Bergama'da Kurşunlu ve Şadırvanlı Camileri

/

BERGAMA'DA KURŞUNLU VE

ŞADıRVANLı CAMILERI

S

ergama'da bulunan T ü r k - İ s l a m a-n ı t l a r ı a-n d a a-n c â m i l e r ve mescitler üzerine 1982-1983 y ı l l a r ı n d a y a p m ı ş o l ­ d u ğ u m monografik çalışma i ç i n d e yer alan K u r ş u n l u ve Ş a d ı r v a n l ı camilerini bu y a z ı m d a a y r ı n t ı l ı olarak t a n ı t m a y a çalışacağım. K U R Ş U N L U C A M İ H ü k ü m e t k o n a ğ ı a ı n y a n ı n d a d ı r . Kubbesi k u r ş u n l a k a p l ı o l d u ğ u için bu adla anıldığı s a n ı l m a k t a d ı r (1).

Y a p ı n ı n kare p l a n l ı , tek kubbeli kü­ bik bir harimi ile d o ğ u s u n d a bir son cemaat yeri ve minaresi v a r d ı r ( P l a n : l Res. :1).

Yapı malzemesi olarak d ü z g ü n kes­ me taş kullanılmıştır. H a r i m kubbesi sekizgen bir kasnak ü z e r i n e oturmakta­ dır. Güney ve batı d u v a r ı ile kubbe kasnağında silmeli saçak, son cemaat yeri güney d u v a r ı n d a ise i k i sıra k i r p i saçak görülür. K u r ş u n kaplı kubbe dı­ şındaki bölümler kiremitle ö r t ü l ü d ü r . Kiremitlerin Marsilya t i p i olması bu bölümlerin o n a r ı m g e ç i r d i ğ i n i göster­ mektedir.

Güney cephesinde üç adet d i k d ö r t ­ gen pencere açıklığı yer alır. A ç ı k l ı k l a r düz birer a t k ı taşı ile ö r t ü l ü olup ikisi üstte, b i r i d u v a r ı n doğu ucunda altta­ dır.

Batı cephesinde, kubbe eksenine göre simetrik bir d ü z e n l e m e görülür. Bu cephede, üstte, d ü z a t k ı l ı d i k d ö r t ­ gen bir pencere açıklığı, altta ise üst pencereye göre daha b ü y ü k ve yuvar­ lak kemerli i k i pencere açıklığı yer alır. A l t pencereler taş söveye t u t t u r u l

-Bozkurt ERSOY

muş demir şebekelere sahiptir. D u v a r ı n kuzey ucuna ise sonradan düz atkılı bir kapı açılmıştır. K a d ı n l a r mahfiline açı­ lan bu kapıya demir bir merdivenle u-l a ş ı u-l m a k t a d ı r .

Doğu cephesinde yer alan son cema­ at yeri sonradan düz bir ahşap tavanla ö r t ü l m ü ş ve yanları camekânla kapatıl­

mıştır. G ü n e y d u v a r ı n d a yer alan dik­ d ö r t g e n dış mihrap nişinin kavsarası alçı m u k a r n a s l ı olup, yağlı boyalıdır (Res.:2).Çevresindeki boya altında kalan h a r ç izleri, yakın zamanda yenilendiği­ n i göstermektedir. Harime açılan i k i pencere yuvarlak birer kemerle son b u l m a k t a d ı r . Bu pencere a ç ı k l ı k l a r ı n ­ dan g ü n e y d e k a l a n ı üstünde "Ey gizli lutuflara sahip olan" a n l a m ı n d a Arapça bir yazı o k u n m a k t a d ı r . Her i k i pencere açıklığı da taş söveye t u t t u r u l m u ş de­ mir şebekelidir. Yuvarlak kemerli pen­ cerelerin X V I I - X V I I I . y ü z y ı l l a r d a n i t i ­ baren k u l l a n ı l m a y a başlanması bu pen­ cerelerin sonraki bir o n a r ı m sırasında bu şeklini aldığını d ü ş ü n d ü r m e k t e d i r .

