A.Ü.Veteriner Fakültesi Dogum B. ve Jinekoloji Kürsüsü Prof. Dr. Hüseyin ERK
- ._- _.__ • • .._- '._-- ~ o
KLtNtGİMİzE GELEN DANA HUMMASı VAK'ALARI
VE BUNLARIN TEDAVİLERİ
Dr. Mehmet ZEKİ DOGANELİ
Süt humması, dogum humması, dogum toksikasyonu, dogum tok-semisi, fievre Vitulaire ve hypocalcaemic dogum felci giibiçeşitli isim-lerle adlandırılan bu hastalık, süt ineklerinin metabolik bir hastalı~ı-dır (3, 5). Hypocalcaemia, halsizlik, dolaşım collapsı ve idrakin azalma-sı ile karekteristiktir (2). Daha ziyade dört yaşında ve daha yaşlı, 3-7. ci buzag-ısında,yani' en yüksek süt verimi devresine erişmiş ineklerde, nadiren de ilk buzag-ısımdoguran dü~elerde görülür (2, 5). Genel ola-rak dogumdan sonola-raki 72 saat içinde bazan dogumdan kısa bir müd-det önce, nadiren de dogumdan haftalarca ve hatta aylarca sonra hu-sule gelir (8). Pek nadir olarak gebeli~in son devresinde vaki olan yavru atmalardan sonra görülmektedir (3).
'.
Etiyoloji: Ortaya atılan bir çok teorilere ve araştırmalara ra~en hastalı~ın etiyolojisinin tesis edildi~i söylenemez. Bununla beraber de-nilebilir ki bu hastalıgUı en muhtemel sebebi, acut bir Caleium noksan-ııg-ıdır (8).
Kanın Calcium'u hemen tam~iyle kan serumunda bulundu~. dan Calcium tayini kan serumunda yapılır (8). Genelolarak dana hummaslI.ıın sebebi, doku sıvılarının ionize olmuş Calcium seviyesinin düsmesi olarak kabul edilir (2).' Calcium ionlarının kasıarın
tonosi-tesine etkisi mühinidir. Bütün ineklerde dogumda kamn Calcium sevi-yesinde bir düşme olmakla beraber, bu hastalıgın tablosunu gösteren ineklerde, bu düşme fazladır (2). Yüksek verimli, orta yaşlı veya yaşlı ineklerde çok daha fazla olabilir (6). Çok bol süt veriminin başlaması süt hummasının şekillenmesine etkiyen en önemli'faktördür (2).
Kanın normal Caleium seviyesi 100 cc. de 8-12mgr. iken 3 mgr. a kadar düşer. Symptomlar da bu düşme ile orantılı oıarak şiddetle-nir. Bir kaç pek hafif vak'a müstesna tedavi edilmeyen hastaların çogu 6-24 saat içinde ölür (6). Hastalı~a karşı de~şik dispositionlar
DOGANELİ
doguran, Oalcium'oo seviyesinin bazı ineklerde dig.erlerinden çok düs-mesi, sütle atılan Calcium miktarının sindirim sistemiyle,temini yeter-sizliginden ziyade, iskelet sistemindeki depo Oalcium'un yeteri çabuk. lukla mobilize olamamasındandır. Bundan anlaşılıyor ki,Oalcium tuz-larından zengin gıdalar1a besleme bu hastalıga karşı bir prevention sag-lamaz. Parathyroidin yetersizligi depo Oalcium'un mobilize olmaması-na sebep olabilir. Fosfordan zengin, 'Oalcium'dan fakir bir ration, lak-tasyonda olmayan hayvanlarda, parathyroidin aktivitesini kamçılar ve doguIDda artan aktiviteye cevap verecek hale getirir. Oalcium'dan zen-gin bir rationla beslemek ise, aksine olarak, muhtemelen parathyroidin aktivitesini azaltır. Adrenal'in, tembelliginin ve hava durumunun has-talıga bir etkisi yoktur. Kesif beslenmenin bilhassa yüksek proteinli bir rationla beslemenin bu hastalıga dizpozi~yonhazırlıyacagı fikir bir-ligini destekleyen' belgeler bulunmamıştır. Bazı inekler ve bir dereceye kadar bazı inek familyaları digerlerinden daha dispoze oldugu gibi do-gumdan sonraki 48 saat içinde tam sagımda hastalık nisbetini artırıcı bir faktördür (2).
