Kesirli telegraf kısmi diferansiyel denklemlerin fark şeması metodu ile nümerik çözümü
Tam metin
(2) MODANLI M.. for fractional telegraph partial differential equation is obtained. The abstract form of the considered equation is also stated. The finite difference schemes of the abstract form for fractional telegraph partial differential equation are constructed. The stability estimates of this finite difference scheme is proved with respect to the norm defined on the Hilbert space. The proof of our main theorem determining the stability estimates is given in detail. By using difference scheme method defined by Caputo fractional derivative, numerical solution of fractional telegraph partial differential equation is obtained for different values of = 0.1, 0.5, 0.9. Numerical solutions of our example is tested by using Matlab programming. Error analysis was performed by comparing approximate solutions with exact solution obtained by Laplace or other traditional methods. It is obvious that the proposed method is effective and consistent according to error analysis. Keywords: Fractional telegraph partial differential equation, stability, difference schemes, error analysis.. 1. Giriş Kesirli diferansiyel denklemler mühendislik, finans, fizik ve sismoloji gibi bilim dallarında pek çok uygulamalara sahiptir [1-3]. Bu diferansiyel denklemler zaman ve uzay değişkenlerine göre çözülebilir [4-6]. Kesirli diferansiyel denklemlerin nümerik çözümleri için farklı metotlar vardır. Matris metodu kullanılarak zaman kesirli adveksiyon dağılım denkleminin karalılığı ve yakınsaklığı çalışıldı [7]. [8] de zaman kesirli diferansiyel difüzyon denklemin yaklaşık çözümü theta metodu yardımıyla hesaplandı. Srivastava, Awasthi ve Tamsir zamana bağlı kesirli mertebeden Caputo hiperbolik telegraf denkleminin nümerik sonuçlarını RDTM (Reduced Differential Transform Method) metoduyla buldu [9]. Ashyralyev ve Dal sonlu fark ve iterasyon metotlarını kullanarak = 1/2 için kesirli hiperbolik kısmi diferansiyel denkleminin Neumann koşuluna bağlı yaklaşık çözümünü çalıştı [10]. [11] de değişken mertebeden kesirli diferansiyel denklemlerin çözümleri verildi. [12] de Üç boyutlu kesirli evrim denklemi için geriye doğru Euler dönüşümlü yön bindirme fark şeması metodu kullanıldı. [13] de Neumann sınır koşullarıyla kesirli difüzyon denklemlerinin nümerik çözümleri sonlu fark metoduyla hesaplandı. [14] referansında kesirli adi diferansiyel denklemlerin yaklaşık çözümü sonlu fark metoduyla elde edildi. Son olarak, ikinci mertebeden kısmi diferansiyel denklemlerin nümerik çözümü sonlu fark ve reproducing kernel metotlarıyla yapıldı [15]. Bu çalışmada, డమ ௨ሺ௧,௫ሻ. డഀ ௨ሺ௧,௫ሻ. ൫ሺ௫ሻ௨ ሺ௧,௫ሻ൯. ೣ + , = , , డ௧ మ + డ௧ ഀ − డ௫ 0 < < , 0 < < , 0 ≤ < 1, . డ 0, = , డ௧ 0, = , 0 ≤ ≤ , , = , ோ = 0, ≤ ≤ ோ . 441. . (1).
