S e y f i B A Ş K A N *
OZ
D oğu K arad eniz'd e halk yapı sa n a tı g ö rsel ve b içim se l bir zen g in liğ e sah ip tir. Bu yapı sa n a tı ta ş d olgu lu a h şa p çatk ılı yapı siste m i ile kü tük veya k alasların yatay d oğ ru ltu d a ü st ü ste k on u lm asıy la o lu ştu ru lan a h şa p duvar sis te m i ve 'çak atu ra' d en ilen B ağ d ad i duvar siste m leri ile b ö lg e s e l b ir özellik g ö sterir. D oğu K arad eniz halk yapı sa n a tın d a tü m üyle a h şa p veya ta m a m en ta ş ta n ya d a bu m alzem elerin bir a ra da k ullan ıld ığı ç e şitli yap ıla r görü lm ek ted ir. Yapı u staları O rdu'da, G isesu n 'd a , S ü rm e n e'd e , A rtvin'd e, T rab zon 'd a ta şı ve a h ş a b ı aynı şekil ve teknikle k u llan m ıştır. B u n d an farklı o larak T ireb o lu 'd a, Fın dıklı'da, B o la m a n 'd a , A k çaab at'ta, A rd an u ç'ta yaşay an in sa n la rın farklı g erek sin im leri ve farklı y aşam koşu lları farklı g örü n tü lerd e b ir K arad eniz s i vil m im arlığ ı p a n o ra m a sı ortay a çık artm ıştır. Ö zellikle 19. yüzyılın so n yılları ile 20. yüzyılın ilk o n b e ş y ılınd a, K arad eniz d en iz tica re tin d e n kazançlı çıkan ve bir b ak ım a ticari b u rjuvazin in o lu ştu ğ u sah il k e n tle rinde, çoğ u n lu k la kagir yap ım m alzem esi, zengin p la n la m a an lay ışı ve a n ıtsa l ölçü leri b ak ım ın d an b ö lg e stan d artların ı d a b ir ö lçü d e aşan , 'D ersa a d et'in y ab an cı, L ev an ten köşk ve k onak larını h a tırla ta n yapılar yap ılm ıştır. K arad eniz'in esk i k e n tsel y erleşm elerin d ek i esk i kent kültü rü veya K arad eniz'in yü kseklerind eki dünyaya kapalı, kırsal y e rle ş m e le rindeki g e çm işle b ağ la rın ı sıkı sıkıya koruyan g elen ek sellik , ay n ıla ştırıcı b ir rol o y n am ış ve b irb irin e b en zer yapı ve p lan tip o lo jile rin in ortaya çık m asın a yol açm ıştır.
A nahtar Kelimeler: G e le n e k sel Türk evleri, k e n tsel ve kırsal halk yapı sa n a tı, K arad eniz halk yapı sa n a tı, g e le n e k se l D oğu K arad eniz evleri.
ABSTRAC
Tra d itio n a l Ho u se s in th e Ea s te rn Bla c k Se a Re g io n
Th e trad itio n al Turkish a rch ite ctu re in th e E a stern B lack S e a reg io n h as visual an d sty listic rich n ess. T his a rch ite ctu re d isp lay s a reg io n al ch a ra cte r w ith its sto n e -fille d w ood co n stru cte d sy stem fixed in
Yard. Doç. Dr. Gazi Ü niversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölüm ü Ö ğretim Üyesi / ANKARA, e-p o sta: seyfib@gazi.edu.tr
S e y f i B A Ş K A N
a w o od en fram es, and stuffed walls / Dolma Gö z, an d th e w o od en wall
sy stem m ad e by h oriz o n tally p ilin g o f tru nks o r tim b er, an d th e
Lathwork wall / Bağdadi w all sy stem known a s çakatura. V arious stru ctu res ca n b e o b serv e d in th e E a ste rn B la ck S e a reg io n rangin g from w o o d en b u ild in g s to th e b u ild in g s m ad e o f o n ly w ood o r s to n e o r by co m p o s itio n of b o th m a te ria ls. T h e cra ftsm en u se w ood and s to n e in th e sa m e te ch n iq u e in O rdu, G iresu n , Sü rm en e, Artvin and Trabzon; how ever d ifferen t n e e d s an d d ifferen t living co n d itio n s o f p e o p le living in T ireb olu , Fındıklı, B o la m a n , A k çaab at an d A rdanuç cre a te d a p a n o ra m a o f B lack S e a civilian a rch ite ctu re w ith all d ifferen t im ag es. E sp ecia lly in la te 19th cen tu ry an d in early 20 th a kind o f co m m ercia l b o u rg e o isie e m erg ed w ho m ad e p ro fit from B lack S e a trad e, an d th e ir b u ild in g s rem in d ed fo reig n , L ev an tin e m a n sio n s an d villas o f Dersaadet
(İstanbul) w h ich, in a se n se , e x ce e d e d th e reg io n al stan d ard s in te rm s of b rick b u ild in g m aterial, rich p lan n in g u n d erstan d in g an d m o n u m en tal d im en sio n s. T he old u rban cu ltu re in old u rban s e ttle m e n t in th e B la ck S e a o r th e tra d itio n a lism in rural s e ttle m e n ts in th e h e ig h ts o f th e reg io n d ifferen t fro m th e rest o f th e world had a harm on izin g ro le and led to th e e m e rg en c e o f sim ilar b u ild in g and p lan ty p o lo g ie s.
Key Words: T rad itio n al Turkish H o u ses, U rban and R ural A rch itectu re in th e E a stern B la ck S e a R eg io n , H isto rical H o u ses in th e E a stern B lack S e a R eg io n .
1 . G ir iş
G
elen eksel Türk ev m im arisi, silu eti, saha organizasyonu, plan ş e m ası, yapım m alzem esi ve estetik buluşlarıyla Türk m im arlığının en özgün yaratm a alanlarından birisidir.** Bu in celem en in konusu olan Doğu Karadeniz evleri de geleneksel Türk yapı sanatın ın en seçkin ör neklerine sahiptir. Doğu Karadeniz evleri, hangi tür m alzem eyle yapılm ış olursa olsun doğayla, in sanla ve çağlar boyu süren deneyim lerle kazanılmış bir 'uyum' m im arlığının ürünüdür. Bir bakım a çetin bir coğrafyanın ve inatçı Karadenizli’nin birbirleriyle sağladığı uyumun eseridir.
Bölgedeki gelen eksel yapı sanatın ın , yapıların biçim ve m ekân organi zasyonlarının yanı sıra, yaşam sal gerekliliklerin ortaya çıkm asında pek çok etken söz konusu olm uştur. Yapı sistem lerini ve yapıyı etkileyen bu önem li etkenler; iklim, topografya, yöresel yapıcılık deneyim i, yerleşm e zorunlu-E r d e m
4 2
52 2008
* * Bu çalışm a, Gazi Ü niversitesi B ilim sel A raştrm a Projeleri kap sam ında d esteklenen |Bap 05/2003-18 (2003-2006)] "K entsel ve Kırsal Yerleşim Ö rnekleriyle G eleneksel Artvin Evleri" başlıklı araştırm a kap sam ında hazırlanm ıştır.
4 3
lukları, gelenek-görenek, halkın sosyo-ekonom ik düzeyi, kültürel ve tarihsel 52
ilişkiler şeklinde belirlen ebilir (Resim 1).
Taş duvarlı bir zem in kat üzerinde, çoğunlukla iki, üç kat olarak yükse len Doğu Karadeniz evi; Doğu A nadolu'dan Balkanlara kadar gen iş bir co ğ rafyaya yayılan, m ekân organizasyonu açısından aynı fonksiyonlara cevap veren, fakat onu m eydana getiren bileşen lere göre bazen görüntü farklılığı da ortaya koyan gelen eksel Türk evlerinin bu bölgedeki karakteristik örnek leridir (R es.2). Anadolu-Türk kültürünün orijinal bir yaratm ası olan Doğu Karadeniz gelen eksel Türk evleri içinde, plan şem ası ve b içim -silu et özellik leriyle geleneksel karakterlerini sürdüren evler yanı sıra, 19. yüzyıl sonu ile 20. yüzyılın başında bazı kıyı kentlerinde daha çok yaptıranların istekleriyle ö n e çıkan batılı eklektik üsluplu bir ev repertuvarıyla da karşılaşılm aktadır (R es.3,4). Daha çok cep he özellikleriyle ve bazen de iç m ekâna yansıyan ögeleriyle bir ölçüde gelen eksel Türk sivil m im arlığının biçim diline yabancı gibi görülen bu evlerin, aslında egem en ve bütüncül O sm anlı sivil m im ar lığı içinde şekillenm iş, yerel ve ulusal özellikleriyle betim len en diğer geç dönem O sm anlı sivil m im arlık ürünlerinden genel özellikleri bakım ından farkları yoktur (Çizim 1).
