Akarsularda çevresel akışın önemi ve Büyük Menderes havzası örneği

(1)

T.C.

SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ

AKARSULARDA ÇEVRESEL AKIġIN ÖNEMĠ VE BÜYÜK MENDERES HAVZASI ÖRNEĞĠ

Havva ATEġ YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Çevre Mühendisliği Anabilim Dalı

Öğrencinin Adı SOYADI YÜKSEK LĠSANS/DOKTORA TEZĠ

(2)

(3)

TEZ BĠLDĠRĠMĠ

Bu tezdeki bütün bilgilerin etik davranıĢ ve akademik kurallar çerçevesinde elde edildiğini ve tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalıĢmada bana ait olmayan her türlü ifade ve bilginin kaynağına eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm.

DECLARATION PAGE

I hereby declare that all information in this document has been obtained and presented in accordance with academic rules and ethical conduct. I also declare that, as required by these rules and conduct, I have fully cited and referenced all material and results that are not original to this work.

Havva ATEġ Tarih:25.12.2013

(4)

iv ÖZET

YÜKSEK LĠSANS TEZĠ

AKARSULARDA ÇEVRESEL AKIġIN ÖNEMĠ VE BÜYÜK MENDERES HAVZASI ÖRNEĞĠ

Havva ATEġ

Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Çevre Mühendisliği Anabilim Dalı DanıĢman: Prof.Dr.Ali BERKTAY

2013, 70 Sayfa Jüri

Prof.Dr.Ali BERKTAY Doç.Dr. Bilgehan NAS

Yrd.Doç.Dr. Meral BÜYÜKYILDIZ

Dünya çapında su kaynaklarının yönetimi önemli bir konudur. Çünkü su kaynaklarının yönetimi bir çok değiĢkene bağlıdır. Bir nehir sisteminde su talebi, su kalitesi ve ekolojik bütünlük için su miktarı ve rejimi kritik bileĢenlerdendir. Çevresel akıĢ bir nehir sisteminde biyolojik aktivitenin sürdürülebilirliği için gerekli olan akıĢ miktarı olarak tanımlanabilir. Çevresel akıĢ değerlendirmesi hem su kaynakları üzerinde koruma ve kullanma dengesini sağlar hem de nehir doğal Ģartlarının bozulmasına neden olan doğal ve yapay etkileri azaltır.

Türkiye‟ de bu konu ile ilgili sınırlı sayıda çalıĢma bulunmaktadır. Bu çalıĢmada; Büyük Menderes Havzasında bulunan 3 akım gözlem istasyonu (AGĠ) için çeĢitli hidrolojik ve hidrolik çevresel akıĢ hesaplama yöntemleri kullanılarak karĢılaĢtırmalı olarak çevresel akıĢ değerlendirmesi yapılmıĢtır. Bu çalıĢmada kullanılan yöntemler; Orijinal Tennant Yöntemi, Modifiye Tennant Yöntemi, Q95 Yöntemi, 7Q10 Yöntemi ve Islak Çevre Yöntemidir. ÇalıĢmada Büyük Menderes Havzası‟nda bulunan bir tanesi regüle edilmeyen (07-30 Nolu istasyon), bir tanesi regüle edilen (07-04 Nolu Ġstasyon) ve bir tanesi de dolaylı olarak regülasyona uğrayan (07-71 Nolu istasyon) akım gözlem istasyonlarına (AGĠ) ait uzun yıllık günlük akım verileri kullanılmıĢtır.

ÇalıĢma sonucunda 3 AGĠ için uygulanan çeĢitli yöntemlerden her bir AGĠ için farklı yöntemlerin uygun olduğu gözlemlenmiĢtir. Regülasyon bulunmayan (07-30) AGĠ için Ortalama Akıma Göre Modifiye EdilmiĢ Tennant Yöntemi, regülasyon bulunan (07-04) AGĠ ve dolaylı olarak regülasyon bulunan (07-71) AGi için Q95 yöntemi uygun yöntemler olarak önerilebilir.