Dana humması başlıca, gebeligin son bir kaç' gününde veya doguID esnasında, nadiren dogumdan bir kaç hafta önce ve en çogu ~amanda
dogumdan sonraki 48 saat içinde görülür. Dogumdan 6-8 hafta sonra zuhur edenler, fazla dispoze ineklerde, doguIDda görülen birinci h~-talıgın nüksünden başka bir şey degildir. Fama yorgunluklar ve uyar-malar, 48 saatlik şiddetli açlık, Oalcium se-viyesinidüşüren ve doguID dışındaki Oalcium noksanlıgına ilgili parazileri~ meydana gelmesine sebep olan önemli faktörlerdir. Östrüs devresinde de bu hastalıga özel
bir dizpozisyon vardır (2).
Klinik bulgular:
tl
ç safhada, incelenebilir .1 - Başın ve bacakların çok hassaslıgı ve kassel titremeleri ile karekteristik kısa uyarma ve tetani. devresi olup bu. devrede baş salla-nır, diş gıcırdaması vardır, vücut ısısı normal veya hafliçe normalin üstündedir. Arka bacaklar. katıdır. Ataxie vardır, hayvan kolayca dü-ser ve kalkamaz, arka bacaklar kas katı uzanmıstır.
. 2 - Bu safhada inek Stemo-abdominal olar~k yatar. İdrak kaybol-muştur. Boynun bir tarafındaki kasların spazmları sonucu laterela bü-külen veya açlı!Cçukurluguna dönen başı dogrultmak güçtür; dogrultul-sa bile hemen eski halini alır (3), Bacakların tetanisi kaybolur. Deri
,
ve extremite'ler soguktur. Vücut ısısı normalin altındadır (36°0-38°0). Pupilla genişlemiştir, gözler kuru ve çok açıktır. Anus gevşemiş ve anal reflex kaybolmuştur. Kalb vuruşları zayıflamış, kalp atımları ço-galmıştır (dakikada 80 kadar). Venöz basınç düşük oldugundan venalar güçlükle şişirilebilir. Rumen'in tembelligi ve Oonstipationkarekteris-DANA HUMMAsı
i
iktir. Kuvvetli bir expirasyonhorlaması duyulursa da respirasyon o adar bozulmarnıştır. Pupillanın çapı normalden maximuma kadar de-işir, ışı~a karşı refleksi azalmış veya hiç yoktur.
3 - Boylu boyunca uzanma safhasıdır. Hayvan hemen hemen ko-a hko-alindedir. Bacaklar uzanmış olmakla beraber pasif hareketlerde am olarak bükülürler. İnek Sterno-Abdominal durumda kalamaz.
mumiyetle derece düşer, nabız hissedilmez, kalp atımları hemen he-ıen duyulmaz ve sayısı 120 ye' kadar yükselir. Vena Jugularis'i
şişir-ek kabil olmayabilir. Yatışın şşişir-eklinden ötürü tympanie çok görülür. ek nadir vak'alar kendili~inden iyi olabilir, bazılarİ bir kaç gün aynı urumda kalırsa da enço~ 12-24 saat içinde birden fenalaşır ve hay-an farkına varılmadan tenefmsün durmasından veya bir Convulsion snasında ölür.
Hypomagnesaemia'nın da birlikte bulunması halinde hastalı~ın ek-arntik şekli görülür. Hypophosphotaemia beralber bulundu~da,
has-nın Caleium tedavisinden sonra aya~a kalkarnaması hariç klinik tab-o tamamile paralitik şeklin aynıdır (2).
Teşhis : Dana hummasının teşhisi yeni buza~larnış ineklerde fel-in husulü, idrakfel-in kaybolması ve sair özel karekteristik klinik bulgu-ara dayanır. Kanın biokimyasal muayenesi ve parentral Calcium te-davisine uygun cevap, teşhisi destekler (2). İnsanlarda kullanılan id-arda Calcium arama esasına dayanan Sulkowitch test'i inekler'de pra-ik de~ildir (7), Hypocaleaemia, hypomagnesaemia ile komplike
oldu-da fazla hassasiyet ve tetani deva~ eder. Hypophosphotaemia'nın irlikte bulunması' halinde, Calcium tedavisine kısmi cevap alınır ve ayvan tedaviye ra~en aya~a kalkamaz. Ketosis de bu hastalıkla ompli}{e olur. Bu takdirde tedaviden sonra hayvan 8:ya~a kalkar fa-kat hasta, dönme, as~bi yalarna ve anormal ses çıkarma gibi ketosis'in di~er symptomlarını gösterme~e devam eder. Coliform Mastitis'ten, as-piration pneumonia'dan, reticulum veya uterus'un traumatik yırtılma-sınd~n .do~an, dogumdan hemen sonraki toxaemia'lerde şekillenen de-rin deprasyonlar da bu hastalıkla karıştırılabilir. Fakat kalp atımı arı-nın daha çabuk olması ve lökalize olmuş özel lezyonların bulunmasİ ile dana hummasından ayrılırlar. Hayvan boylu boyunca uzanmış, burun-da rumen muhtevisi görünüyodsa ve hayvana bir şey içirilmişse aspira-tion pneumonia'den şüphelenmelidir. Dogum esnasında pelvis'in liga-mentlerinin çok gevşek olmasından dolayı arka bacakların lezyonları-na çok rastlanır. Bu halde inek sıhhatli görünür, fakat aya~a
kalka-maz (2).