2 . M a l z e m e v e S t r ü k t ü r
Doğu Karadeniz b ölg esind e en çok kullanılan yapı m alzem esi taş ve ahşap olduğundan kullanılan yapım tekniklerini de bu m alzem eler belirlem iştir (R es.5). Sahip oldukları özellikler açısından birbirlerine benzem ekle birlikte yapım tekniklerinin olu şm asında etkili olan bu m alzem elerin belli uygulama alanları söz konusudur. G elen eksel evlerin ortak tip o lo jiler olu şturacak yapı m alzem esi ve teknikleri kırsal yerleşm elerd e belli ölçülerd e halâ sürerken, kentsel yerleşim lerd e ise çoğunlukla artık bir anı olarak kalmıştır.
Ahşap
Ülkenin en zengin orm an alanın a sahip bölg esi olan Doğu Karadeniz, ahşap m alzem enin yaşam ın her alanında en yoğun kullanıldığı yerdir. Özellikle deniz kenarı veya denize yakın ve akarsu boyu yerleşim lerinde yapı ustaları daha çok ah şabı tercih etm işlerdir. G enellikle kestane, ardıç, ladin, karaağaç ve ceviz ağacı kerestesi kullanılm asına rağm en, son yıllarda azalan orm an varlığı nedeniyle ladin türü dışındakilerin kullanımı oldukça azalm ıştır. Ay rıca ahşap, yalnızca konstrüksiyonda değil, seki, yüklük, tavan, d ö şem e gibi iç yapı elem an larında da kullanm ışlardır.
G eleneksel ev m im arisine biçim veren duvar tekniklerinden ilki, ahşap çat- ma/İskelet/karkas yapı sistem idir.D oğu Karadeniz bö lg esin e özgü yapı sözlüğü belli yörelerde belirli yapı sistem in i tan ım lar. Bölgenin bir kesim inde Çatma
S e y f i B A Ş K A N
<f »
4 4
E r d e m
52 olarak adlandırılan yapı sistem i, başka bir kesim de İskelet ya da Karkas ola- 2008
rak adlandırılabilir. İsm i ne olursa olsun bu tip yapı sistem lerin d e ana ku ral, yapının tüm yükünü tem el duvarlarına ileten taşıyıcı elem anların, ahşap yığma sistem in tersin e düşey olarak kullanılm asıdır. Bu yapım sistem in in en tem el özelliği, subasm an seviyesin e kadar olan kısm ın taş örgü, takip eden diğer katların ise ağaç iskeletli çatkı sistemli veya yığma sistemli olm asıdır (Eruzun 1997:130). Bu tür yapılarda genellikle yarım m etre civarında kalın lığında m oloz taşla yapılan tem el duvarları yükseltilerek yapının arazideki konum una göre zem in veya bodrum kat eld e ed ilm iştir (Res.6,7;Çiz.2).
Ağaç iskeletli çatkı sistem in d e yapı yükleri duvar bünyesindeki ahşap dik m e ve kirişler aracılığıyla zem ine aktarılır. Çatm a yapı strüktürü de, tem el duvarların belirli düzeyde bitim inden sonra kurulur. Ö ncelikle konstrüksi- yon, taş duvarın üstüne yatay konum da 15x15 cm. kesitli taban ağaçları yer leştirilm esiy le başlar ve köşelere dikilen köşe direkleri arasına 15-30 cm ara ile 5/10 cm ölçülerindeki ara direklerin yerleştirilm esiyle ve bunların üst kat hatıllarında birleştirilm eleriyle tam am lanır. K öşelerd e ve bölm elere isab et eden yerlerde geçm e detayını çözebilm ek için de kare kesitler kullanılm ıştır (R es.8,9). Bu dikm eler sonradan düz veya çapraz parçalarla birbirlerine bağ lanm ıştır. Düz bağlantı yapıldığı takdirde ortaya çıkan kare biçim li göz göz şekle göz dolması denir (Batur vd. 2005:15 ; Eruzun 1997:130). Bağlantılar çap raz olduğunda ise üçgen kesitler ortaya çıkar ki buna da muskalı dolma denir (R es.10;Çiz.3) (Süm erkan 1991: 173-184 ; Eruzun 1997:132,133). Muskalı sis tem kendi başın a yeter d ereced e yandan g elecek kuvvetlere karşı dayanık lıdır. Göz dolm asınd a ise köşeler yan çakm alar ile takviye edilm iştir. Bu tip yapılarda dolgu m alzem esi olarak 5-10 cm . kalınlıkta olan ve genişliği bazen 40-50 cm'yi bulan sert kestane, ardıç, ladin, karaağaç veya çam tah tası kulla nılm ıştır. Göz dolm ası örgüsündeki boşluklar ve m uskalı duvar örgüsündeki çapraz bağlantıların arası değişik m alzem elerle dolgulanm ış, . ardından da isten irse duvarlar sıvanarak kireç badana ile boyanırlar.
C ephede alt kat ve ana kat farklı biçim ve m alzem e özellikleri gösterir. M uskalı ve göz dolm a sistem leri ile yapılan geleneksel evlerde, strüktürün yapım sistem in d en ve yapım m alzem esin den ileri gelen ve cepheyi etkile yen bir görünüm oluşur. Bu durum bazı evlerin duvarlarının sıvanm adığı du rumlarda dekoratif anlam da daha etkilidir (Kuban 1966:19). Yapı cep hesin in tüm üyle sıvandığı durumda ise katlar arasında yer alan ahşap kirişler ve üst kattaki dikm eler ile üst kat kirişleri sıvanmayarak cep hey e estetik katkıda bulunm ası sağlan m ış ve bu ele alış biçim i ile yapı cep hesin in m onotonluğu giderilerek, cep h e bütünlüğü alg ılanm asında ayrıca bir etki eld e edilm iştir (Çiz.4) (Sezgin 1983:33-37).
4 5
Diğer bir yapı tekniği de Bağdadi diye adlandırılan Artvin ve civarında ise Çakatura denilen, ahşap çatkılı duvar örgüsünün tem el ve subasm an uygula m asın a benzer bir tem el kat üzerine, yatay ve dikey doğrultuda birbirleriyle birleştirilen duvar taşıyıcı direklerinin arasına sık aralıklarla çıtalar çakılarak oluşturulan ızgara aralarının çam urdan taşa kadar çeşitli m alzem e ile dol- gulandıktan sonra üzerlerinin sıvanm ası ile oluşturulan tekniktir (R es.11,12) (Eruzun 1997:132; Kazmaoğlu vd. 1979:35). Bazı Karadeniz evlerinde bağda di duvarların iç ve ya dış yüzüne tah ta kaplam anın uygulandığı örnekler de m evcuttur.