Y a p ı n ı n kuzeydoğu köşesinde yer a-lan minare kare pa-lanlı bir kürsü üs­ t ü n d e yükselir (Res.:3). Minare t ü m ü y l e d ü z g ü n kesme taşla inşa edilmiştir. G ö v d e d e , şerefe a l t ı n d a i k i bilezik yer alır. Petek kurşun bir külâhla son bu­ lur. K ü r s ü n ü n doğusuna açılan taş ke­ merli bir k a p ı d a n minareye girilmekte­ dir.

Son cemaat yeri güney d u v a r ı n ı n doğu ucunda, batı d u v a r ı n d a k i i k i

(1) o.Bayatlı, Bergama Tarihinde Türk İslam Eserieri, İstanbul, 1956, 8.37

9§_ j O m U g T ERSQY.

pencere açıklığı arasında vc minare kürsüsü üstünde toplam üç kemer kon­ solu görülmektedir (Plan:l-A,B,C). Bu durumda yapının.iki sütun ve kemer­ lerle desteklenen iki kubbeli bir son cemaat yerine sahip olduğu anlaşıl­ maktadır. Ayrıca, minare kürsüsünün güney ucunda yer alan silmcli çıkıntı ve bu çıkıntı ile son cemaat yeri doğu duvarının kuzey ucunda yer alan pen­ cere açıklığı arasına, üst kesime yer­ leştirilmiş kitâbe, ilk yapıda harime giriş kapısının burada olduğunu; bu ka­ pının sonradan örülerek kapatıldığını göstermektedir.

Kuzey cephesi kiremit örtülü ahşap bir sundurmayla çevrilidir. Harime gi­ riş, bu cephede kubbe ekseni üzerinde yer alan yuvarlak kemerli bîr açıklıkla sağlanmıştır. Harim kubbeyle örtülü o-lup, kubbe yuvarlağına geçiş Türk üç-genleriyle sağlanmıştır. Harime açılan pencerelerden doğudakiler ile batıda alt sırada yer alan pencereler yuvarlak kemerli; diğerleri ise düz atkılı dik­ dörtgen açıklıklar şeklindedir. Kubbe iç yüzeyi, geçiş unsurları ve duvarlar badanalıdır. Dikdörtgen mihrap nişi al­ çı mukarnaslı bir kavsaraya sahiptir (Res.:4). Hafif çıkıntılı çerçevesi çok sadedir. Dikdörtgen çerçeve içinde ka­ lan mihrap yüzeyi yağlı boyalıdır. Bu görünümüyle mihrabın yenilendiği dü­ şünülebilir. Mihrabın iağında yer alan ahşap minber basit süslemelidir. Kari­ min kuzeyinde, ahşap direklerle destek­ lenen bir kadınlar mahfili vardır (Foto: 5).

Yapınin doğu duvarı üstündeki iki satırlık Arapça kitâbesinden Sayi oğlu Hacı Hasan tarafından 839/1435 yılın­ da inşa ettirildiği anlaşılmaktadır (2). (Res.:6).

Kitabenin metni ve Türkçesi şu şe­ kildedir:

Metin:

J l ^1^1 > L ) jMİİ -uJl iljU) la* ^

Türkçesi:

Bu mübarek mescidi yüce tanrının rahmetine muhtaç, fakir ve hakir kulu Hacı Hasan bin Sayi (3). 939 y ı l ı n ı n Rcbiülcvvel ayında (Eylül-Ekim 1435) yapılmasını emretti.

Kitâbede ismi geçen Sayi oğlu H a c ı Hasan'ın kimliği hakkında bir bilgiye rastlamadık.

Ayrıca son cemaat yeri güney duva­ rının doğu yüzünde "maşallah" yazısı ve 1296/1878 tarihi okunmaktadır (Res: 7). Yapının bu tarihte bir onarım geçir­ diği düşünülebilir.