Tedavi: İlk önceleri, memede husule gelen toksik maddelerden ileri geldi~i kabul edilerek, memeye hem antiseptik hem de salgıyı
ke-sici mad,delerin verilmesi denenmiş,. sonradan bu tedaviye aynı zaman-da memeye havanın verilmesi de eklenmiş, zaman-daha sonra hava ve kay.: namış su verilmiş, bilahare yalmz hava vermekle yetinilmiştir. Meme-ye steril hava vermeMeme-ye başladıktan sonra bu hastalıktan hayvan ölü-mü önlenmistir (1),
Dana h~asının parenteral Calcium tuzları ile tedavisi e~ seçkin metoddur. Çabuk tesir beklendiğinde damar içi, yavaş ve devamlı te-sir beklendiğinde deri altı, per iki tete-sir birleştirilmek istendiğinde veri-lecek dozun yarısı,deri altı yarısı damar içi verilir. Böylece yüksek doz-dan ve damar içi çabuk injectiondoz-dan ileri gelen ölümün önüne de geçi-lir. _Metritis, Mas.titis ve aspiration pneumonie'ye ilgili toxaemie halle-rinde deri altı veya periton ~çiverilmesi tercih edilir. Çünkü toxeamie'li inekler yüksek dozda damar içi injectionlara karşı çok hassasdır. Bü-tün ,damar içi injectionlarda, na:bız ve kalp atımlarına çok dikkat et-melidir. Eğer bozukluk fazla ise, yahut kalp atımlarında ani artma var-sa injection ya muvak.katen durdurulmalı veya büyük bir ihtiyatla . vam edilmelidir. Normal durumlarda Standart dozun verilmesi hiç de-gilse 10 dakika sürmelidir. Calcium tuzları kalp kasları zehiridir. Önce bradyeardia, müteakiben bir son tachycardia ile ölüm olur. Bu halde en iyi antidot, damar içi verilen % 10 luk 300 cc. magnezyum sulfatdır. Ke-za Calcium tedavisinden sonraki uyarmalar v~ya korkutmalarda ani ölüme sebep olur (2).
Gluconate de Calcium, damar içi % 10, deri altı % 5 olarak injec-te edilir (l, 3). Abse yapan kesti deri altı injectionlardan kaçınmalı-dır (9). Glueonate de Calcium'un % 20-30eriyiğin~ kullanılması, hem çabuk hem de yavaş tesirin birleştirilmesi için dozun yarısımn damar içi; yarısımn deri altı verilmesi tavsiye edilmektedir (2). Biz tecrübe inegimize % 25 Gluconate de Calcium dan 100 cc. deri altı injecte et-tik. Uzun zaman rezorbe olmayan, hafif fluetuan, explor~triks puneti-onda serozite gelen geniş bir şişlik hasıl oldu.
Caleium laevulinate'in 60-120gramı keza kullanılır (2). Calcium Cholorure, iritan özelliğinden ötürü hemen hemen terkedilmiştir (2, 8). Kalbin zayıf olduğu hallerde, 0,5 gr. Strychnine sulfat kas içi, Cal-cium ve dextrose'un kamçılayıcı tesirini tamamlamak için verilir. Huil camphre daha yavaş fakat daha devamlı bir uyarma sağlar. Kalbin aus-cultationunda traumatik bir durumdan şüphelenildiğinde Calcium tuz. larının verilm,esindeçok dikkatli olmalı, gayet ağır verilmeli, bazen 500 cc. Caleium eriyiğinİIl verilmesi yarım saat sürmelidir. Kalbin durumu ağır olduğunda, bilhassa traumatik sebeptenileri geldiğinde, Calcium tuzları hayat için tehlikeli olacağından Caleium tedavisinden kaçınına-lı, bunun yerine memeye hava vermelidir (8).
.