Doğu Karadeniz bölgesi konut m im arisinde yoğun olarak uygulanan üçün cü duvar tekniği ise ahşap yığma yapı sistem id ir (Süm erkan 1991:177). Taş tem el üzerine üst üste kütüklerin (tomruk) oturtulduğu ahşap yığmalı bu sistem , Karadeniz'in daha çok kırsalında köy ve yüksek rakımlı yerleşm eler de genellikle bir, iki bölüm lü basit köy evlerinde ve köylerdeki yardımcı yapı ünitelerinin yapım ında kullanılm ıştır (Res.13;Ç iz.5,6). A hşap yığmalı yapım tekniği, bö lg ede en b asit yapım tekniği olarak görülürse de aslında bütün yapının, iç ve dış duvarlarının hep beraber örülm esi gerektiğinden güç bir yapım tarzıdır. Kütüklerin üst ü ste yığılm asıyla olu şan bu tür yapım tekniği, 3-5 cm kalınlıktaki kalasların istifi şeklinde de gerçekleştirilebilir (Eruzun 1997:130). Kalas veya kütükler, köşelerde birbirleriyle kenetlenecek şekil de birbirlerinin üzerine oturtulurlar. Bu tür yapım tekniğinde yük her ahşap elem andan bir alttakine geçerek zem ine kadar iletilir. Bu sistem d e ikinci bir taşıyıcı elem an yoktur, aynen taş veya tuğla yığm a in şaatta olduğu gibi ta h ta tek başın a taşıyıcıdır. Bu tür konstrüksüyonda kalas veya kütük boylarının yapılan yapı ünitelerinin kenar uzunluklarının birebir aynı ölçüde olm asına çalışılır (R es.14).
Taş
B ö lg ed e ahşap ile birlikte en fazla kullanılan diğer bir m alzem e de taştır. Yapılarda, kolay işlen eb ilen kalker esaslı taşlarla andezit ve bazalt gibi daha sert taşlar kullanılm ış ve başlıca iki şekilde uygulanm ıştır.
Bunlardan ilki, dışa gelen kenarları düzeltilm em iş farklı ölçülerd e taşların bir araya getirilm esi ile oluşan m oloz ta ş duvarlardır. Diğer bir yöntem ise, düzenli kesilm iş dört köşe taşlarla oluşturulan duvarlardır. Bu tür taşlar, daha çok cep h e kaplam alarında ya da p en cere kenarları ile bina köşeleri gibi özellikli kısım larda kullanılm ıştır. Karadeniz bölgesi taş ustalığındaki yapısal ve estetik m ükem m ellik kapıların ve p en cerelerin kenarlarında, ke m erlerin üstü nd e ve duvarların dış köşelerin de ortaya çıkm aktadır. İşlen m eye uygun taş m alzem enin çıktığı yerlerde ah şap -taş dengesi, taş lehin e
52 2008
S e y f i B A Ş K A N
<f »
4 6
E r d e m 52
2008 bozulm uş, G üm üşhane ve civarı örneklerinde olduğu gibi taş ev gelen eği
daha eski bir g eçm işe ve yöresel yoğunlaşm aya seb ep olm uştur (Çiz.7). Tuğla
Tuğla, Karadeniz bölg esind e yapı ustalarının çok tercih ettikleri bir m alzem e değildir. Bu n ed enle de bölged e yaygın olarak kullanılm am ıştır. Tuğlanın en yoğun kullanıldığı yöre Artvin il merkezidir (R es.15). Tam am ına yakını 19. yüzyılın sonları ile 20. yüzyılın başlarına ait olan yapılarda tuğla m alze m enin ciddi bir ö n celiğ e sahip olm ası ve diğer yörelere oranla daha yoğun şekilde kullanılm asının nedenleri, başlı başın a bağım sız bir araştırm a ve in celem e konusudur. Söz konusu dönem lerd e bu m alzem enin sahil y erleş m elerindeki tuğla ocaklarından veya tüm üyle bölge dışından, belki de yurt dışından getirilm iş o lab ileceğ i de düşünüldüğünde özgün tuğla bacalarıyla ve tam am en veya kısm en tuğla ile inşa edilen Artvin geleneksel evleri, Kara deniz geleneksel ev m im arisi içerisin d e çok özel bir uygulama alanı olarak karşımıza çıkar (Res.16;Ç iz.8,9).
3 . D ış C e p h e E le m a n la r ı
En doğudan en batıya geleneksel Türk evlerinde olduğu gibi Doğu Karadeniz'in tarihi evleri de zengin bir m imari görselliğ e sahiptir. Ahşap ya da taş m alzem e veya her ikisinin de beraber kullanıldığı bu yapılarda çoğunlukla manzaraya dönük ön cep hey e öncelik verilm ekle birlikte yapı nın konumuna göre diğer cep heler de yapı ustalarının estetik yaratıcılığını yansıtırlar. G elen eksel ev m im arlığında cep helerin oluşum unda, belirleyici unsurlar olarak; yapının yapıldığı arazi ve parselin konumu, iklim özellikleri, güvenlik kaygıları, seçilen plan şem ası, kap ı-p en cereler ve yapım m alzem e leri gibi ned enler de sıralanabilir.
Kapılar
G elen eksel Karadeniz evlerinin ahşap giriş kapıları özel önem verilerek ele alınm ış m imari detaylardan birisidir. Evlerin birden fazla dış kapısı olabilir ancak bu durum kırsal veya kentsel alanlar arasında farklılık göstereb ilir. Ana giriş kapıları çoğunlukla çift kanatlı olup, ana giriş dışındakiler, örneğin bah çe kapıları tek kanatlıdır. Çift kanatlı olanların genişlikleri 120-140 cm, tek kanatlıların genişlikleri ise 80-90 cm civarında değişir. Yükseklikleri ise 200 cm 'd en az değildir. Kapılar çoğunlukla ahşap tan aynalı olarak yap ılm ış lardır. Ön cephedeki giriş kapısı en çok özenilen ve vurgulanan kapıdır. Bu kapıların üzerinde yer alan ve alınlık gibi değerlendirilen kapı üstü p en cere leri de ilginç bir detaydır. Kapı üstü pen cereleri kapıların olduğundan daha yüksek ve daha etkin algılanm asını sağlam an ın yanı sıra, sü slem e açısından da zen ginleştirici bir rol oynarlar. Bu bakım dan bazıları adeta bir anıt yapı
4 7
portalı gibi görünen bu girişler, arkalarındaki m im arinin niteliği hakkında da ipucu verirler. Karadeniz'in farklı yörelerinde orijinal bir biçim ve sü slem e özelliklerine sah ip olan bu kapılar, Yalın, dekoratif ya da bezem eli uygula m aları olan çeşitli türleri vardır. Bronz döküm veya dem ir kapı kolu veya tokm akları da çeşitlilik gösterir.
Pencereler
Bölgedeki gelen eksel evlerde p en cereler daim a aynı esasa göre dü zenlen m işlerdir. Dikdörtgen şekildeki p en cereler düşey sürm e ya da kanatlıdır (R es.17). Çoğunlukla zem in kat pen cereleri güvenlik nedeniyle parmaklıklı olarak yapılm ıştır. Bodrum katlarda frenk p en ceresi den ilen küçük p en cere ler de dikkati çekici bir yapı elem an ı olarak görülm ektedir.
Çıkmalar
A nadolu Türk evinde m erdivenle çıkılan ikinci kat, evin pen cereleri aracılı ğıyla dış dünya ile ilişki kurduğu bir yerdir. Sokak düzeyinden yüksekte old u ğu için bu katta p en cereler büyütülm üş ve çoğaltılm ıştır. Bu çıkm alar, Türk m im arlığının, gelen eksel Türk toplum unun toplu m sal alışkanlıklarına cevap verebilm ek am acı ile yarattığı bir form dur (Başkan 1988:8,9; Evren 1959:6,7). İçten kanaviçelerle süslü perdelerle, dıştan da kafeslerle örtülü olan çıkma ve cum balar, yüzlerce yıl dışa kapalı geleneksel Türk aile hayatının istenen m ahrem iyetini koruyan ancak dışarıyla da ilişkiyi sağlayan önem li bir dış yapı ögesi olm uştur. Türk evinin iç-d ış ilişkilerini en iyi dile getiren bu kı sım lar, evlerin iç m ekân örgütlenm esinde de çok güçlü roller alm ıştır. Gerçi çıkm aların ortaya çıkışında, düzensiz arazı m ülkiyetinin yarattığı şekil bozuk luğunu ve düzensizliği ortadan kaldırm ak am acının da önem li rol oynadığı düşünülebilir, fakat son uç itibarı ile bu form işlevci bir akılcılığın ürünüdür (R es.18;Ç iz.10,11). M imarlık tarihi açısından da çıkm alar, Türk kentlerinin silu etlerin d e özellikle de kent içi görünüm lerinde h em en hem en bütün Türk kültür dairesi içinde birbirine benzeyen görüntüler m eydana getirm esi açı sından önem lidir. Türk evindeki çıkm alar, aynı zam anda ana katın işlevsel önem in i vurgulam ası, m ekansal örgütlenm ed e yaşam a birim leri arasındaki kadem elenm eyi belirlem esi ve evin dış çevreye en fazla açılm ak isteği yönü g österm esi bakım ından da Türk sivil m im arlık sanatın ın tem el yapı unsurla rından biri olarak değerlendirilebilir (Evren 1959:7,8). Çıkmalar ve ona bağ lı eşyaların tasarım ı da form un kendisinin ortaya çıkışındaki akılcılık kadar önem li olan incelm iş, süzülm üş bir zevk duyarlılığının ve çağd aş anlayışa yakın bir dekorasyon beğenisinin ürünüdür.