(3) BAUN Fen Bil. Enst. Dergisi, 20(1), 440-449, (2018). değişken katsayılı kesirli telegraf kısmi diferansiyel denkleminin fark şeması metoduyla nümerik çözümü yapıldı. Değişken katsayılı bu denkleme hem bu metodun ilk olarak uygulanması hemde nın farklı değerleri için yaklaşık çözümlerinin bulunması bu çalışmayı farklı kılar. Şimdi kesirli analizin bazı temel tanımlarını verelim. 1.1. Tanım Gamma fonksiyonu bütün ∈ için ஶ. Γ = ି௧ ௭ିଵ . (2). ile tanımlanır. 1.2. Tanım Zamana bağlı ıncı dereceden ௧ఈ (, ) Caputo kesirli türevi − 1 < < için ௧ఈ , =. డഀ ௨(௧,௫) డ௧ ഀ. ଵ. ௧. ଵ. = ሺିఈሻ (௧ି)ഀషశభ. డഀ ௨(,௫) డഀ. . (3). ve = ∈ için ௧ఈ , =. ఈ , , . = ఈ . olarak tanımlanır. 2. Fark şeması metodunun kurulması ve kararlılığı [16] referansındaki metot kullanılarak (1) denklemi . uᇱᇱ t + D୲ t + Aut = ft , 0 < < , u0 = φ, u. ᇱ 0. = Ψ, 0 ≤ t ≤ T . . (4). formunda yazılabilir. Burada, = , , ≥ > 0 belirli fonksiyonlardır ve , = ଶ [0, ] Hilbert uzayında = −. ( ௫ ) + ( ) . ile = ! : , ௫ , ( ௫ )௫ ∈. = ଶ "0, #, 0 = = 0$. bölgesinde tanımlanan bir self-adjoint pozitif operatördür.. 442.
(4) MODANLI M. . ். ekseni için ℎ = ve % ekseni için & = düzgün aralıkları verilsin. Bu taktirde, ெ ே = 1,2, … , ' için = + ℎ, ve ( = 1,2, … , için = (& dır. (3) formülünün hesaplanması için birinci dereceden fark şeması yaklaşımı ሺఈሻ. ఛఈ ≅ )ఈ,ఛ ∑ୀଵ +. (ିାଵ − ି ). ఛషഀ. ሺఈሻ. dır. Burada )ఈ,ఛ = ve + ሺଶିఈሻ. (5). = (,)ଵିఈ − (, − 1)ଵିఈ dır. [17] makalesinde metot. kullanılırsa (5) denklemi. డഀ ௨ሺ௧ೖ ,௫ ሻ డ௧ ഀ. ሺఈሻ. ሺఈሻ. . = )ఈ,ఛ [+ଵ − + + ∑ିଵ ୀଵ (+ିାଵ − +ି ). (6). olarak yazılabilir. (4) denklemi için birinci dereceden fark şeması ve (5) formülü kullanılırsa . ୳ౡశభ ିଶ୳ౡ ା୳ౡషభ தమ. + Dத u୩ + Au୩ = f୩ ,. f୩ = ft ୩ , t ୩ = kτ, 1 ≤ k ≤ N − 1, ୳భ ି୳బ = Ψ, u = φ,. (7). த. denklemi bulunur. Bu denklem ଵ. ଶ. ଵ. -ఛమ . ିଵ − -ఛమ − . + -ఛమ . ାଵ = /. (8). olarak yeniden yazılabilir. Burada / = − ఛఈ dır.. (8) probleminin bir çözüme sahip olduğu ve aşağıdaki formülün sağlandığı [18] den bilinmektedir. . ோோ෨(ோೖషభ ିோ෨ೖషభ ) ோ෨ೖ ିோೖ ఛమ ோோ෨ ∑ୀଵ ෨ = + + (0 ିଵ − ିଵ )/ (9) ଵ ෨ ෨ ோିோ (ோିோ) ோିோ burada 2 − & ଶ + & ଶ ଵ/ଶ 1ଵ/ଶ = , 2. 0 =. ସ. 2 − & ଶ − & ଶ ଵ/ଶ 1ଵ/ଶ 2. dır. Burada 1 = − ఛమ dır. ଵ =. (ூିோ)మ , ோ෨ିோ. ଶ = −. (ூିோ෨)మ , ோ෨ିோ. ෨. ෨. ோିூ ூିோ ோିூ ோିூ ଷ = ோ෨ିோ, ସ = ோ෨ିோ, ହ = & ଶ ோ෨ିோ, = −0 & ଶ ோ෨ିோ. dır. 2.1. Lemma Aşağıdaki eşitsizlikler doğrudur.. 443.