ŞADIRVANLI CAMİ

Şadırvanlı Caddesi üstünde, Selçuk­ lu Minaresinin yanındadır.

Yapının kare planlı tek kubbeli bir harimi, doğuda üç kubbeli bir son ce­ maat yeri ve kuzeyinde bir ek m e k â n ile bir minaresi vardır (Plan:2) (Res.:8).

(2) Kitabeyi okuyan ve T ü r k ç e l e ş t i r e n Ö ğ r e t i m Görevlisi Refet Yalçın Balata'ya t e ş e k k ü r ederim.

(3) B u isim yayınlarda değişik ş e k i l l e r d e g e ç ­ mektedir. Max von Berchem (Die Muslimischen 1ns-chriften von Pergamon.Berlin,1912,8.10 ve dipnot 1) kelimeyi "Saty" olarak o k u m u ş ve G e l t e r ' i n ( P e r g a mon unter Bysantinern und Osmanen.aus dem A n h a -ng «u den Abhandlu-ngend. Beri. A k a d . d. Wias., 1903) "Safy" şeklinde yanlış o k u d u ğ u n u b e l i r t m i ş t i r . E . H . Ayverdi (Osmanlı Mimarisinde Ç e l e b i ve I I . S u l t a n Murad Devri, I I , İstanbul, 1972, s.269) ve O . B a y a t h (Bergama Tarihinde...,8.37) bu adı "safı" ş e k l i n d e kaydetmişlerdir. Yine O . B a y a t h (ay.es. s.38) H a s a n bini Safı'ye ait 837/1433-34 tarihli bir mezar t a ş ı n ı n varlığından söz etmektedir. Mezar t a ş ı n ı g ö r e m e d i ğ i ­ mi» için "Safi" kelimesinin açıkça okunup o k u n m a d ı ­ ğını bilemiyoruz. Max von B e r c h e m (a.g.e., s.15), "Muhsmmed"e ait 837/1433-34 tarihli mezar t a ş ı n d a da "Saty" isminin geçtiğini, fakat n o k t a l a m a l a r ı n açık olmaması nedeniyle bu ismin o k u n u ş u n d a t e r e d d ü t l e r i olduğunu belirtmektedir.

Kurşunlu Cami kitabesinde mevcut d i ğ e r " f harflerinin çok »çık olarak y a z ı l d ı ğ ı n ı g ö z ö n ü n e alırsak, bu kelimede "y" harfinden ö n c e basit bir d i ş bulunduğunu, bu dişin " r olarak o k u n m a s ı n ı n m ü m ­ kün olmadığını söyleyebiliriz. A n c a k , "y" harfinin a l ­ tına gelen "bin" kelimesindeki "n" harfinin n o k t a s ı bu dişin "b" olarak okunmasını m ü m k ü n kılabilir. B u d u ­ rumda da kelimeyi "Sabi" ş e k l i n d e de okumak m ü m ­ kündür.

B E R G A M A ' D A K U R Ş U N L U V E S A D I R V A N L I C A M İ L E R İ 97 Y a p ı malzemesi olarak d ü z g ü n kes­

me taş, kaba yonu taş ve tuğla kulla­ nılmıştır. Duvarlar ile ö r t ü sistemi ara­ sında silmeli bir saçak yapıyı çepeçevre d o l a ş m a k t a d ı r . H a r i m kubbesi sekizgen bir kasnak üzerine o t u r m a k t a d ı r . Son cemaat yeri kubbeleriyle harim kubbesi k u r ş u n l a k a p h d ı r . Ç a t ı kiremitle örtülü­ dür. H a r i m i n g ü n e y b a t ı köşesi pahlana-rak üst b ö l ü m ü mukarnaslarla süslen­ miştir. Y a p ı n ı n üst pencerelerinden i t i ­ baren beden d u v a r l a r ı ile kubbe kasna­ ğı sıvalı ve b a d a n a l ı d ı r .