Çatı
Çatı biçim ini etkileyen en önem li etken, dünyanın her yerinde olduğu gibi Karadeniz'de de iklim koşullarıdır. Bölgenin fazla yağış alm ası seb eb iy le bu
52 2008
S e y f i B A Ş K A N
<f »
4 8
E r d e m 52
2008 durum dan etkilenen çatı şekilleri üç tem el form da gelişm iştir. Bunlar, kır ma, üç omuz ve dört omuz çatılardır (Eruzun 1997:134). Daha yaygın olarak görülen kırma çatı, bu çatı biçim leri içinde en b asit olanıdır. Yapım ı kolay olan ve üzerine rahatça alaturka kirem it d ö şen eb ilen bu çatı biçim i sad ece ahşap değil kagir m imari için de uygun çatı tipidir. B ö lg ed e üç om uz çatılar da uygulanm ıştır. Köylerde eğim li arazide kurulmak zorunda olan evlerde çatıd an g elecek yağm ur ve kar sularının tem ele gitm esini en gellem ek için eğim yönüne isa b et eden çatı sad ece iki eğim li yapılm akta ve sular yanla ra verilm ektedir. Arazi eğim in e dik gelen arka duvarın taştan , kalkan duvar olarak çatıya kadar yükselm esi ve çatı ile bir üçgen m eydana getirm esi de yine bu seb ep ten dolayıdır. Bu n ed en le eğim li arazide yapılan evlerin çatı ları kırma veya üç omuz çatı olm aktadır. Dört omuz çatı tipi ise sah ile yakın yerlerde ve büyük yerleşim yerlerindeki konaklarda kullanılm ıştır. Bu çatı tipi, rüzgâra ve kar yüküne karşı daha dengelidir ve görünüş bakım ından da üç boyutlu bir perspektif verir. B ö lg ed e çatı örtü m alzem esi olarak daha çok alaturka kirem it kullanılm ıştır. Sac ve benzeri örtü m alzem eleri yaygınlaş m adan ö n ce kırsal alanlardaki çatılar 1-1.5 cm kalınlığında 15-20 cm g en iş liğinde ve 1-1.5 m. boyunda, Artvin'de "Bedevr (e )a", Trabzon ve civarında "hartam a" den ilen aslı Yunanca petauro olan ladin veya köknardan kesilm iş in ce padavra tahtaları ile örtülürdü.
Saçaklar
Çatılarda oluşan yağm ur ve kar suları cep helerden oldukça gen iş olan sa çaklar vasıtasıyla dışarı akıtılır. Saçak ölçüleri Karadeniz'in çeşitli yörelerin de değişiklik gösterir (R es.19,20;Ç iz.12). Çıkmalar gibi saçaklar da cephenin biçim len m esin d e önem li görsel rol oynarlar. Sahil boyunca yer alan y erleş m elerd e özellikle de Rize ve Trabzon/Sürm ene arasındaki yapılarda saçaklar n isp eten daha gen iş tutulm uştur.
4 . İç Y a p ı E le m a n la r ı
Döşemeler
A nadolunun her yöresin de olduğu gibi Doğu Karadeniz evlerinde de bod rum kat d öşem eleri taştan , diğer katlardaki d ö şem eler ise ahşaptır. Ahşap d ö şem eler dairesel veya dikdörtgen kesitli kirişler üzerine 2.5-4 cm kalınlık lardaki ve 1.5-2.5 cm enlerindeki tah talar konularak oluşturulm uştur. Merdivenler
Katlar arasındaki bağlantıyı ah şap m erdivenler sağlar. Bunlar g enellikle dö ner m erdiven olduğu gibi, sahanlıklı iki kollu veya tek kollu da olabilirler. M erdivenlerde sü slem e unsuru olarak korkuluklar dikkati çekerler. Bunlarda başlıca sü slem e küpeştenin kesiti dolayısıyla oluşan bir tür silm e ve korku luk dikm e biçim lerinden oluşur.
4 9 Ocaklar
G elen eksel Karadeniz evlerindeki odalarda en önem li unsurlardan birisi de m imari ile düşünülm üş ocaklardır. Bu ocaklar günlük yaşam ın geçtiği odalarda yer alırlar. İlden ile veya yörelere göre değişm ekle birlikte, taştan yapılm ış, kenar silm eleri, pervaz çıkıntıları taştan oyulm uş ve bazen inanç dünyasına ilişkin m otiflerin de yer aldığı bu ocaklar son d erece sad e de o la bilirler. Yörede ayrıca ahşap m alzem e ile ocak kenarlarında n işler ve do laplar yapılm ış ve bu kısım lar bazen ahşap bazen de kalem işi teknikleriy le süslenm iştir. B ölg ed e özellikle bazı yerleşim alanlarınd a ve özellikle de Artvin'deki bazı evlerde görülen ve Peç adı verilen odaların birleşm e duvarla rının orta eksenin de m imari strüktürle kaynaşm ış so b alar da ısıtm a am açlı önem li unsurlardır (R es.21).
Tavan
Doğu Karadeniz'in geleneksel evlerinde tavanlar genellikle yalın bir sad eli ği yansıtırlar. Bazı örneklerde profilli çıtalarla tavanlara dekoratif bir görü nüm kazandırılm aya çalışılm ışsa da çoğunlukla tavanların basit bir yapısı ve sad e bir görünüm ü vardır. Ancak denize yakın bölg elerd e veya varlıklı evlerinde bu g enellem enin dışına çıkılabilir. Özellikle Sürm ene, Fındıklı ve Çam lıhem şin vadisindeki konaklar çeşitli boyalar ve vernik kullanılarak ya pılm ış bitkisel, geom etrik ve farklı konulardaki tasvirli zengin bezem eleriyle çok özel örneklerdir. Sıvalı yüzey üzerine tasvirli süslem elerin veya yalnızca boyalı süslem elerin yer aldığı tavanlara da sık rastlanır. Bazı evlerde 40-50 cm aralıkla atılan ahşap kirişlerin açıkta bırakıldığı ters tavanlar da görü le bilir. Kirişleri gizleyecek şekilde bir kaplam a içerm eyen bu tavan uygulam ası her türlü bezem eden uzak m ekan ögeleriyle oluşturulm uş yalın, net, hatta derinlik ve boşluk hissi veren tasarım anlayışı olarak tanım lanabilir. Ayrı ca m erkezden yukarı doğru yükseltilerek yapılan tekne tavan da bölgeye özel bir tiptir. Bazı tavanlarda yalnızca ortada dairesel bir süs adası yapılm ıştır. Buna tavan göbeği denir.
52 2008
5 . İç M e k a n O r g a n iz a s y o n u
Yapıların plan şem alarınd a m erkezde yer alan sofa cepheyi de etkileyen önem li bir ögedir (Ögel 1979/1980:227; Batur vd 2005:19). G elen eksel Türk evi plan şem asın ı oluşturan tem el plan unsurları yani sofaya (eyvan, hayat) açılan od alar bazı bölgelerde bazen farklı adlar altında fakat aynı am aç ve gereksinim lere yönelik olarak planlanm ışlardır (Başkan 1988:8). G eleneksel Karadeniz Türk evi, Türk toplum unun renkli ve zengin kültür alanlarından bi risi olan Karadeniz'in tarihsel ve kültürel zenginliklerinden kaynaklanan bi çim sel ve işlevsel bir çeşitliliğ e sahiptir (R es.22,23;Ç iz.13). Bu zengin biçim, işlev ve estetik deneyim uzun bir tarihi gelişm enin ve kültürlenm e sürecinin
S e y f i B A Ş K A N
<f »
5 0
E r d e m
52 son ucunda ortaya çıkm ıştır. Kastam onu 'd an Sin op 'a G iresun'dan Artvin'e
kadar genellikle gelen eksel Karadeniz Türk evleri yukarıda da belirtildiği gibi çok az farklılıklarla benzer biçim ve plan şem alarına sahip tir (Süm erkan 1991:179). Fark detaylardadır ve işlevsel gereksinim lerden doğm uştur. Evler çoğunlukla iki veya üç katlıdır ancak yerine göre tek katlı yapılar da görülür (R es.24,25,26;Ç iz.14).