Anahtar kelimeler: Çevresel AkıĢ, hidrolik ve hidrolojik yöntemler, nehir sistemleri,

(5)

v ABSTRACT MS THESIS

ASSESSMENT OF ENVIRONMENTAL FLOWS IN RIVERS WITH THE EXAMPLE OF GREAT MENDERES BASIN

Havva ATEġ

THE GRADUATE SCHOOL OF NATURAL AND APPLIED SCIENCE OF SELÇUK UNIVERSITY

THE DEGREE OF MASTER OF SCIENCE IN ENVĠRONMENTAL ENGINEERING

Advisor: Prof. Dr. Ali BERKTAY 2013, 70 Pages

Jury

Prof.Dr.Ali BERKTAY Assoc. Prof. Dr. Bilgehan NAS

Assist. Prof. Dr. Meral BÜYÜKYILDIZ

The management of the water resources is an important issue in the countries around the world because it depends on many variables. Prior to the growing environmental awareness, flow rate and regime are critical components of water supply, water quality, and the ecological integrity of river systems. Environmental flow may be described as the required stream flow quantity to support biological activity in a river system. While environmental flow assessment provide protection and use balance over the water resources and it also reduces the natural and artificial effects that caused of deterioration of the natural conditions of the rivers.

There are only a few environmental flow assessment studies in Turkey. In this paper, some hydraulic and hydrological methods have been used in order to estimate the environmental flow. For this purpose, common methods such as original Tennant method, modified Tennant method, wetted perimeter method, 7Q10 and Q95 have been examined. Daily flow data has been obtained from an one unregulated measuring station (07-30), one regulated measuring station (07-04) and one indirect regulated (07-71) measuring station located in Great Menderes Basin.

For this particular case, the modified Tennant method might be selected as the most practical method for the measured data of flow rates in unregulated measuring station and Q95 methods can use for

other two station.

Keywords: Environmental flow; hydraulic methods, hydrological methods; river system,

(6)

vi ÖNSÖZ

Yüksek Lisans tez çalıĢmam boyunca tecrübelerini ve bilgilerini benden esirgemeyen danıĢmanım ve değerli hocam Sayın Ali BERKTAY‟a teĢekkürlerimi sunarım.

Kıymetli katkılarından dolayı Dr. Selim DOĞAN‟ a, mensubu bulunduğum Çevre Mühendisliği Bölüm BaĢkanlığına ve Öğretim Elemanlarına ayrıca, her zaman desteklerini yanımda hissettiğim aileme teĢekkürlerimi sunarım.

Havva ATEġ KONYA-2013

(7)

vii ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET ... iv ABSTRACT ... v ÖNSÖZ ... vi ĠÇĠNDEKĠLER ... vii ÇĠZELGELER LĠSTESĠ ... ix ġEKĠLLER LĠSTESĠ ... x SĠMGE VE KISALTMALAR ... xi 1. GĠRĠġ ... 1

ÇalıĢmanın Amacı, Kapsamı ve Önemi ... 2

2. KAYNAK ARAġTIRMASI ... 3

2.1. Çevresel AkıĢın Tanımlanması ... 3

2.2. Çevresel AkıĢı Belirleme Yöntemleri ... 7

2.2.1. Hidrolojik Yöntemler ... 7

2.2.2. Hidrolik Oranlama Esaslı Yöntemler ... 8

2.2.3. BütünleĢik Yöntemler ... 8

2.2.4. Habitat BenzeĢimi Yöntemleri ... 9

2.3. Dünya'da Yapılan ÇalıĢmalar ... 10

2.4. Türkiye'de Yapılan ÇalıĢmalar ... 15

3. MATERYAL VE YÖNTEM ... 20

3.1. Materyal ... 20

3.2. Havzanın Tanıtımı ... 21

3.2. Yöntem ... 23

3.3.1. Orijinal Tennant Yöntemi ... 24

3.3.2. Modifiye Tennant Yöntemi ... 25

3.3.3. Q95 Yöntemi ... 26

3.3.4. 7Q10 Yöntemi ... 27

3.3.5. Islak Çevre Yöntemi ... 28

4. ARAġTIRMA BULGULARI VE TARTIġMA ... 30

4.1. 07-30 Nolu AGĠ Sonuçları ... 30

4.1.3. Q95 Yöntemi ... 34

3.1.4. 7Q10 Yöntemi ... 35

(8)

viii

4.2.3. Q95 Yöntemi ... 46

4.2.4. 7Q10 Yöntemi ... 47

4.3.3. Q95 Yöntemi ... 57

4.3.4. 7Q10 Yöntemi ... 57

5. SONUÇLAR VE ÖNERĠLER ... 63

5.1. Sonuçlar ... 63

5.2. Öneriler ... 64

KAYNAKLAR ... 65

(9)

ix

ÇĠZELGELER LĠSTESĠ

Çizelge 2.1 Türkiye akarsuları için revize edilmiĢ Tennant yöntemine göre sucul

ekosistem kalitesi tablosu önerisi ... 17

Çizelge 2.2 ÇeĢitli yöntemler ile yapılan Çevresel AkıĢ çalıĢmaları ... 19

Çizelge 3.1 Havzaya ait bazı aylık meterolojik parametreler ... 22

Çizelge 3.2 Tennant Metodu‟nda farklı kalite sınıfları için kullanılan yüzdeler ... 24