G ü n e y ve batı cepheleri bir sıra taş i k i sıra tuğla almaşık d ü z e n d e ö r ü l m ü ş ve taşlar a r a s ı n a dikine birer tuğla k o n m u ş t u r (Res.:9). Ayrıca alt ve üst pencereler a r a s ı n d a , beş sıralık bir tuğla hatıl, d u v a r ı boydanboya katet-mektedir. Bu cephelerde üstte i k i , altta i k i olmak üzere d ö r d e r adet pencere a-çıklığı yer alır. Bu pencere açıklıkla­ rından üsttekiler alttakilere oranla daha k ü ç ü k t ü r ve sivri kemerlidir. A l t pencereler ise sövelere t u t t u r u l m u ş de­ mir şebekelere sahiptir. Y u v a r l a k ke­ merli bu pencerelerin üst kesimlerine taştan sivri hafifletme kemerleri inşa edilerek, üstleri i k i sıra tuğla bordur ile kuşatılmıştır. Bu sivri kemerlerin orijinal pencere a ç ı k l a r ı n ı k u ş a t t ı ğ ı , ancak muhtemelen X I X . y ü z y ı l d a k i o-narım sırasında a y n a l a r ı n ı n bozularak içlerine yuvarlak kemerlerin yerleş­ tirildiği a n l a ş ı l m a k t a d ı r .

Harimin kuzey cephesinde bulunan ek m e k â n d a n harime girilmektedir (Res:10). Bu m e k â n ı n doğu ve batı cep­ helerinde üstte bir, altta bir; kuzey cephesinde ise üstte üç, altta i k i pen­ cere açıklığı yer alır. Pencere açıklık­ ları demir şebekeli olup, yuvarlak ke­ merlidir. Kuzey cephesinde, alt s ı r a d a ­ ki i k i pencere a r a s ı n d a k ü b i k , betonar­ me bir sundurma b u l u n m a k t a d ı r . Ek binanın yapı malzemesi moloztaş ve tuğladır. Bu m e k â n ı n sonradan ilave e-dildiği harim d u v a r ı y l a k a y n a ş m a s ı n ­ dan ve duvar ö r g ü s ü n d e k i f a r k l ı l ı k t a n açıkça a n l a ş ı l m a k t a d ı r .

Harimin kuzeydoğu köşesinde yer alan minare d ü z g ü n kesme taşla inşa edilmiştir (Res.:Il). Sekizgen prizmal

kürsü kuzey, doğu, kuzeydoğu ve k u ­ zeybatı yüzleri görünecek şekilde ha­ rim d u v a r ı y l a kaynaşmış d u r u m d a d ı r . K ü r s ü n ü n üst kesiminde sivri kemerli yüzeysel nişler yer alır. Silindirik minare gövdesi pahlı bir pabuç üzerin­ de yükselmektedir. Pabucun üst kısmın­ da ve şerefe altında birer bilezik mev­ cuttur. Petek, sivri kurşun bir külahla

son b u l m a k t a d ı r . Gövde 1952 yılında yeniden inşa edilmiştir (4).