G eleneksel Karadeniz Türk evinin plan tipleri; S. H. Eldem 'in, sofanın plan şem ası içerisindeki yerine göre şekillenen taksonom isin i esas alırsak, dört tip şem a grubundan gelişm iştir (Eldem 1955). Bunlar şu şekildedir. 1. Sofasız plan tipi: Arkaik plan tipidir. Bu n ed enle plan tip o lo jisin in en basit örneğidir. G enellikle tek katlı evler için uygulanan bir planlam a anlayışını yansıtır. O dalar çoğunlukla yan yana dizilerek bahçe, avlu, ya da açık alan la ilişki kurarlar. 2. Dış sofalı plan tipi: Yan yana sıralanan odalar, üstü örtülü am a odalara bitişik olm ayan yanları açık olan sofa ile birbirine bağlanm ıştır. 3. İç sofalı plan tipi: Açık sofanın önünü oda sırası oluşturur. İç sofalı plan tipleri, dış sofalı plan tip lerin e göre daha çok tercih edilir. Bunun nedeni, odaların sofayı iki karşılıklı uzun kenarından sınırlam aları ve dış duvardan tasarruf sağlam alarıdır. 4. Orta sofalı plan tipi: Bu tip plan tip in de sofa evin m erkezinde yer alm ış ve dört yanı oda sıraları ile çevrelenm iştir. Karşılıklı oda sıralarının çoğalm ası, sofayı bir doğrultuda uzatabilir. Her katta planlam a anlayışının m erkezini olu ştu ran sofa m ekânı, bir g eçit ve ortak kullanım alanı o lm ası nın dışında, dış çevre ile doğrudan ilişkiyi sağlam ası bakım ından da önem kazanır. Sofa genellikle evin ana cep hesi yön ünd e başlayıp karşı cephenin en in e doğrultuda yer alan bir ünitesi önünd e biter. Sofanın, yapının çevreye en egem en doğrultusunda, yani güneşli ve m anzaralı tarafa bakm ası tercih edilir ve bu doğrultuya oda sırası konulmaz, böylece de sofa e sa s cephenin ortasına denk getirilm iş olur. Bazı örneklerde birinci katlarda sofa m ekanı nın ana cepheye bakan yüzü kapatılm ış ve gen iş bir kabul m ekanı olu şturu l m uştur. Orta sofalı plan tip in de plan, m erdivenin ö n em in e ve plan içindeki yerine göre şekillenm iştir.
Bazı örneklerde ise genellikle m erdiven plan içinde belirgin bir yer alm a m ış ve sofanın herhangi bir yerinde ihtiyaca göre yerleştirilm iştir. M erdive nin, sofanın dışında, odalar sırası içinde yer aldığı, örnekler de m evcuttur. Artvin, Rize ve Trabzon'un doğusundaki köy evlerinden bazılarında m erdi ven genellikle sofanın bir uçunda yer alm ış ve sofanın o ucunu tam am ıyla işgal etm iştir.
Doğu Karadeniz evlerinde sofa genellikle planın ortasınd a yer aldığın dan cep he de buna göre sim etrik olarak şekillenir. G eleneksel Türk evinde,
5 1
yaşam biçim leri ve işlevlere göre biçim lenen , boyutlandırılan m ekanlar ve m ekanlar arası organizasyon, içeriden dışarıya doğru g elişm iş ve yapının dış kabuğunu, yani strüktürünü olu ştu rm uştur (Ögel 1979/1980:228). Türk evinin m imari m ekan anlayışını karakterize eden de iç düzen ve dış kütle arasındaki bu bütünlüktür. Binada katlar arasında cepheye en çok etki eden zem inin üstündeki birinci kattır. Bu katta yer alan hayat ve odalar cephenin oluşum unda birinci d ereced e rol oynarlar. G eleneksel Türk evlerinde olduğu gibi Karadeniz'in tarihi evleri de zengin bir m imari görselliğ e sahiptir. Ahşap ya da ta ş m alzem e veya her ikisinin de beraber kullanıldığı bu yapılarda çoğunlukla m anzaraya dönük ön cepheye öncelik verilm ekle birlikte yapı nın konum una göre diğer cep h eler de yapı ustalarının estetik yaratıcılığını yansıtırlar. G eleneksel ev m im arlığında cep helerin oluşum unda, belirleyici unsurlar olarak; yapının yapıldığı arazi ve parselin konumu, iklim özellikleri, güvenlik kaygıları, seçilen plan şem ası, kapı-p en cereler ve yapım m alzem e leri gibi n ed enler sıralanabilir. Yukarıda da söz edildiği gibi cep hed e etkili olan diğer yapı elem anları pencerelerdir. P encereler n isp eten küçük ö lçü ler de ve daha çok ön cep hed e p en cere çeşitleri genellikle sim etrik ve düzgün sıra halinde kullanılm ışlardır. P en cerelerin iç ve dış bordüründe (parafet- denizlik) taştan dışa çıkıntı yapılm ıştır. Zemin kat pencerelerind e yapılan parm aklıklar da cep hed e süs etkisi yaratırlar (R es.27).
Batı Türkistan'dan Adriyatik kıyılarına kadar bütün geleneksel Türk evle rinin cep he düzeninin asli unsuru olan çıkm alar, sedirleri, pen cereleri ve onları sü slem e unsurları ile geleneksel Türk evinin çok özel anlam yüklü bir parçasıdır. Bu çıkm alar ve ona bağlı eşyaların tasarım ı da form un kendisinin ortaya çıkışındaki akılcılık kadar önem li olan incelm iş, süzülm üş bir zevk du yarlılığının ve çağd aş anlayışa yakın bir dekorasyon beğenisinin ürünüdür. Mekân organizasyonu, m ekânların işlevselliği ve bunların zevk duyarlılığı ile g eneld e g elen eksel Türk evleri, çağd aş konut m im arisinin kuram sal bilincini pek çok konuda etkileyebilecek bir yetkinliktedir.
Doğu Karadeniz evi odalarında, geleneksel Türk evi odasının vazgeçilm ez iç donanım unsurları olan yüklük, dolap, gusûlhan e, gibi ögeler de en yalın ve işlevsel biçim leriyle m evcuttur. Ev içinin eşya ile dolu olm ayıp bu gibi kullanm a unsurlarının sab it ve binanın m imari bütünlüğü için e katılm ış o l m ası günüm üzün çağdaş konut p lanlam ası ve organizasyonu anlayışına da uygun düşer. G elen eksel Karadeniz evlerinde mutfak, kiler, am bar, çam aşır lık gibi servis m ekânları bodrum da veya zem in katta olduklarından dolayı yapının genel plan şem ası ve m ekan organizasyonu üzerinde etkileri yoktur. Bu tür gereksinim lerin karşılandığı ünitelerin özellikle kırsal yerleşm elerd e
52 2008
S e y f i B A Ş K A N
<f »
5 2
E r d e m 52
2008 evlerin dışında, b ah çe içinde ayrı bir bölüm olarak in şa edilm işlerdir. Doğu Karadeniz evlerinin bah çelerind e yer alan serender'de zam anla yerini ev içle rindeki kiler ve am barlara bırakm ıştır (Res.28;Ç iz.15).