Çizelge 4.1 07-30 Nolu istasyona ait bazı istatistiksel sonuçlar ... 30

Çizelge 4.2 07-30 Nolu AGĠ için Orijinal Tennant Yöntemi çevresel akıĢ ... 32

Çizelge 4.3 07-30 Nolu AGĠ için Ortalama akıĢa göre Modifiye Tennant Yöntemi çevresel akıĢ ... 32

Çizelge 4.4 07-30 Nolu istasyon için Medyan akıma göre Modifiye Tennant Yöntemi çevresel akıĢ ... 34

Çizelge 4.5 07-30 Nolu istasyon için zaman serileri ile oluĢturulan tablonun örnek kısmı ... 36

Çizelge 4.6 07-30 Nolu istasyon eĢel en kesit parametreleri ... 36

Çizelge 4.7 07-30 nolu AGĠ için sonuçlar ... 39

Çizelge 4.8 07-30 nolu AGĠ için en uygun sonuç ... 40

Çizelge 4.13 07-04 Nolu istasyon için zaman serileri ile oluĢturulan tablonun örnek kısmı ... 47

Çizelge 4.15 07-04 nolu AGĠ için sonuçlar ... 50

Çizelge 4.16 07-04 nolu AGĠ için en uygun sonuç ... 51

Çizelge 4.21 07-71 Nolu istasyon için zaman serileri ile oluĢturulan tablonun örnek kısmı ... 58

Çizelge 4.23 07-71 nolu AGĠ için sonuç tablosu ... 61

(10)

x

ġEKĠLLER LĠSTESĠ

ġekil 3.1 Büyük Menderes Havzasında yer alan akarsular ve akım gözlem istasyonları

... 20

ġekil 3.2 Büyük Menderes Havzası topografik haritası ... 22

ġekil 3.3 Aylara göre akım dağılımı ... 26

ġekil 3.4 Islak Çevre-AkıĢ iliĢkisi ... 27

ġekil 4.1 07-30 nolu istasyon için 1978-2007 yılları arası debi-gidiĢ çizgisi ... 31

ġekil 4.2 07-30 Nolu AGĠ için Ortalama akım ve Medyan akıma göre dönemsel akıĢ değiĢimi ... 31

ġekil 4.3 07-30 Nolu istasyon için ortalama akıma göre belirlenen dönemler ... 33

ġekil 4.4 07-30 nolu istasyon için olasılık eğrisi ... 33

ġekil 4.5 07-30 Nolu AGĠ için medyan akıma göre belirlenen periyotlar ... 34

ġekil 4.6 07-30 Nolu AGĠ için Debi Süreklilik Eğrisi ... 35

ġekil 4.7 07-30 Nolu istasyon yağıĢ akıĢ iliĢkisi ... 35

ġekil 4.8 07-30 Nolu AGĠ enkesiti ... 37

ġekil 4.9 07-30 Nolu istasyona ait Boyutsuz Debi-Boyutsuz ıslak çevre arasındaki iliĢki ... 38

ġekil 4.10 07-04 nolu AGĠ için 1978-2005 yılları arası debi-gidiĢ eğrisi ... 42

ġekil 4.12 07-04 Nolu istasyon için ortalama akıma göre belirlenen periyotlar ... 44

ġekil 4.13 07-04 nolu istasyon için olasılık eğrisi ... 45

ġekil 4.14 07-04 Nolu istasyon için medyan akıma göre belirlenen periyotlar ... 45

ġekil 4.15 07-04 nolu istasyon Debi-Süreklilik eğrisi ... 46

ġekil 4.17 07-04Nolu istasyona ait Boyutsuz Debi-Boyutsuz ıslak çevre arasındaki iliĢki ... 49

ġekil 4.18 07-71 Nolu AGĠ 1978-2007 yılları arası debi-gidiĢ eğrisi ... 53

ġekil 4.20 07-71 Nolu istasyon için ortalama akıma göre belirlenen periyotlar ... 55

ġekil 4.21 07-71 Nolu istasyon için olasılık eğrisi ... 56

ġekil 4.22 07-71 Nolu istasyon için medyan akıma göre belirlenen periyotlar ... 56