Yapının doğusunda yer alan son ce­ maat yerinin güneyi kapalıdır. Bu du­ vara yarım daire kesitli bir dış mihrap yerleştirilmiştir. Mihrap kavsarası mu-karnaslıdır. Kuzey, cephesi camekânla kapatılmıştır. Son cemaat yerinin çatısı üç kubbeyle örtülüdür. Kubbeler kur­ şunla kaplanmıştır. Ayrıca çatı öne doğru uzatılarak ahşap bir sundurma k a p a t ı l m ı ş t ı r (Res.:12). Kubbeleri des­ tekleyen sivri kemerler, üç sütun ile güney d u v a r ı t a r a f ı n d a n t a ş ı n m a k t a d ı r . S ü t u n l a r d a n harim d u v a r ı n a uzanan kemerler duvar üzerindeki küçük kon­ sollara o t u r m a k t a d ı r . Harim d u v a r ı ü-zerindeki konsollar arasında ve güney d u v a r ı üzerinde birer sağır kemer yer alır. Kubbelere geçişler pandantiflerle sağlanmıştır. Kubbe etekleri bir d ü z çizgi ile belirlenmiş, göbekler kalem işleriyle süslenmiştir. Duvarlar, kub­ belerin içi ve geçiş unsurları sıvalı ve b a d a n a l ı d ı r . Son cemaat yerine bakan harim d u v a r ı n ı n güney t a r a f ı n a yu­ varlak kemerli ve demir şebekeli bir pencere açılmıştır. Orta kubbe hiza­ s ı n d a k i duvar üstünde ise "Ya Hazret-i Bilâl Habeşî" yazısı o k u n m a k t a d ı r . Son cemaat yeri kuzey kubbesi altında yer alan harime giriş kapısının i k i y a n ı n d a zemin birer sekiyle yükseltilmiştir.

Harime giriş kapısı mermerdendir (Res.:13). Giriş aralığı siyahbeyaz mermerden zıvanalı basık bir kemerle ö r t ü l ü d ü r . Sövelerin y a n l a r ı n d a n yük­ selen basit p r o f i l l i silmeler d i k d ö r t g e n bir çerçeve meydana getirmiş ve çerçe­ veyle basit kemer arasında kalan ala­ nın ortasına kitâbe yerleştirilmiştir.

Toplam dokuz pencereyle a y d ı n l a

98 ROZKTIRT ERSQY nan harim yarim küre şekilli bir

kubbeyle örtülüdür. Kubbe yuvarlağına geçiş pandantiflerle sağlanmıştır (Res: 14). Kubbe eteği ve pandantifler profil­ l i alçı silmelerle belirlenmiştir. Kubbe içinde ve pandantifler üzerinde görülen süslemelerin XIX.yüzyılda yapıldığı an­ laşılmaktadır. Pandantiflerde ve duvar yüzeylerinin üst kısımlarında yer alan madalyonlar içinde "Allah", "Muham-med" ve i l k dört halifenin isimleri

o k u n m a k t a d ı r . Pencere açıklıklarının harime bakan yüzleri yuvarlak kemer­ lidir ve hafif bir çıkıntı meydana getirecek şekilde silmelerle sınır­ landırılmıştır. Yuvarlak kemerli, çey­ rek küre şekilli bir kavsaraya sahip mihrap nişi sadedir (Foto.:15). İki yanda yer alan mermer sütunceler ve kavsaranın üst kısmındaki süslemeler barok özellikler taşımaktadır. Mihrabın X V I I I , X I X . yüzyıllarda yenilenerek be-zendiği anlaşılmaktadır. Basit görünüm­ lü minber mermerdendir. Duvarlar ze­ minden itibaren yaklaşık bir metre yüksekliğe kadar mermerle kaplanmış­ tır.

Harimin kuzey duvarının doğu u-cunda sivri kemerli minareye giriş ka­ pısı yer ahr. Aynı duvar üstündeki di­ ğer açıklıklardan alttakiler ek mekâna girişi sağlar. Bu açıklıkların üst ke­ simlerinde i k i açıklık daha vardır. Ha­ rime bakan taraflarında birer demir korkuluk bulunan bu açıklıklar, ek me­ kânın üst katını oluşturan kadınlar m a h f i l i ile harim arasında bağlantı sağlamaktadır. Ek mekânın alt katında, güney duvarında yer alan mihrap, m u k a r n a s l ı bir kavsaraya sahiptir. Bu m e k â n d a duvar yüzeyleri badanalı, tavan ahşaptır. Kadınlar mahfiline çıkış kuzey-batı köşesindeki merdivenle

