar deoksipri-dinolin (dpd) düzeyleri aras›nda bir iliflki bulunmam›flt›r (11). Gürer ve ark. taraf›ndan 23 premenopozal ve oste-openi veya OP’si olan 67 postmenopozal kad›nda yap›lan bir çal›flmada lomber bölge ve femur KMY de¤erleri ile ALP, OC, CTX ve tartarata dirençli asit fosfataz (TRAP) aras›nda anlaml› bir iliflki olmad›¤› bildirilmifltir (13). OP’si olan ve olmayan 48 postmenopozal kad›nda yap›lan bir baflka çal›flmada lomber bölge ve kalça kemik yo¤unlu¤u ile deoksipridinolin/kreatinin aras›nda belirgin bir iliflki bulunmam›flt›r (12).
Prezelj ve ark. taraf›ndan 43 sa¤l›kl› perimenopozal ve postmenopozal kad›nda yap›lan çal›flmada spinal ve fe-mur boyun KMY de¤erleri ile kemi¤e özgü ALP, OC ve CTX aras›nda orta kuvvette negatif bir iliflki gösterilmifl-tir. Ayn› çal›flmada osteoprotogerin (OPG) ile sadece fe-mur boyun kemik yo¤unlu¤u aras›nda orta derecede bir iliflki bulunmufl, katepsin K ile KMY aras›nda iliflki olma-d›¤› bildirilmifltir (14).
Iki ve ark. 15-79 yafl aras›ndaki 1283 premenopozal, peri-menopozal ve postperi-menopozal kad›nda yapt›klar› çal›fl-man›n sonucunda, erken postmenopozal dönemdeki ka-d›nlarda kemik döngüsü düzeyleri ile distal radiusdaki kemik kayb› aras›nda iliflki oldu¤unu ileri sürmüfllerdir. Ayn› çal›flmada OC ve CTX de dahil olmak üzere kemik döngüsü belirleyicilerinin (OC, kemi¤e özgü ALP, CTX, serbest dpd, total dpd) 45 yafl›n üzerindeki kad›nlarda h›zla artt›¤› ve efl zamanl› olarak da kemik yo¤unlu¤un-da azalma oldu¤u bildirilmifltir (6).
Premenopozal, perimenopozal ve postmenopozal dö-nemde olan 281 kad›nda yap›lan bir çal›flmada lomber bölge ve kalça kemik yo¤unlu¤u ile idrar NTX, serum ke-mi¤e özgü ALP, OC ve FSH düzeyleri aras›nda iliflki
bulun-mufltur (4). Daha önce menopoz süresi ortalama 14 y›l olan 32 postmenopozal kad›nda yap›lan bir çal›flmada OP’si olanlarda OC ve CTX düzeyleri ile lomber bölge ve proksimal femur KMY de¤erleri aras›nda anlaml› bir ne-gatif iliflki gösterilmifltir (15).
Marcus ve ark. taraf›ndan hormon replasman tedavisi veya plasebo alan 239 postmenopozal kad›nda yap›lan longitu-dinal bir çal›flmada 8 ayr› kemik döngüsü belirleyicisinin ke-mik yo¤unlu¤u ile iliflkisi araflt›r›lm›fl ve sonuçta sadece NTX ve OC’nin 1 y›ll›k spinal KMY de¤ifliklikleri ile belirgin bir iliflki gösterdi¤i bildirilmifltir. Ayn› çal›flmada kemik göster-geleri ile kalça KMY de¤ifliklikleri aras›nda bir iliflki bulun-mam›fl olup, kemik döngüsü belirleyicilerinin kemik ölçü-münün yerini tutamayaca¤›, KMY de¤iflikliklerinin gösteril-mesinde çok yararl› olmad›klar› belirtilmifltir (10).