ġekil 4.23 07-04 nolu istasyon Debi-Süreklilik eğrisi ... 57

ġekil 4.25 07-71 Nolu istasyona ait Boyutsuz Debi-Boyutsuz ıslak çevre arasındaki iliĢki ... 60

(11)

xi

SĠMGELER VE KISALTMALAR

Simgeler

Q: Debi, belli bir kesitten birim zamanda geçen su miktarı y: geri dönüĢ periyodu

u: tarihi yıllık düĢük akımın logaritmasının ortalaması s: tarihi yıllık düĢük akımın logaritmasının standart sapması g tarihi yıllık düĢük akımın logaritmasının basıklık katsayısı

Kısaltmalar

AGĠ: Akım Gözlem Ġstasyonu

ÇED : Çevresel Etki Değerlendirmesi DSĠ : Devlet Su ĠĢleri

HES : Hidro Elektrik Santraller

Q95: Zamanın %95‟ inde belirli bir kesitten geçen akıĢ miktarı

7Q10: 10 yıllık geri dönüĢ süresi boyunca ard arda gelen 7 günlük akıĢların minimumunun ortalamasıdır.

(12)

37

1. GĠRĠġ

Uluslararası Doğa Koruma Birliği, Çevresel AkıĢı; nehirlerde ve bağlantılı oldukları nehir ekosistemleri, yeraltı suyu kullanımı ve düzenlenmesi etkilerine karĢı yeterli miktarda, kalitede ve zamanlamada tatlı su ekosistemlerinin ve onların faydalarının korunduğu akıĢ olarak tanımlamıĢtır (IUCN, 2004). Dünyada 1970 yılından bu yana pek çok yöntem ve modelleme teknikleri kullanılarak nehir ve bağlantılı oldukları su kaynakları üzerinde çevresel akıĢ değerlendirilmesi yapılmıĢtır. Çevresel akıĢ değerlendirmesi günümüzde su kaynakları üzerindeki baskı ve etkilerin artması sebebiyle artan bir trend haline gelmiĢtir. Bu sebepten dolayı, iklim değiĢikliği ve su kaynakları üzerindeki çeĢitli baskı ve etkilerden dolayı çevresel akıĢ konusu önem taĢımaktadır.

Sadece su kıtlığı çeken ülkelerde değil dünyanın pek çok bölgesinde suyun etkin kullanımı ve sürdürülebilirliği üzerine birçok politika ve yönetmelikler yürürlüğe koyulmakta ve uygulanmaktadır. Örneğin; baraj ve Hidro Elektrik Santrallerin (HES) yapımında nehir sisteminde bulunması gereken su miktarı ülkemize uygun bir çevresel akıĢ hesaplama yöntemiyle belirlenmesi çalıĢmalarına baĢlanılmıĢtır.

23 Ekim 2000 tarih ve 2000/60/EC sayılı AB Su Çerçeve Direktifi ile; Avrupa Birliği üyesi ülkelerin tüm su kaynaklarında 2015 yılına kadar bazı hedeflere ulaĢması öngörülmektedir (SÇD, 2000). Çevresel akıĢ ise bu direktifin kapsamıĢ olduğu pek çok bileĢenlerden bir tanesidir. Ülkemizde; 17 Ekim 2012 tarihli ve 28444 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan "Su Havzalarının Korunması ve Yönetim Planlarının Hazırlanması Hakkında Yönetmelik" ve 30 Kasım 2012 tarih ve 28483 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan "Yüzeysel Su Kalitesi Yönetimi Yönetmeliği " çerçevesinde çevresel akıĢ değerlendirilmesi konusu önem kazanmıĢtır (TC. Resmi Gazete, 2012a, 2012b). Bu yönetmelikler ile Türkiye‟de bulunan 25 nehir havzasının yönetim planlarının hazırlanması planlanmaktadır. Çevresel akıĢ Nehir Havzası Yönetim Planlarının oluĢturulması ve uygulanabilmesi sürecinde temel olarak değerlendirilmesi gereken bir adım olarak karĢımıza çıkmaktadır.

Çevresel akıĢın insanlar ve doğa için meydana getirdiği pek çok fayda vardır. Bunların bazıları; nehir sağlığı, ekonomik kalkınma, yoksulluk için sağladığı önemli katkılardır. Çevresel akıĢ; bir nehir, göl, sulak alan, havza ve kıyı bölgesi içinde sağlanan su rejimi, sürdürülebilir ekosistem, su kullanımının karĢılaĢtırılması ve akıĢların düzenlenmesi gibi birçok yararlı amaçlar için düzenlenir.