(5) BAUN Fen Bil. Enst. Dergisi, 20(1), 440-449, (2018). i). ‖‖ு ≤ 1, ≤ 1, ࡴ. ii). ‖ଵ ‖ு ≤ (), ‖ଶ ‖ு ≤ (),. iii). ‖ଷ ‖ு ≤ (), ‖ସ ‖ு ≤ (),. iv). ‖ହ ‖ு ≤ (), ‖ ‖ு ≤ ().. Burada ', & ya bağlı bir sayıdır. Lemma’nın ispatı + 0 & ଶ =1− , 2 2 − 0 & ଶ )& = 1 ିଵ/ଶ = 23 23 2& =. denklemleri ve bu denklemlerden de elde edilen ଵ. = 2& + 31 ଶ )& ,. ଵ. 0 = 2& − 31 ଶ )&. formülleri kullanılarak kolayca yapılabilir. (7) fark şeması denkleminin kararlılığı ile ilgili aşağıdaki teoremi verelim. ସ. 2.1. Teorem ≥ మ şartının sağlandığını kabul edelim. Bu durumda birinci mertebeden ఛ (7) doğruluk fark şeması denklemi için aşağıdaki kararlılık kestirimleri sağlanır. 4 5 6. ଵஸஸே. ௨ೖశభ ିଶ௨ೖ ା௨ೖషభ ఛమ. 6ு + 4 5 ‖ ‖ு. (10). ଵஸஸே. ≤ ' 8‖9‖ு + ‖Ψ‖ு + ‖ ଵ ‖ு + 4 5 6 ଵஸஸே. ೖశభ ିೖ ఛ. 6ு :.. Burada ', 1 ≤ ( ≤ için 9, Ψ, ଵ ve & ya bağlı olmayan bir sayıdır.. İspat.. ଵ = 9 + &Ψ olduğu göz önüne alınıp (9) denkleminde yerine yazılırsa =. ሺଵିோሻோೖషభ ିோ෨ೖషభ ሺଵିோ෨ሻ 9 ோ෨ିோ ෨. +&. ோ෨ೖ ିோೖ Ψ ோ෨ିோ. +. ோ෨ೖషభ ିோೖషభ ଶ & fଵ ሺோ෨ିோሻ. (11). ෨. ோோ ఛ ோோ +& ଶ ∑ୀଶ (ோ෨ିோ) (0 ିଵ − ିଵ ) − ∑ୀଵ (ோ෨ିோ) (0 ିଵ − ିଵ )ఛఈ మ. elde edilir. (11) formülünden ିାଵ ve ି değerleri bulunup (5) formülünde yerine yazılırsa. 444.
(6) MODANLI M. ሺఈሻ ఛఈ = ∑ୀଵ )ఈ,ఛ + [ (ଵ ି + ଶ 0ି )9 + (ଷ 0ି + ସ ି )Ψ ିଵ +(ହ ିଵ + 0 ିଵ ) ଵ + ∑ୀଵ(ହ 0 ିିଵ + ିିଵ )( ାଵ − ). (12). . − ; (ହ ି + 0 ି )ఛఈ ] ୀଵ. bulunur. (12) denkleminden ‖ఛఈ ‖ு. . ሺఈሻ ≤ ; )ఈ,ఛ + [ (‖ଵ ‖ு→ு <ି <ு→ு + ‖ଶ ‖ு→ு <0ି <ு→ு )‖9‖ு ୀଵ. +(‖ଷ ‖ு→ு <0ି <ு→ு + ‖ସ ‖ு→ு <ି <ு→ு )‖Ψ‖ு + (‖ଷ ‖ு→ு <0ି <ு→ு +(‖ହ ‖ு→ு < ିଵ <ு→ு + ‖ ‖ு→ு <0 ିଵ <ு→ு )‖ ଵ ‖ு ିଵ. +& ; (‖ହ ‖ு→ு <0 ିିଵ <ு→ு + ‖ ‖ு→ு < ିିଵ <ு→ு ) ‖ ାଵ − ‖ு ୀଵ. . +& ; (‖ହ ‖ு→ு < ି <ு→ு + ‖ ‖ு→ு <0 ି <ு→ு )‖ఛఈ ‖ு ] ୀଵ. elde