sağlanmıştır. Üst katın güney d u v a r ı n ­ da dört adet konsol yer a l m a k t a d ı r . Bu konsollardan, ek mekânın ü s t ü n ü k i r i ş ­ lerle taşınan bir ahşap ç a t ı n ı n ö r t t ü ğ ü ve sonraki bir dönemde ç a t ı n ı n k a l d ı r ı ­ larak yerine ikinci bir katın inşa e d i l ­ diğini düşünmekteyiz. İkinci k a t ı n son­ radan inşa edildiği ek m e k â n ı n dış gö­ rünüşünden de a n l a ş ı l m a k t a d ı r . Y a p ı ­ nın kuzeydoğu köşesinde yer alan m i ­ nare kürsüsünün, ek m e k â n ı n d o ğ u s u n ­ da yer alan üst kat penceresi h i z a s ı n d a bir saçak kalıntısının b u l u n m a s ı da d ü ­ şüncemizi desteklemektedir.

Yapının doğu cephesindeki, harime giriş kapısı üstünde yer alan i k i sa­ tırlık Arapça kitabesinden, H a c ı Osman Oğlu Hacı Hasan t a r a f ı n d a n 957/1550 yılında inşa ettirildiği a n l a ş ı l m a k t a d ı r (Res.:16). Kitâbenin metni ve T ü r k ç e s i şu şekildedir:

Metin:

^U-l _ A J . I X ^ I J - I . - ^ ' I iju^ ^

^ J ; > ı -old LUs; J,U; ^\^) iUx,.ı Türkçesi:

Bu kutsal mescid ve y a r a r l ı c a m i n i n yapılmasını U l u T a n r ı ' n ı n rızası için ve çok sevap dileğiyle 957/1550 y ı l ı n d a Hacı Osman Oğlu Hacı Hasan y a p t ı r d ı .

Kitâbede ismi geçen H a c ı Osman Oğlu Hacı Hasan' ın kimliği h a k k ı n d a bir bilgiye rastlamadık.

Eserin avlusunda Bergama V o y ­ vodası Abdullah Ağa t a r a f ı n d a n yap­ tırılmış olduğu söylenen bir ş a d ı r v a n vardir(5).

B E R G A M A ' D A K U R Ş U N L U V E S A D I R V A N L I CAMİLERİ 99

FOTO. 1- Kurşunlu Camii genel görünüş

FOTO. 2- Kurşunlu Camii son cemaat yen mıhrab} FOTO. 4- Kurşunlu Camii iç görünüş

FOTO. 3- Kurşunlu Camii kuzeydoğu köşesindeki minare kürsüsü

100 R O / K I J R T ERSOY

FOTO. 5- Kurşunlu Camii kadınlar mahfili

E R G A M A ' D A K U R Ş U N L U VE S A D I R V A N L l CAMİI.F.Rl ₁₀₁

FOTO. 7- Kurşunlu Cartuı son cemaat yen mihrap duvanmn doiju yüzündeki yazı

102 ROZKIJRT ERSOY

•

FOTO. 9- Şadırvanlı Camii güneybatı köşesi FOTO. 10- Şadırvanlı Camii kuzey cephesi

FOTO. 12- Şadırvanlı Camii son cemaat yen FOTO. 11-Şadırvanlı Camii minaresi

FOTO. 14- Şadırvanlı Camii harim kubbesi ve geçişleri

B E R G A M A ' D A K U R Ş U N L U VE S A D l R V A N L l CAMİLERİ ₁₀₃

FOTO. 15- Şadırvanlı Camii mihrabı

0Q5 I 2 3 t 5M. I KURŞUNLU CAMİ PLANI RÖIÖVE ve ÇİZİM: BOZKURT ERSOY

Q

o 05 I 2 3 i 5 _{10 M.}

SADIRVANLI CAMİ PLANI

RÖLÖVE n Ç İ Z İ M < BOZKURT ERSOY