(13)

37

1.1. ÇalıĢmanın Amacı, Kapsamı ve Önemi

Türkiye‟nin 25 akarsu havzasından biri olan Büyük Menderes Havzası, kollarıyla birlikte kurduğu geniĢ su ağı ve 26.009 km2_{‟lik alanıyla, Ege Bölgesi‟nin en} büyük nehir havzasıdır. Havza, Ege ve Ġç Anadolu arasında adeta bir köprü gibidir. GeniĢ dağ sistemleri arasında kalan Büyük Menderes Ovası, Akdeniz‟in ılıman ikliminin Havza‟nın iç kesimlerine kadar girmesine olanak tanır. Havza‟nın bu özel konumu Havza‟da sadece iklim çeĢitliliğine değil, aynı zamanda zengin habitat ve tür çeĢitliliğine de katkı sağlar. Havza‟nın sunduğu iklim koĢulları özellikle tarımsal üretimde önemli bir çeĢitliliği de beraberinde getirir.

Çevresel akıĢın öncelerde can suyu akıĢı olarak bilinen minimum akıĢtan farkı, çevresel akıĢta amacın, akarsu içerisindeki canlıların ve çevresindeki (ekosistem) bütünlüğün korunmasını sağlayacak akıĢ miktarı olmasıdır. Bu çerçevedeki uygulamalarda göz önüne alınacak en temel ve genel ilke ise ilgili miktarı her bir akarsuyun karakteristik özelliklerine ve ilgili tüm diğer doğal ve çevresel koĢullara göre belirlemektir. Çevresel akıĢ; koruma kullanma dengesi içerisinde nehir içerisinde bulunan ekosistemin sürekliliğini sürdürmeyi amaçlamaktadır. Yani çeĢitli yeraltı ve yerüstü su yapılarının mevcut yasalar dahilinde yapılması ve iĢletilmesi esasına dayanarak tarımsal, evsel ve endüstriyel arz ve talebin karĢılanmasını gözönüne almaktadır. Nehirlerin menbaından mansabına kadar içerisinde bulunan canlı hayatı için gerekli olan su miktarını belirleme esasına dayanmaktadır.

Bu çalıĢmada; dünya çapında çoğu geliĢmiĢ ve geliĢmekte olan ülkelerin kullandığı hidrolojik ve hidrolik oranlama esaslı yöntemler kullanılarak Büyük Menderes havzasından seçilen akarsulara ait en uygun yöntem belirlenmeye çalıĢılmıĢtır. Kullanılan çevresel akıĢ yöntemleri; hidrolojik yöntemlerden olan Orijinal Tennant Yöntemi, Modifiye Tennant Yöntemi, Q95 ve 7Q10 Yöntemi olup hidrolik oranlama yöntemi olan Islak Çevre Yöntemidir.

Bu çalıĢmada; Büyük Menderes Havzasına ait 07-30 (regüle edilmeyen), 07-04 (regülatör çıkıĢı regüle edilen) ve 07-71 (dolaylı olarak regüle edilen) 3 adet akım gözlem istasyonuna ait günlük akım verileri kullanılarak Çevresel AkıĢ Değerlendirmesi yapılmıĢtır. Seçilen istasyonlar veri uzunluğuna, regüle edilmiĢ ve edilmemiĢ istasyonlarda çevresel akıĢ karĢılaĢtırılması yapılacak Ģekilde seçilmiĢtir. Ülkemizde çevresel akıĢ konusunda çalıĢmalar yok denecek kadar azdır. Bu çalıĢma bu alanda belki de ülkemizde yapılan ilk detaylı çalıĢmadan bir tanesi olacaktır.

(14)

37

2. KAYNAK ARAġTIRMASI

2.1. Çevresel AkıĢın Tanımlanması

Çevresel akıĢ genel olarak arzu edilen veya amaçlanan nehir durumuna ulaĢmak için nehir yatağına bırakılan veya nehir yatağında olması beklenen akıĢ olarak tanımlanabilir. Çevresel akıĢta amaç sağlıklı nehir ekosistemine ulaĢmak olabileceği gibi nesli tükenmekte olan bir canlı türünün yaĢayabileceği ortamın iyileĢtirilmesi anlamına da gelebilmektedir (King ve diğ.,2000).