edilir. Buradan da ఛషഀ. ‖ఛఈ ‖ு ≤ ∑ + ሺఈሻ [‖9‖ு + ‖Ψ‖ு + ‖ ଵ ‖ு + ∑ିଵ ୀଵ‖ ାଵ − ‖ு ሺଶିఈሻ ୀଵ . (13). + & 4 5 ‖ఛఈ ‖ு ]' ଵஸஸே. yazılabilir. İntegral eşitsizlik özelliği kullanılarak 4 5 ‖ఛఈ ‖ு ≤ '[‖9‖ு + ‖Ψ‖ு + ‖ ଵ ‖ு + 4 5 6. ଵஸஸே. ଵஸஸேିଵ. ೖశభ ିೖ ఛ. 6 ]. (14). ு. ve <∑ୀଵ‖ఛఈ ‖ு <ு ≤ '[‖9‖ு + ‖Ψ‖ு + ‖ ଵ ‖ு + 4 5 6 ଵஸஸேିଵ. ೖశభ ିೖ ఛ. 6 ]. (15). ு. bulunur. Üçgen eşitsizliği özelliğinden 6. ௨ೖశభ ିଶ௨ೖ ା௨ೖషభ ఛమ. ି + 6ு ≤ '[‖9‖ு + ‖Ψ‖ு + ‖ ଵ ‖ு + 4 5 6 ೖశభ ೖ 6 ] ଵஸஸேିଵ. 445. ఛ. ு. (16).
(7) BAUN Fen Bil. Enst. Dergisi, 20(1), 440-449, (2018). yazılabilir. (16) denkleminden de 4 5 6. ଵஸஸே. ௨ೖశభ ିଶ௨ೖ ା௨ೖషభ ఛమ. 6ு ≤ '[‖9‖ு + ‖Ψ‖ு + ‖ ଵ ‖ு + 4 5 6 ଵஸஸேିଵ. ೖశభ ିೖ ఛ. 6 ] ு. (17). elde edilir. (10), (13) ve (14) formülleri kullanılarak ାଵ − 4 5 ‖ ‖ு ≤ '[‖9‖ு + ‖Ψ‖ு + ‖ ଵ ‖ு + 4 5 = = ] & ு ଵஸஸே ଵஸஸேିଵ olduğu görülür. (14), (16) ve (17) kestirimleri kullanılarak (10) kestiriminin doğru olduğu görülür.. 3. Nümerik uygulamalar Giriş bölümünde verilen (1) değişken katsayılı kesirli telegraf denkleminde = ଶ alınıp bu denklemde Cauchy-Euler dönüşümü uygulanırsa sabit katsayılı kesirli telegraf denklemi elde edilir. Şimdi kesirli telegraf kısmi diferansiyel denkleminin nümerik sonuçlarını görmek için aşağıdaki örneği araştıralım. 3.1. Örnek డమ ௨ሺ௧,௫ሻ. డഀ ௨ሺ௧,௫ሻ. డమ ௨ሺ௧,௫ሻ. డ௨ሺ௧,௫ሻ. డ௧ మ + డ௧ ഀ − డ௫ మ − డ௫ + , = , , ௧ యషഀ , = >6 + 6 + 2 ଷ + 1 ? )3 − ଷ + 1 2@) , ሺସିఈሻ 0 < < A, 0 < < 1, 0 ≤ < 1, 0, = )3 , డ 0, = 0, 0 ≤ ≤ 1, డ௧ , 0 = , A = 0, 0 ≤ ≤ A . . (18). denklemi veriliyor. (18) denkleminin tam çözümünün 0 ≤ < 1 aralığındaki bütün değerleri için , = ଷ + 1 )3 olduğu [19] referansındaki yöntem ve Laplace metodu kullanılarak bulunabilir. Bu son denklem için fark şeması. 446.