6 . S o n u ç
Mekan organizasyonu açısından aynı fonksiyonlara cevap veren, fakat onu m eydana getiren etken lere göre m alzem e ve buna bağlı olarak da tip olo jik farklılıklar g österen geleneksel Doğu Karadeniz Türk evi, yukarıda da vurgu landığı gibi bölge in sanının özgün bir yaratm asıdır. Doğu A nadolu'dan B al kanların eski Türk yerleşm elerin e kadar yaygın bir alanda aynı silu etle görü len diğer gelen eksel Türk evlerinde de olduğu gibi Ordu'dan Artvin'e kadar bölge evlerinde görülen farklılıklar da, bu büyük kültür coğrafyasındaki ye rel koşulların gerekliliklerini karşılayan akılcılığın pratik uygulam alarından doğm uştur. Tasarım ve yapım ında insan ve in san a dönük değerlerin hareket noktası alındığı geleneksel Türk yapı tek n o lo jisin d e ve Doğu Karadeniz halk yapı sanatın d a her şey insanın m utluluğu, rahatı içindir. M ahalle, m ahalle sokak, sokak oda, oda h atta odalardaki m im ariye bağlı her eşya fonksiyon el dir. Ve her fonksiyon in sana dönüktür. Bu sistem , içinde yaşayan insanı göz önü ne alarak tasarlan m ış ve uygulamaya konulm uş, doğa ve insan ilişkisine çözüm bulan bir rasyonalizm in ürünüdür (R es.29;Ç iz.16,17,18).
Kuramsal olarak gelen eksel Doğu Karadeniz Türk evi plan ögeleri yukarıda da belirttiğim iz gibi çeşitli kentlerde ve ya kırsal Doğu Karadeniz y erleşm e lerinde bazen değişik adlar altında fakat aynı am açlara yönelik olarak plan lan m ışlard ır (R es.30). G enel olarak bütün Doğu Karadeniz'de sofa, odalar ve diğer bazı m ekânların bulunduğu birinci kat asıl yaşam a alanıdır. Odalar, sofa adı verilen m ekanın iki uzun kenarına yerleştirilm iştir. Bu şem a g e le neksel Türk evlerindeki "karnıyarık" veya "iç sofalı" olarak tanım lanan plan tipinin bir varyasyonudur (Eldem 1954). Doğu Karadeniz için genel bir tip özelliliği taşıyan bu plan tipindeki evler bazı yayınlarda Hayatlı / Aşhaneli Evler veya dağılım değeri yüksek, aşamalı simetriye sahip konutlar olarak değerlendiril m iştir (Süm erkan1991:181; Gür 2000:128,1 29). M erdivenle çıkılan sofa, sofa ya açılan oda ve eyvanlar bu planlam anın bir parçasıdır. Bu örgütlenm enin önem li bir unsuru olan çıkma ve cum balar, İçlerindeki sedir, pen cereleri ve onları süsleyen sü slem e eşyaları ile gelen eksel Türk evinin çok özel anlam yüklü bir parçasıdır. Çıkma ve cu m balar ile ona bağlı eşyaların tasarım ı da form un kendisinin ortaya çıkışındaki akılcılık kadar önem li olan, incelm iş, süzülm üş bir zevk duyarlılığının ve çağdaş anlayışa yakın bir dekorasyon b e ğenisinin ürünüdür. Zaten yukarıda da belirttiğim iz gibi, m ekân organizas yonu, m ekânların işlevselliği ve bunların zevk duyarlılığı ile genel anlam da
5 3
gelen eksel Türk evleri ve bu çerçeved e de Doğu Karadeniz evleri çağd aş ev m im arisinin kuram sal bilincini pek çok konuda etkileyebilecek bir yetkinlik tedir.
A nadolu'nun en eski yerleşm e alan larından birisi olan ve bu bağlam da m im arlık olgusu ile ilgili deneyim ve birikimleri açısından da seçkin örnek lere sahip olan Doğu Karadeniz'de pek çok tarihi Türk kenti hızlı bir şekilde tarih sel dokusunun yok olu ş sürecini yaşam aktadır. Özellikle birçok yer de tarihi dokuyu gözeten bir koruma planlam asın ın halâ yapılm am ış veya tam am lanm am ış olm ası, yanı sıra kentlerin topoğrafik yapılarının da yeni konut alanları üretilm esine olanak tan ım am ası, tarihi yapıların yok o lm ası nın önünü açm ıştır. Ü stelik tarihi, geleneksel evlerin, çağd aş gereksinim leri karşılayam ayacağı gibi gerçek dışı bir düşüncenin de yaygın şekilde dillen dirilerek, talep tercihinin yeşil alandan soyutlanm ış beton bloklar yönünde oluştu rulm ası bu yok olu ş sürecini daha da hızlandırm ıştır. 1980 li yılların başın dan itibaren koruma m evzuatının geliştirilm esi ve uygulama olanak larının yaygınlaştırılm ası bu alandaki disiplinin oluşum undaki katkısı göz ardı edilem ey eceğ i gerçeği yanında; bölge insanın ın ekonom ik kaynağının çok yönlü etkilenm elere açık kırsal taban lı oluşu, bölged e nüfus artışının ülke ortalam alarının altında olm ası ve bölg e dışına göçün sürekliliği sosyal boyutlarıyla ve sonuçlarıyla arzulanm asa da bölgedeki m addi kültür varlı ğının kendiliğinden korunm asını, en azından bir ölçüde stabilizasyonunu sağlam ıştır. Ancak bu koşullar kentten kente değiştiğinden bu kentlerdeki korunan dokunun günüm üze ulaşan envanteri de farklı olm uştur.
O rdu/Bolam an, Giresun/Zeytinlik, G iresun/G örele, Trabzon/Akçaabat, Art- vin/Arhavi gibi yerleşim alanlarınd a gönüllü ve kamusal otorite ile sağlanan arzulanana yakın koruma disiplini Trabzon, Rize ve Artvin kent m erkezlerin de gerçekleştirilem em iştir. Son yıllarda yerel yön etim lerce hazırlanan koru m a im ar planları çerçevesin d e yapılan bilinçli ve planlı korum acılık çabaları bölgenin tarihi dokusunun gelecek kuşaklara aktaracak en doğru yoldur. Bazı kamu kurum larınca sağlanan p ro je ve restorasyon d esteğiyle bireysel ölçekde olum lu uygulam alar da gerçekleştirilm ektedir. Trabzon Kunduracılar Çarşısı benzeri sokak sağlıklaştırm aları ise ne yazık ki am açlanandan uzak son uçlar doğurduğundan, kentsel doku içindeki yapılar dış cep he makyajıy la yetinm eyen köklü onarım larla ayağa kaldırılarak yaşam a kazandırılmaları daha doğru bir yöntem dir.
52 2008
S e y f i B A Ş K A N
<f »
5 4 E r d e m 52 2008 K a y n a k l a rAkok, M ah m u t (1951), "Trabzon Eski Evleri", Arkitekt, S .5, s.,1 0 5 -1 1 3 .
Aksoy, E (1963), "O rta M ekan", Türk Sivil M im arisin d e T em el Kuruluş P ren sib i" M im ar
lık ve Sanat, İstan b u l, S. 7-8, s .,.3 9 -9 2 ,
Arel, Ayda 1982), Osmanlı Konut Geleneğinde Tarihsel Sorunlar, E g e Ü n iv ersitesi G üzel S a n atlar F ak ü ltesi Yayını, İzmir.
B aşk an , Seyfi (1986), "G elen ek sel A n adolu Türk Evleri", TUrkiyemiz, A kbank Yay. S .50, Ekim S., 2 1-25. / ("The T rad itio n al A n ato lian Turkish H ou se", TUrkiyemiz, Ak b an k Yay. S .50, Ekim 1986, s., 4 7 -5 1 .)
B aşk an , Seyfi (1988), "The B ay W indow o f th e T rad itio n al Turkish H ou se", Image, Issu e 11, p., 8-11.
B aşk an , Seyfi (1994), "İstan b u l'u n Yalı K öşk Ve K asırları", İlgi, Sayı 78, Yaz 1994 s.,1 2-21 / ("Y alı's, K öşk 's And K asır's İn İstan b u l", İlgi, N .78, S u m m er, p., 12-21.) B aşk an , Seyfi (19 9 6 ), "A nad olu Evleri", İlgi, B ah ar 1996, S .8 4 S., 29-3 4 . / ("A nato lian
H au ses", İlgi, Sp rin g N .84 p., 29-34).