Uluslararası Doğa Koruma Birliği; çevresel akıĢı, nehirlerde ve bağlantılı oldukları nehir ekosistemleri ve bağlantılı oldukları yeraltı suyunda su kullanımı ve düzenlenmesi etkilerine karĢı yeterli miktarda, kalitede ve zamanlamada tatlısu ekosistemlerinin ve onların faydalarının korunduğu akıĢ olarak tanımlanmaktadır. (IUCN, 2004).

Ayrıca çevresel akıĢla ilgili diğer tanımlar;

Ekolojik AkıĢ; özellikle kurak dönemlerde suyun kullanımını kısıtlayan nehir ekosisteminin spesifik özelliklerinin korunmasını sağlayacak akıĢ olarak

Rezerv akıĢı; sucul ekosistemin iĢlev ve hizmetlerinin uzun vadede sürdürülebilmesini sağlamak üzere ayrılan su miktarı olarak

Telafi suyu; baraj yapısından bırakılan su hacmi olarak

Sel akıĢı; katı ve çökelebilen maddelerin nehir sisteminden uzaklaĢtırılmasını sağlayan ortalama akıĢtan daha yüksek anlık akıĢ olarak

Akarsu akıĢ ihtiyacı; baĢlangıçta daha dar anlamda çevresel akıĢ yerine kullanılan genellikle balıkların hayatta kalmasını sağlayacak akıĢ olarak

Koruma akarsu akıĢ ihtiyacı; bitki ve hayvanların üremesini yıllar boyunca sürdürebileceği nehir ekosisteminin iĢlevlerini korunmasını sağlayacak akıĢ olarak

Kuraklık akıĢı; kurak dönemlerde canlıların üremesini desteklemeyen ancak yaĢamlarını sürdürebildikleri son derece düĢük akıĢ rejimi olarak tanımlanmaktadır (IUCN,2004).

Çevresel akıĢ bir nehir, göl, sulak alan, havza ve kıyı bölgesi içinde sağlanan su rejimi, sürdürülebilir ekosistem, su kullanımının karĢılaĢtırılması ve akıĢların düzenlenmesi gibi birçok yararlı amaçlar için düzenlenir. Çevresel akıĢ nehir sağlığı, ekonomik kalkınma, yoksulluk için kritik katkılar sağlamaktadır. Çevresel akıĢın doğal nehir ve yeraltı suyu sistemlerini topluma getirmek, sürekli kullanılabilirliğini sağlamak gibi birçok faydası vardır (Dyson ve diğ.,2003).

(15)

37

Nehirler dinamik sistemler olup içerisinde canlı, cansız varlıklar taĢır ve çeĢitli bitki ve hayvan türleri için yaĢam döngüsü oluĢturur. Nehirler kanal yapısına ve akıĢ miktarına göre değiĢiklik gösterebilir. Nehirler hidroelektrik santraller, baraj yapımı, arazi kullanımı ya da havzadaki ağaç kesimi gibi doğal ve yapay etkilere maruz kalabilirler ve bu faaliyetlerden doğrudan etkilenmektedirler. Bu akarsulardaki değiĢimlere tamamen müdahale edilemezken faaliyetler kontrol altına alınabilir. Bu sistemlerde istenen durumun sağlanabilmesi için seçilen akıĢ senaryosuna o sisteme ait çevresel akıĢ denmektedir. Bir nehirde çevresel akıĢın hesaplanması için olumsuz bir etki mevcut olmak zorunda değildir (Davis ve Hirji, 2003).

Hidrolojik su rejimi, sulakalan ve nehir ekosistemlerinin fonksiyon, yapı ve biyotik kompozisyonlarını belirlemede büyük rol oynamaktadır ama insan kaynaklı arazi ve su kullanımı büyük ölçüde hidrolojik rejimi değiĢtirmektedir. Arazi kullanımından yeraltı suyunun pompajı, barajlardan sulama kaynaklı fazla su kullanımı gibi birçok nedenden dolayı hidrolojik rejim değiĢimi, bunun paralelinde de su kaynakları ve çevresinde bulunan ekosistem değiĢiklik göstermektedir. Ġnsan kaynaklı bu değiĢimleri azaltmak için restorasyon ve yönetim aĢamaları nehir ekosistemini destekler Ģekilde oluĢturulmalıdır (Richter ve ark., 1996).