Kemik yo¤unlu¤u ile kemik döngüsü belirleyicileri aras›n-daki iliflkiyi araflt›ran çeflitli çal›flmalararas›n-daki farkl› sonuçlar›n biyolojik göstergelerin varyasyonuna ba¤l› olabilece¤i dü-flünülmektedir. De¤iflik rezorpsiyon göstergelerinin artm›fl kemik döngüsünü gösterme yeteneklerinin oldukça farkl›-l›k gösterebilece¤i, bu sebeple de kemik yap›m ve y›k›m göstergelerinin birlikte kullan›lmas›n›n kemik kayb›n›n be-lirlenmesinde daha yararl› olaca¤› bildirilmifltir (4,16). Çal›flmam›z›n önemli bir sonucu da gruptaki kad›nlar›n yar›s›ndan fazlas›nda lomber bölgede veya kalçada oste-openi veya OP bulunmas›d›r. Perimenopozal ve erken postmenopozal gruplar aras›nda kemik yo¤unlu¤u ve kemik döngüsü aç›s›ndan anlaml› bir fark bulunmam›flt›r. Kad›nlarda perimenopozal geçifl döneminde östrojen dü-zeyleri normal olmas›na ra¤men genç premenopozal ka-d›nlara göre KMY de¤erleri daha düflüktür (17). Kemik kayb›n›n serum seks hormonlar›ndaki azalmadan önce bafllamas› östrojen eksikli¤inden baflka faktörlerin de bu durumda etkili oldu¤unu düflündürmektedir. Perimeno-pozal dönemdeki kemik kayb› ve artm›fl kemik döngüsü premenopozal düflük kemik yo¤unlu¤u olan kad›nlarda daha önemlidir (4).
Çal›flmam›za al›nan kad›nlar›n yaklafl›k 2/5’inde OC ve/ve-ya CTX düzeyleri yüksek bulunmufltur. Postmenopozal kemik kayb›n›n belirlenmesinde bir kemik y›k›m ve ke-mik yap›m göstergesinin beraberce bak›lmas›n›n de¤erli olabilece¤i bildirilmifltir (4). Kozac› ve ark.n›n çal›flmas›n-da OC ve CTX aras›nçal›flmas›n-da güçlü bir iliflki bulunmufltur (11). Bu çal›flmada VK‹ ile kalça kemik yo¤unlu¤u aras›nda is-tatistiksel olarak anlaml› pozitif iliflki bulunmufltur. Türki-ye’de 849 sa¤l›kl› kad›nda yap›lan bir çal›flmada VK‹ ile lomber bölge ve proksimal femur KMY de¤erleri aras›n-da anlaml› bir iliflki oldu¤u ileri sürülmüfltür (18). Sonuç olarak bu çal›flmaya al›nan perimenopozal ve er-ken postmenopozal kad›nlarda kemik yo¤unlu¤u ile ke-mik döngüsü aras›nda anlaml› bir iliflki bulunmam›flt›r. Grubumuzun yaklafl›k yar›s›nda görülen osteopeni veya OP ile 2/5’indeki artm›fl kemik döngüsü kad›nlarda me-nopoza geçifl döneminde bafllay›p daha sonra da devam eden önemli bir problemi iflaret etmektedir. DXA, OP aç›-s›ndan risk tafl›yan kad›nlarda kemik kayb›n›n belirlen-mesinde en güvenilir yöntemdir. Kemik yap›m ve y›k›m göstergeleri ise biyolojik varyasyonlar› sebebiyle birlikte kullan›ld›¤›nda daha de¤erli olup bu konuda yap›lacak uzun süreli çal›flmalara gereksinim vard›r.
Paker ve ark. Perimenopozal ve Erken Postmenopozal Kad›nlarda Kemik Döngüsü Osteoporoz Dünyas›ndan
Kaynaklar
1. Garnero P, Delmas PD. Contribution of bone mineral density and bone turnover markers to the estimation of risk of osteoporotic fracture in postmenopausal women. J Musculoskel Neuron Interact 2004;4:50-63.
2. Riggs BL, Wahner HW, Melton III LJ, Richelson LS, Judd HL, Offord KP. Rates of bone loss in the appendicular and axial skeletons of women. Evidence of substantial vertebral bone loss before menopause. J Clin Invest 1986;77:1487-91. 3. Citron JT, Ettinger B, Genant HK. Spinal bone loss in
estrogen-replete, calcium-replete premenopausal women. Osteoporos Int 1995;5:228-33.