,DANA HUMMASI
Hastanın tedaviye cevap vermemesi yanlış veya eksik teşhisten, ya-hut yetersiz tedaviden ileri gelebilir. Doğumdan hemensonra husule gelen vak'alarda, yaşlı ineklerde ve gecikmiş vak'alarda tedaviye cevap almak güçtür. İnjecte edilecek Caleium miktarı, vücut agı.rlı~ına ve Hypocalcaemia'nın derecesine göre de~işir (2). Genelolarak i00 kg. vücut a~ırlıgı.için LOgr. Calcium tuzu hesap edilir O, 3Y. Tedavi üç de-fadan fazla tekrarlanmamalıdır. Karşılaşılan tabloya göre, memeye ha-va verme, % 40 lık 500 cc. glucose,% 15 lik 200 cc. sodium biphosphat, % 15 lik 200-400cc. magnesium sulfat eriyiklerinin injectionu gibi alter-natif tedavilere baş vurmalıdır (2).
Memeye hava verme kolaydır. Fakat ne kadar temiz çalışılşa. da mastitis'e sebebiyet verebilece~nden, terkedilmiştir. Bununla beraber, di~er bütün tedavilerin tesirsiz görüldü~ü bazı vak'alarda gene de bü. yük terapötik kıymete sahiptir. Memeye hava vermek serum magne-sium seviyesine tesir e'tmez, fakat Calcium ve forforrm sütle atılması-nı durdurur. Memeye hava Evers cihazı ile verilir. Meme yeknesak bir şekilde gerilinceye kadar pomr-oalanır,sonra meme başı geniş bir şerit-le ba~lanır veya bir Evers halkası tatbik edilir. Bunlar her yarım saat-te bir de~ştirilir ve meme_başına masaj yapılır O, 2, 3). Parathyroit extract'ı kullanıldıgı.nda serum Calcium seviyesinde fazla bir yükselme olur. Fakat ani olarak yeniden düşer. Nüks muhakkaktır (2). Sagı.mm da tedavide önemi vardır. Hasta buzagı.sından ayrılmalı, 48 saat sadece sütün gerilemesini önleyecek kadar sagı.lmalıve tam sa~a tedrici ge-çilmelidir. Aspiration p"neumonie'sini önlemek için destekler koyarak hayvanın boylu boyunca uzamnasına mani olmalıdır (2).
Prevantif tedavi: Tatmin edici bir metod bulunamamıştır. Calcium tuzlan kanştırılan yemlerlebesleme iyi netice vermemiştir. Süt hum-o masının Pathogenezisi ile ilgili endokrın ve metabolik hadiseler hakkın-da az şey biliniyor. Paratlıyroit bezinin salgısı kanın Calcium nisbetinin kontrolü aıtındadır. Kanın calcium seviyesini yükseıten etkiler Parat-hyroit salgısını durdururlar. Bundan dolayı calcium, yahut onun emil-mesini arttıran D vitamini do~dan evvel ineklerin Y,emindeminu-mumda tutulmalıdır. Alfalfa yerine yulaf otu verilmeli, do~dan 1-2 hafta önce Caleium yahut D vitamini taşıyan yemler vermekten kaçın~ malıdır. Doğumda veya do~dan bir kaç gün önceden başlayarak bir kaç gün,içinde tedricen tekrar alfalfa'ya geçilmelidir. Kas içi 15 milyon ünite ışıklandınlmış ergosterol da verilebilir. Gebeli~in sonunda az calcium'la besleme fötüs'e zararlı olabilir (4). Gebeli~n son aylarında inekleri yüksek phosphor-düşük Calcium'lu rasyonla beslemelidir. Ca: P nisbeu' 1: 3,3 olan ration'la beslenenlerde hastalık görülmemiştir (2) ..
DOGANELİ
Yüksek süt verımı elde etmek için yüksek proteinli bir rationla bes-leme hastalıgın zuhurunu çogaltabilir (2).
Ag-ızdan D 2 vitamini, damar için D 3 vitamini, kas içi Dihydro-tachysterol kullanılması tavsiye edilmektedir. Parathyroid injectionu dahil bütün profilaktik tedbirler az tesirlidir. Buzagılamadan sonra az sagım da emniyet verici degildir. Dogumdan hemen sonra Calcium'un profilaktik olarak injection'u tesirli olabilir, fakat pratik degildir (2),
Klinigimize. bu hastalıktan bir çok hayvan gelmekte ve biz bir çok hasfaya davet edilmekteyiz. Klinig-imizde bu hastalıg-ı damar içi % 10, deri altı % 5 gluconat de Calcium injecte ederek tedavi etmekteyiz. Ge-, rek. hastaya çagırıldıgımızda gerekse klinikte yaptıg-ımız tedavilerde,
yaşlı hastalar, dogumdan hemen sonra husule gelmiş ag-ır vak'alar ve üstünden uzun zaman geçmiş olanlar hariç, diger hastalıklarla komp-like olmamış olanlar Caleium tedavisine kolayca cevap vermektedir. Bazıları daha iHiç verilirken birdenbire iyileşmekte ve ayaga kalkmaga çalışmaktadır. Ekseriya 2-3 saat içinde iyileşir ve ayaga kalkarlar. Ko-ma halinde gelen inekler yürüyerek gidebilirler. Caleium tedavisine tam cevap alamadıg-ımız bazı vak'~larda memeye hava verdik ve müs-bet cevap aldık. Teşhisi koymakta dikkatli olmalı, Calcium damar içi-ne, infuzyon. cihazı ile 'gayet ag-ır verilmelidir. Dozun yansının damar içine yarısının deri altına verilmesi, hem nüks'lerin önlenmesi hem de Caleium.un damar içine çabuk ve çok verilmesi sonucu dolaşım bozuk-luklarından dogacak ölümlerin bertaraf edilmesi bakımından faydalı. dır.