Güney Afrika, Avustralya ve Amerika BirleĢik Devletleri bu konuda öncü ülkeler olup çabaları süreci kurmaktır. Çevresel akıĢ, mühendislik disiplini, hukuk, ekoloji, ekonomi, hidroloji, siyaset bilimi ve iletiĢim gibi, bir dizi entegrasyon gerektirir. Kuraklık, akarsu akıĢlarında azalma, nehir yataklarının bozulması, tarımsal, endüstriyel faaliyetler, insani kullanımlar nehirlerin yapısını değiĢtirmiĢ veya bozmuĢlardır burada yaĢayan canlılarda bu değiĢimlerden etkilenmiĢlerdir. Hem ekolojik dengenin sürdürülebilirliği hem de suyun dengeli kullanımı çevresel akıĢ yaklaĢımını oluĢturmuĢtur.

Ayrıca, çevresel akıĢ rekabette olan farklı ilgi alanları arasında su kullanımı için anlaĢma gerektirir; özellikle de su kullanımının aĢırı olduğu havzalarda çevresel akıĢ köprü görevi görmektedir. Yönetim rejimi ekosistemin uzun ömürlülüğünü garanti eder ve çeĢitli kullanımlar arasında optimum dengeyi bulur.

Dünya çapında su kaynaklarının hizmetleri, aĢırı kullanımı ve ekosistemin bozulması göz önüne alındığında, çevresel akıĢ modern su yönetiminin önemli bir parçasıdır. Bu yaklaĢım yaygın bir uygulamayı gerektirmektedir.

Çevresel akıĢ değerlendirmesinin baĢlangıcında, bir nehir ve drenaj sisteminin tüm yönlerinin kendi bağlamında dikkate alınması gerekir. Bu, havzaya bakıldığında

(16)

37

nehir kolları ile haliç ve kıyı çevreler, sulak alanlar, iliĢkili yeraltı sistemlerinin tamamını içerisine dahil etmektedir. Ayrıca, çevresel akıĢ tüm sistemi çevresel, ekonomik, sosyal ve kültürel değerler ile ilgili olarak göz önüne alır. Sonuçlar geniĢ bir yelpazede, insana ve endüstrilerin ihtiyaçlarına hizmet etmek üzere değerlendirilmelidir. Çevresel akıĢ direkt olarak mali kazanç sağlamaz. Çevresel akıĢ gereksinimleri karĢılanmasındaki baĢarısızlık giderek birçok nehir kullanıcısı için orta ve uzun vadede yıkıcı sonuçlara sebep olmaktadır. Sucul ekosisteminin su gereksinimlerini karĢılayabilmesi bir ya da birçok sektörün su kullanımını azaltması anlamına gelebilmektedir ve burada zor bir seçimin olduğu ancak havzanın uzun vadede sürdürülebilirliği ve faaliyetlerini devam ettirebilmesi için yapılması gerekir.

Çevresel akıĢı düzenlemek için net hedefler ve soyut senaryolar tanımlanması gerekir. Hedefler havzadan su tahsisleri için temel ölçülebilir göstergeler olmalıdır. Hedefler ve senaryolar çok disiplinli uzman ekipler ve paydaĢ temsilcileri ile birlikte tanımlanabilir ve su tahsisleri üzerinde bilinçli bir sosyal seçim yapılmalıdır.

Nehirler, sulak alanlar ve kıyı alanlarda çevresel akıĢ gereksinimleri için verilebilecek basit bir gösterge yoktur. Bu alanların ve ekosistemlerinin gelecekteki sağlık ve karakterinin durumu paydaĢlarının kararlarına bağlıdır. Bilim adamları ve uzmanlar paydaĢlara bir nehir, sulak alan ve kıyı ekosistemlerinde çeĢitli akıĢ Ģartları altında nasıl değiĢimler olabileceğini değerlendirebileceklerdir.

Çevresel akıĢ geniĢ değerlendirme çerçevelerinde nehir havzası planlamasına katkıda bulunur. Bu çerçeveler Entegre Su Kaynakları Yönetiminin bir parçasıdır ve bu sayede hem daha geniĢ durum ve hem de planlanan nehir hedefleri değerlendirilir. Entegre Su Kaynakları Yönetimi paydaĢların katılımıyla senaryo tabanlı alternatif akıĢ rejimlerinin değerlendirilmesi de dahil mevcut sorunları çözme üzerine inĢa edilmiĢtir.

Çevresel akıĢın belirlenmesinde en iyi tek bir yöntem, yaklaĢım veya çerçeve yoktur, mevcut birçok yöntem vardır. Hidrolojik verilere dayalı yöntemler, Hidrolik Oranlama Esaslı Yöntemler, Habitat Similasyonuna Dayalı Yöntemler, ve BütünleĢik Yöntemler Çevresel AkıĢ Değerlendirmesi için kapsam belirleme çalıĢmaları, ulusal denetimlerde veya havza planlamasında kullanılmaktadır.