B aşk an , Seyfi (2008), "G elen ek sel Artvin Evleri", İlgi, Kış S. 115 s., 3-9.
B atu r, Afife - Gür, Ş en g ü l Ö ym en (20 0 5 ) (E d .)., Doğu Karadenizde Kırsal M im a r i/Rural
Architecture İn The Eastern Black Sea Region, M illi R e a sü ra n s A .Ş. İstan b u l. B ay tin , Tulü (1951), B acalar: Tekniği, Yapısı, M imarisi ve Türk Yapıcılığında Baca, İTÜ M im ar
lık F ak ü ltesi Y ayınları İstan b u l.
B ek taş, Cengiz (2001), H alk Yapı Sanatı, L iteratü r Y ayıncılık, Ista n b u l.
D en el, Serim (1977), "H alk M im arisi Ü zerinde G özlem Ve in ce le m e le rd e izle n e b ile cek Y ö n tem ve Y akın d an ilgili D iğer D allar ile O lan B ağ ın tısı Ü zerinde G örüşler",
Türkiye' de Toplumsal Bilim Araştırm alarında Yaklaşımlar ve Yöntemler, ODTÜ THBT Yayınları, Ankara.
E ld em , S e d a t Hakkı (1954), Türk Evi H an Tipleri, İ.T.Ü. M im arlık F ak ü ltesi Yayını, İsta n bul.
E n ön , Z errin-K am u ran Ö ztekin (1993), "B ir Tarihi K en tsel S it A lanı Korum a Ö rn eği: A k çaab at - O rta M ah alle", I.Kentsel Koruma ve Yenileme Uygulamaları Kollokyumu, 7-8 N isan M SÜ , İsta n b u l.
Eriç, M urat (1979), "G elen ek sel Türk M im arisin d e M alzem e S e çim Ve K u llanım ı", Yapı, (3 3), 3 /1979, s.,4 2 -4 5 .
Erim , G azan fer (1971), "Rize Ç ev resin d e Y erle şm e Ve Evler", TUrkiyemiz, 2(4), 6 /1971, s., 27-35, 48.
Eruzun, Cengiz (1997), "A hşabın Kim lik B uld uğu Rize G e le n e k sel M im arisi", (Ed . Seyfi B aşk an ), Rize Kültür Bakanlığı Yayınları: Tanıtma Eserleri Dizisi:72, A nkara 1997. Eruzun, Cengiz (1972), "Artvin Ve Ç evresin d e H alk M im arisi", M im arlık, 9 (1 0 4 ), 6 /1972,
s.,5 1 -5 8 .
Evren, M e su t (1959), Türk Evinde Çıkma, İstan b u l.
Gür, Ş en g ü l Ö ym en (2000), Doğu Karadeniz Örneğinde Konut Kültürü, Y ap ı-E n d ü stri M er kezi Yayınları, İstan b u l, s.,1 2 8 -1 2 9 .
5 5
K ahram an, H an ife (19 9 7 ), Bolam an-O rdu Geleneksel Konut M imarisi Üzerine Bir İnceleme, KTÜ Fen B ilim le ri E n stitü sü M im arlık A na B ilim D alı Y ay ın lan m am ış Yüksek L isa n s Tezi, Trabzon.
K antar, Z ehra (1988), Kırsal Yerleşmelerde Dış M ekan Organizasyonu-Artvin İli Köyleri, K ara d en iz Teknik Ü n iv ersitesi Fen B ilim leri E n stitü sü Y ay ın lan m am ış Y üksek L i s a n s Tezi M im arlık A n abilim D alı, Trabzon.
K apu cu, B e n a n (1 9 9 4 ), "D oğu K arad eniz'in İç K esim lerin d en K en d in e Ö zgü B ir Y e rle ş m e Ö rn eği: Ş a v şa t Evleri", Antik Decor, S .1 6 -1 7 Y ıl:2,T em m u z-A ğ u sto s s., 82-84. Karpuz, H aşim (1993), "G elen ek sel T rabzon Evleri", Kültür ve Sanat, A nkara 1993, S .18,
s .,1 9 -2 2 .
Karpuz, H aşim (1 9 9 3 a ), Rize, Ankara.
Karpuz, H aşim (1987), "Türk H alk M im arisin d e A h şap Y ığm a (Ç antı) Y apılar)", III. M il
letlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, 22-2 8 H aziran 1985 İzmir, (Ankara 1987),
52 2008
s.,3 6 5 -1 8 1 .
Kazm aoğlu, M in e - T anyeli, Uğur (1 979),"A n ad o lu K onu t M im arisin d e B ö lg e se l Farklı lıklar", Yapı, S .3 3 , İstan b u l, s .,2 9 -3 9 .
Köroğlu, G ü lgü n., "G elen ek sel Artvin Evleri", Arkitekt, M art-N isan S. 2 0 03/02, Yıl 70, s .,5 6 -6 1 .
K u ban, D oğan (1996),"T ü rk iy e'd e M alzem e K o şu lların a B ağlı G elen ek sel K onu t M im a risi Ü zerinde Bazı G özlem ler", M imarlık, S .3 6 s .,1 5 -2 0 .
K u ban, D oğan (19 7 5 ), "Türk Evi G elen eğ i Ü zerine G özlem ler", Sanat Tarihimizin Sorunla
rı, Ç ağ d aş Yayınları, İsta n b u l.
Kü çü kerm an , Ö n d er (19 7 3 ), Anadolu'daki Geleneksel Turk Evinde M ekân Organizasyonu Açı
sından Odalar, Turing Yayinlari, İsta n b u l.
Kü çü kerm an , Ö n d er (1973a),"A n ad o lu 'd ak i G e le n e k sel Türk E vin d e M ekan O rg an izas yon u A çısın d an O d alar", Türk Turing Otomobil Kurumu Belleteni, İsta n b u l. Ozturk, K utsal (1990), "D oğu Karadeniz G e len ek sel K onutları Ü zerine M im ari A raştır
m alar". VIII. Tarihi Türk Evleri Haftası (Bildiri) 2 4 .5 -9 .6 . İsta n b u l-T rab zon . Ö gel, S em ra (1 9 7 9 -8 0 ),"H a y a t(S o fa ) Köşkü ve T ah tsek i", Sanat Tarihi Yıllığı, S .IX -X İs
ta n b u l s., 22 7 -2 3 9 .
Ö zd em ir, H alit (1985), "Artvin K öylerin de Ev-Bark", Türk Folkloru Dergisi, (6 6), 1/1985, s .,9 -1 0 .
Ö zgüner, O rh an (1968), "Köyde M im ari - D oğu Karad eniz", Mimarlık 6 (6 2 ), 12/1968, s .,1 9 -2 7 .
Ö zköse, A ysun (2001), (E d .) Anadolu'nun Ahşap E vleri/W ooden Houses of Anatolia, V ıı+1 4 4 Kültür Bak anlığı Yayınları: 2584, Ö zel Dizi: 23, Ankara.
S ag so z, A yşe vd (2006), In flu en ces o f D ifferen t A ges an d C u ltu res o n e a c h o th e r from A rch itectu ral P o in t o f View: E x a m in a tio n o f H isto rical B u ild in g s in T rab zon / Turkiye, Building and Environment, V olu m e 41, Issu e 1, January, p. 4 5 -5 9 .
S ağ sö z, Ayşe vd (2007), "The M e ta m o rp h o sis o f an H isto rical City: From th e B yzantine City A rgyropo lis to th e O tto m a n N eig h b o rh o o d S ü ley m an iy e", Building and E n
S e y f i B A Ş K A N
< f
»
5 6
E r d e m 52
2008 Sezg in , H aluk (1983), "G elen ek sel Türk E vin d e C ep h e", Yapı, S .4 7 s.,3 3 -3 7 .
Sö n m ez, N eslih an (19 7 9 ), Doğu Karadeniz Eski Evleri, İTÜ M im arlık F ak ü lte si D oktora Tezi. İstan b u l.