4. Ebeling PR, Atley LM, Guthrie JR, Burger HG, Dennerstein L, Hopper JL et al. Bone turnover markers and bone density across the menopausal transition. J Clin Endocrinol Metab 1996;81:3366-71.
5. Sowers MR, Jannausch M, McConnell D, Little R, Greendale GA, Finkelstein JS et al. Hormone predictors of bone mineral density changes during the menopausal transition. J Clin Endocrinol Metab 2006;91:1261-67.
6. Iki M, Morita A, Ikeda Y, Sato Y, Akiba T, Matsumoto T et al. For the JPOS Study Group. Biochemical markers of bone turnover predict bone loss in perimenopausal women but not in postmenopausal women-the Japanese Population-based Osteoporosis (JPOS) Cohort Study. Osteoporos Int 2006;17:1086-95.
7. Roger SA, Hannon RA, Eastell R. Biochemical markers as predictors of rates of bone loss after menopause. J Bone Miner Res 2000;15:1398-404.
8. Bastian LA, Smith CM, Nanda K. Is this woman
perimenopausal? JAMA 2003;289:895-902.
9. Soules MR, Sherman S, Parrott E, Rebar R, Santoro N, Utian W et al. Executive summary: Stages of Reproductive Aging Workshop (STRAW). Climacteric 2001;4:267-72.
10. Marcus R, Holloway L, Wells B, Greendale G, James MK, Wasilauskas C et al. The relationship of biochemical markers of bone turnover to bone density changes in postmenopausal women: results from the Postmenopausal Estrogen/Progestin Interventions (PEPI) trial. J Bone Miner Res 1999;14:1583-95. 11. Kozac› DL, fiavk fiÖ, Özkan ‹, Çullu E, Alparslan B, Yürekli Y
ve ark. Menopoz sonras› erken ve geç dönemde osteoporoz de¤erlendirmesi: Kemik mineral yo¤unlu¤u ile kemik döngüsü belirteçleri aras›ndaki iliflki. Joint Dis Rel Surg 2006;17:28-32.
12. Savafl H, Aydo¤ E, Kösebalaban fi. Postmenopozal osteoporoz tan›s›nda deoksipridinolinin de¤eri. T Klin T›p Bilimleri 2000;20:264-71.
13. Gürer N, Baflak R, Bahad›r C, Koç H, Nur H, Polat Y ve ark. Kemik mineral yo¤unlu¤u ile kemik döngüsünün biyokimyasal göstergelerinin iliflkisi. Türk Fiz T›p Rehab Derg 2005;51:54-7.
14. Prezelj J, Ostanek B, Logar DB, Marc J, Hawa G, Kocjan T. Cathepsin K predicts femoral neck bone mineral density change in nonosteoporotic peri- and early postmenopausal women. Menopause 2008;15:369-73.
15. Paker N, Mutlu BS, Tekdöfl D, Kaya B, Bu¤dayc› DS. Postmenopozal kemik kayb› olan kad›nlarda kemik döngüsü. Osteoporoz Dünyas›ndan 2005;11:155-8.
16. Garnero P, Shih WJ, Gineyts E, Karpf DB, Delmas PD. Comparison of new biochemical markers of bone turnover in late postmenopausal osteoporotic women in response to Alendronate treatment. J Clin Endocrinol Metab 1994;1693-700. 17. Lukacs JL, Booth S, Kleerekoper M, Ansbacher R, Rock CL, Reame NE. Differential associations for menopause and age in measures of vitamin K, osteocalcin, and bone density: a cross-sectional exploratory study in healthy volunteers. Menopause 2006;13:799-808.
18. Ertungealp E, Seyiso¤lu H, Erel CT, fientürk LM, Gezer A. Changes in bone mineral density with age, menopausal status and body mass index in Turkish women. Climacteric 1999;2:45-5.
Paker ve ark.
Perimenopozal ve Erken Postmenopozal Kad›nlarda Kemik Döngüsü
Osteoporoz Dünyas›ndan 2009;15:7-10