1954 - 1961 yılları arasında klinigimize gelen vak'alar karşı sayfada-ki cetvelde gösterilmiştir ..
ÖZET
Dana humması, süt ineklerinin metabolizma hastalıg-ıdır. Bunda kanın Caloium seviyesi düşer. Parentral Calcium tedavileri ve meme-ye hava vermekle iyi sonuçlar alınır. Sonuncusu bilhassa injectionlara cevap vermeyen ineklerde kıymetlidir.
SUMMARY
Milk fever is a metabolic. disease of dairy cattle. In this case the serum - Caleium level drops. The av~ilable treatment for this disease iS parenteral, Calcitim injections, and udder inflation. Tıhe last one is particularly valuable for cows which do not respand completely to the injections.
i
Hastaıun geldigi yıl 1954 1954 1955 1956 1956 1957 1958 1959 1959 1959 Nev'i ve ırkı İnek, yerli İnek, yerli İnek, yerli İnek, yerli Koyun, Y. İnek, Halep KırmlZısı DANA HUMMASI Yapılan tedavi 1) 700 cc. % 10 luk Ca. aıu. Lv. 2) Memeye hava 250 cc. % 10 luk Ca. aıu. i.v.300 cc. % lu luk Ca. aıu Lv. Ca. aıu. Lv. 300 cc. % LO luk Ca. aıu. Lv. 50 cc. % 10 luk Ca. aıu. Lv. 400 cc. % 10 luk Ca. aıu. i.v. 200 cc. % 10 luk Ca .. aıu. Lv.
Düşünceler Bir saat sonra iyileş-ti, aya~a kalktı
İyileşme görüldü sahibine verildi
Kesildi
İyileşti
0,5 saat sonra. iyileş-ti aya~a kalktı İyileştI
İyileşti ve aya~a kalktı
1960 İnek, yerli 300 cc. % 1 luk O İyileşme görüldü,
Injectiondan hemen sonra aya~a kalktı 1960 1960 1960 1961 İnek, Şark Kırmızısı İnek, YK. Hollanda İnek, Y.K. Montafon İnek, yerli Ca. aıu. Lv. 200 cc. % 10 luk Ca: aıu. Lv. 250 cc. U/O 10 lUk Ca. aıu. Lv. 300 cc. % 10 luk Ca. aıu. Lv. 150. cc. % 10 luk Ca. aıu. Lv. sahibine verildi İyileşti II İyileşti »
DOGANELI
LiTERATÜR
1 - Berker, S. Z.: Evci! hayv!!-IllarınDogum Bilgisi, Ankarp.,1943.
2 -- BIood, D. C. and Henderson, J. A.: Veterinary Medicine, Baltimer, 1960. 3 - Erk H.: Evcil hayvanların Genital Organ Hastalıkları, Ankara, 1960
4 -' Kronfeld, D.S.: Preventian of milk fever, Modern Veterinary Practice, 41 (April, 1960) : 54.
05 - Roberts, S. J.: Veterinary Obstetric and Genital Diseases, Ithaca, New -York, 1956.
6 - Roberts, S. .T.: Ketosis- Parturient Paresis Complex, J. A. V. M. A., 124, (May, 1954) : 368 - 372.
7 - Roberts, S• .T., Et aU: A Clinical and Laboratory Eveluatlon of the Su1ko-witch test as a Diagnostic aid in Bovine Hypocalcemia, J. A. V. M. A., 119 (Nov, 1951): 380.382.
8 - Sampson~.T.: Diseases of Cattle, 'Evaoston, n1inois, 1956,
e.
9 - Tavemer, H.: Guide de Pratiques, Vigot Freres, Paris, 1955.