(8) MODANLI M. ௨ೖశభ ିଶ௨ೖ ା௨ೖషభ. ሺఈሻ. ିାଵ ି + )ఈ,ఛ ∑ୀଵ + ( − ) ఛమ ௨ೖ ିଶ௨ೖା௨ೖ ௨ೖ ି௨ೖ − శభ మ షభ − శభଶ షభ + = , ௧ೖ యషഀ = , = >6 + 6 ሺସିఈሻ + 2 ଷ + 1 ? )3 − ଷ + 1 2@) ,. 1 ≤ ( ≤ − 1, 1 ≤ ≤ ' − 1, బ భ = )3 , ௨ି௨ = 0, 0 ≤ ≤ , ఛ = 0, 0 ≤ ( ≤ ', = ெ. (19). şeklindedir. Bu problemi çözmek için Modifiye Gauss Eliminasyon metodu uygulandı. Birinci mertebeden doğruluk fark şeması uygulanarak = ' = 40, 80, 160 için Tablo 1. elde edildi. , tam çözümü ve , nümerik çözüm olmak üzere, ே Bெ =. 4 5. ଵஸஸேିଵ,ଵஸஸெିଵ. | , − |. formüllü kullanılarak nümerik hesaplamalar bulundu. Bulunan bu nümerik sonuçlar aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 1. (19) denkleminin hata analizi. 0.1 0.5 0.9. = ' = 40 0.0224 0.0223 0.0119. = ' = 80 0.0114 0.0118 0.0066. = ' = 160 0.0058 0.0061 0.0036. 4. Sonuçlar ve tartışma Bu çalışmada, Caputo tipi değişken katsayılı kesirli telegraf denklemi ele alındı. Kesirli telegraf denklemi için fark şemaları oluşturuldu. Bulunan bu fark şemaları için kararlılık kestirimleri yapıldı. Değişken katsayılı kesirli telegraf denklemi CauchyEuler Metodu yardımıyla sabit katsayılı kesirli telegraf denklemine dönüştürülerek fark şeması metodu kullanılarak nümerik sonuçları bulundu. Matlab programı yardımıyla bulunan bu nümerik sonuçlar tam çözümle karşılaştırılarak hata analizi yapıldı. Aynı çalışma Riemann-Liouville tipindeki kesirli telegraf kısmi diferansiyel denklemler için de yapılabilir.. 447.
(9) BAUN Fen Bil. Enst. Dergisi, 20(1), 440-449, (2018). Kaynaklar [1]. [2]. [3]. [4]. [5] [6]. [7]. [8]. [9]. [10]. [11]. [12]. [13]. [14]. [15]. [16]. Celik, C. ve Duman M., Crank-Nicholson method for the fractional equation with the Riezs fractional derivative, Journal of computational physics, 231, 17431750, (2012). Gorial, I.I., Numerical methods for fractional reaction-dispersion equation with Riesz space fractional derivative, Engineering. and Techology Journal, 29, 709-715, (2011). Jafari, H., Gejii, V.D., Solving linear and nonlinear fractional diffusion and wave equations by adomian decomposition, Applied Mathematics and Computation, 180,488-497, (2006). Karatay, I., Bayramoglu, S.R. ve Sahin, A., Implicit difference approximation for the time fractional heat equation with the nonlocal condition, Applied Numerical Mathematics, 61, 1281-1288, (2011). Su, L., Wang, W. ve Yang, Z., Finite difference approximations for the fractional advection-diffusion equation, Physics Letters A., 373, 4405-4408, (2009). Tadjeran, C., Meerschaert, M. M. ve Scheffler, H. P., A Second-order Accurate Numerical Approximation for the Fractional Diffusion Equation, Journal of Computational Physics, 213, 205-213, (2006). Karatay, I., Kale, N. ve Bayramoglu Erguner, S. R., Stability and Convergence of a Finite Partial Diferential Equations by Matrix Method, International Mathematical Forum, 9, 1757-1765, (2014). Aslefallah, M., Rostamy, D. ve Hosseinkhani, K., Solving time-fractional differential diffusion equation by theta method, International Journal of Applied Mathematics and Mechanics, 2, 1-8, (2014). Srivastava, V.K., Awasthi, M