Sü m erk an , M. R e şa t (19 8 9 ), "Trabzon Kırsal M im arlığı", M imarlık, 27 (234), s.,8 2 -8 6 . Sü m erk an , M. R e şa t (1991),"D o ğ u K arad eniz'd e kırsal K esim G e le n e k sel Ev P lan
T ip le rin in Y ö resel D ağılım ı", Türk H alk Mimarisi Sempozyumu, Kültür Bakanlığı H alk K ültü rlerini A raştırm a D airesi Y ay ın ları:148, S e m in e r K ongre B ild irileri D izis,:30 (5 -7 M art 1990 Konya) Ankara s.,1 7 3 -1 8 4 .
Sü m erk an , M. R e şa t (1 9 9 1 a ), Biçimlendiren Etkenler Açısından Doğu Karadeniz Kırsal Kesimin
de Geleneksel Evlerin Yapı Özellikleri, KTÜ Fen B ilim le ri E n stitü sü M im arlık B ö lü m ü, Y ay ın lan m am ış D ok to ra Tezi, Trabzon.
Sü m erkan, M. R e şa t (1993), "D oğu K arad eniz Köy E vlerin d e Y apı M alzem e ve K ons- trü ksiy onların D ağılım ı", 5. Uluslararası Yapı-Yaşam Kongresi, M im arlar O d ası B u rsa Ş u b e si, 4 -9 M ayıs B ursa.
5 7
52 2008
R e s i m 1 : D oğu K arad eniz B ö lg esi H aritası
S e y f i B A Ş K A N < f
»
E r d e m 5 8 52 2008R e s i m 3 . Eklektik Ü sluplu B ir T rabzon Y ap ısı
E r d e m
R e s i m 5 . K aradeniz E vlerin d e Duvar Tipleri
5 9 52 2008
S e y f i B A Ş K A N
<f »
6 0 E r d e m 52 2008R e s i m 7 . H urşit B ey K onağ ı, (1 849) Ç ağlayan Köyü, Fındıklı Rize.
6 1
52 2008
R e s i m 9 . R asim K öksal Evi, Artvin
S e y f i B A Ş K A N
<f »
E r d e m 6 2 52 2008R e s i m 1 1 . A rtvin'de B ağ d ad i duvarlı b ir ev
R e s i m 1 3 . K ütüklerle y ap ılm ış b ir a h şa p yığm a servis yapısı
6 3
52 2008
S e y f i B A Ş K A N
<f »
E r d e m 6 4 52 2008R e s i m 1 5 . M u stafa Kaya evi, Artvin
R e s i m 1 6 . E s k i A s k e rlik ş u b e s i b in a s ı , A rtv in
R e s i m 1 7 . Y ak up oğlu Konağı, S ü rm en e,T rab zo n
6 5 52 2008
S e y f i B A Ş K A N
<f »
E r d e m 6 6 52 2008R e s i m 1 9 . G iresu n Zeytinlik M a h a llesin d e k alem işi sü slem eleriy le ö n e çıkan b ir ev.
R e s i m 2 1 . Tarihi Artvin Y ap ıların d a sık ra stla n a n b ir ısıtm a sis te m i olan , Peç.
6 7
52 2008
S e y f i B A Ş K A N
<f »
E r d e m 6 8 52 2008R e s i m 2 3 . Araklı K o n ak ö n ü 'n d e b ir ev, T rabzon
mBnaaa— SBa
lO D ID a O B O E B ,□ DonsoDonnı
o dddddo ddo □ □ □ □ ^ - O D O □ □ □ □ □ □ □ □ O D ’ □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ n H S S R 9 S C Q D I:]n D ^ a 3 D t D S a D □□□□□nnnoDDnnnnnnDgaüoa □ □ 0 D C ö n n n D D D O a D D M 0 O D n G R e s i m 2 4 . A r h a v i, A ş a ğ ı H a c ıla r M a h a lle s i B o ğ u l a m e v k iin d e B ü yü kl ü A ile s i E v i , A r tv inR e s i m 2 5 . G ö rele 'd e b ir ev, G iresu n
6 9
52 2008
S e y f i B A Ş K A N
<f »
E r d e m 7 0 52 2008R e s i m 2 7 . S ü rm e n e'd e b ir ev, Trabzon
7 1 52 2008
R e s i m 2 9 . Eski T rabzon evleri
S e y f i B A Ş K A N
<f »
E r d e m 7 2 52 20087 3
52 2008
Ç i z i m 2 . Fındıklı, Ç ağ layan Köyü, Ş evk etbey oğ lu K onağı, Rize
S e y f i B A Ş K A N
<f »
E r d e m 7 4 52 2008Ç i z i m 2 . Fındıklı, Ç ağ layan Köyü, Şev k etb ey o ğ lu Konağı, Rize
k s e l D o ğ u K a ra d e n iz E v le ri
S e y f i B A Ş K A N
<f »
E r d e m 7 6 52 20087 7
52 2008
Ç i z i m 5 . Artvin M erkez K öylerin den P ırn arlı'd a b ir ev.
S e y f i B A Ş K A N
<f »
E r d e m 7 8 52 2008Ç i z i m 6 . Y usu feli altıp arm ak K öyü'n d en bir ev. Artvin
7 9
52 2008
S e y f i B A Ş K A N
<f »
E r d e m 8 0 52 2008Ç i z i m 8 . Eski A skerlik Ş u b e si B in ası G ü ney C ep h e Çizim i, Ç arşı M a h a llesi H ürriyet
8 1
52 2008
Ç i z i m 9 . Eski A skerlik Ş u b e si B in a sı C ep h e ve
P la n Çizim leri, Ç arşı M a h a llesi H ürriyet C ad d esi Artvin. (R ö lö v e ve çizim KA-BA M im arlık, C. KABAOĞLU A nkara 2001)
S e y f i B A Ş K A N
<f »
E r d e m 8 2 52 2008Ç i z i m 1 0 . Fuat E rsöz Evi (Artvin Kültür Evi) C ep h e K esit ve
P la n Çizim leri. O rta M ah alle Sak ıp S a b a n c ı Sok ak Artvin. (R ö löv e ve çizim . KA-BA M im arlık, C. KABAOĞLU A nkara 2001)
k s e l D o ğ u K a ra d e n iz E v le ri
S e y f i B A Ş K A N
<f »
E r d e m 8 4 52 2008Ç i z i m 1 2 . Zeytinlik M a h a llesi (H acı H ü seyin m ah. Y üzbaşı sokak No: 16)'n d en
Bir Ev. G iresu n. (M .S. Ü n ala n -T .C in el vd., G iresu n K oru m a A m açlı Revizyon İm ar P la n ı A raştırm a ve A çıklam a R ap oru 2007. Yapı P la n Çizim leri H .Kozlu 2007)
Ç i z i m 13. K o n ak ön ü 'n d e te scilli bir ev. Araklı, Trabzon.
(K onakönü (Araklı - T rabzon ) Ko rum a İm ar P lanı A raştırm a ve A çıklam a R aporu A.Turan T rabzon 2007)
-A
>
E rd e mV
ks e l D o ğ u K a ra d e n iz E vle riS e y f i B A Ş K A N
<f »
E r d e m 8 6 52 2008Ç i z i m 1 4 . Eski G ü m ü şh an e, Sü ley m an iy e m a h a llesi K adirbeyzâde Zeki B ey Evi,
8 7
52 2008
S e y f i B A Ş K A N
<f »
E r d e m 8 8 52 2008Ç i z i m 1 6 . T rabzon O rta h isa r M a h a llesi K alcıo ğ lu S o k ağ ı'n d a ta rih i b ir evin zem in kat
8 9
52 2008
Ç i z i m 1 7 . T rabzon Pazarkapı M a h a llesi K en an oğ lu S o k ağ ı'n d a G e le n e k sel bir
Türk evi. Z em in kat p lan ı ve A-A K esiti, Konu m P la n ı 1 nu m aralı Yapı. (R.G edikli T rabzon 1993)
S e y f i B A Ş K A N
<f »
E r d e m 9 0 52 2008Ç i z i m 1 8 . Köksal Sey m en Evi. Ç arşı M a h a llesi S ü rm en e Trabzon . Kuzey ve B atı