K. ve Tamsir, M., RDTM solution of Caputo time fractional-order hyperbolic telegraph equation, AIP advances, 3, 032142, 1-11, (2013). Ashyralyev, A. ve Dal, F., Finite Difference and Iteration Methods for Fractional Hyperbolic Partial Differential Equations with the Neumann Condition, Discrete Dynamics in Nature and Society, 2012, 1-15, ( 2012). Akgul, A., Inc, M. ve Baleanu, D., On solutions of variable-order fractional differential equations, An International Journal of Optimization and Control: Theories & Applications, 7(1), 112-116, (2017). Chen, H., Xu, D., Cao, J. ve Zhou, J., A backward Euler alternating direction implicit difference scheme for the three-dimensional fractional evolution equation, Numerical Methods for Partial Differential Equation, (2017). Szekeres, B. ve Izsák, F., A finite difference method for fractional diffusion equations with Neumann boundary conditions, Open Mathematics, 13(1), pp. -. Retrieved 21 Feb. (2018), from doi:10.1515/math-2015-0056. Changpin, L. ve Fanhai, Z., The Finite Difference Methods for Fractional Ordinary Differential Equations, Numerical Functional Analysis and Optimization, 34, 2, 149-179, (2013). Modanli, M. ve Akgul, A., On solutions to the second-order partial differential equations by two accurate methods, Numerical Methods for Partial Differential Equations, 1-15, (2017). Ashyralyev, A. ve Modanli, M., An operator method for telegraph partial differential and difference equations, Boundary Value Problems, 2015(1), 1-17, 2015).. 448.
(10) MODANLI M.. [17] Karatay, I., Bayramoglu, S.R. ve Sahin, A., A new difference scheme for time fractional heat equation based on the Crank-Nicholson method, Fractional Calculus and Applied Analysis, 16, 892-910, (2013). [18] Ashyralyev, A. ve Sobolevskii, P.E., New Difference Schemes for Partial Differential Equations, Birkhauser, Verlag, Basel, Boston, Berlin, (2004). [19] Kumar, S., A new analytical modelling for fractional telegraph equation via Laplace transform, Applied Mathematical Modelling, 38, 3154-3163, (2014).. 449.
(11)
Benzer Belgeler
Diyarbakır‟da yaĢayan Süryaniler kendilerine göre en uygun yerleĢim yeri olarak Urfa kapısı ve Mardin kapısı arasındaki bölgede yer alan, tarihi Süryani Meryem Ana
Anahtar kelimeler: Yaklaşık Çözüm, Newton Metodu, Freshe Türevi, Gato Türevi Bu çalışmada Lineer olmayan diferansiyel denklemlerin yaklaşık çözümünde Newton
Willian Faulkner, Erski _ ne Caldwell gibi güneyli yazarlar bu tür öyküler yazmışlardır.. İkinci Dünya Savaşından günümüze kadar uzanan öyküler cok
lere; müzelerden · eğitim araci olarak fa~dalanmaları gereği öğretilmelidir. Bu konuda ilerlemiş ülkelerde öğretmen okulu öğrencilerinin eğitim staj-. 7)
Each panel reports, for several horizons ( h , reported in the …rst column), the values of the Mincer and Zarnowitz (1969) forecast e¢ ciency test (labeled "MZ p-value"),
question des rapports de Byzance et de la Russie ancienne dans la Cambridge Médiéval History,IV,p... Byzance et les Arabes* Les relations politiques de
雙和醫院多位護理人員獲「新北市第 6 屆護理傑出獎」 雙和醫院護理部多位同仁獲新北市政府第 6
[r]