Çevresel akıĢlar uygulamada baraj gibi altyapı tesislerinin aktif ya da kısıtlayıcı bir yönetimini gerektirir. Aktif akıĢ yönetimi uygulandığında, tüm akıĢ rejimleri düĢük akıĢ ve sel akıĢları dahil olmak üzere oluĢturulur. Kısıtlayıcı akıĢ yönetimi özellikle kurak dönemlerde nehirde yeterince suyu sağlamak için pay ayırma ilkeleri içerir.

(17)

37

Çevresel akıĢlar, yeni ve mevcut altyapı sistemleri ile gerçekleĢtirilebilir. Barajlar genellikle doğal nehir akıĢlarının en önemli ve doğrudan değiĢtiricileridir. Bu nedenle çevresel akıĢların uygulanmasında önemli bir baĢlangıç noktasıdır. Barajların iĢletme politikaları ve kuralları çevresel akıĢ için bültenlerin miktarını ve zamanlamasını belirler. Bu tür dağıtım kanalları ve su bentleri gibi diğer altyapı sistemlerini kurmak çevresel akıĢa katkıda bulunabilir.

Yeni barajlar çevresel akıĢın uygulanmasında fırsatlar sağlar. Planlama aĢamasında baraj ve rezervuar iĢletme stratejileri çevresel akıĢ koĢullarının uygulanması için önemlidir. Yeni barajların inĢa aĢamasında sadece bugünkü standartlara göre değil aynı zamanda gelecekteki değiĢikliklere uyum sağlamak üzere düzenlemeler yapılmaktadır, burada su kullanımı ve iklim çok önemlidir. Yıllar ilerledikçe inĢaat ve rezervuarların dolması konusunda, çevresel akıĢlar için yeterli hükümler yapılması gerekmektedir. Operasyonun ilk yıllarında deneme salınımları akıĢ rejimlerini test etmek için gerekli olacaktır. Nehrin çevresel akıĢa cevabını tahmin etmek asli olarak belirsizdir. Birçok ülke büyük barajlara sahiptir. Bu barajlardan düzenlenmiĢ salınımlar için Ģartları baraj tipine bağlıdır, bu durumda su kontrol noktaları ve yapıları önemlidir.

Çevresel akıĢ değerlendirmesinde ulusal mevzuat ve yönetimi çok önemlidir. Sadece sınırlı sayıda ülkenin suyun verimli olmayan kullanımı tanımlayan ve geliĢtiren ve bunu sağlamak için özel iç mevzuatı vardır. PaydaĢların bu konudaki istekliliklerinden önce nehir akıĢı açık bir yasal ve idari yolla korunuyor olmalıdır. Hükümet uygun düzeyde net bir politika kararı almazsa çevresel akıĢı yönetmek için ciddi bir giriĢim gerçekleĢtiriyor olmaz.

Çevresel akıĢ uluslararası anlaĢmalar, ulusal yasalar ve politikalar için bir temel oluĢturur. Çevresel akıĢ, entegre su kaynakları yönetimi, ekosistem yaklaĢımının bir parçasını oluĢturur. Konuyla ilgili uluslararası yasalar da doğrudan su kaynakları ile ilgili ve de doğanın ve çevrenin korunması üzerine odaklıdır. Uluslararası anlaĢmalar ve yükümlülükler bu ulusal politikalar, yasalar ile çevresel akıĢın geliĢtirilmesinde önemli bir temel oluĢturur (Dyson ve diğ., 2003).

Minimum akıĢ nehir ve akarsularda su çevresini belli seviyeye kadar korumayı amaçlamaktadır. Bu seviye tarihi akıĢ oranı, ıslak çevre ya da uygun habitat parametreleri ile tanımlanır. Farklı çevresel akıĢ hesaplama yöntemleri çalıĢmaları karĢılaĢtırılmalı olarak, nehir için belirlenen amaçlar ve koruma seviyeleri de göz önünde bulundurularak yapılmalıdır (Jowett, 1997). Debi bir nehirde ana değiĢkendir.

(18)

37

Çünkü debi miktarının değiĢimi buna bağlı olan fiziksel değiĢimleri ve habitat çeĢitliliğini de beraberinde getirmektedir. (Morrison ve ark., 2013).

2.2. Çevresel AkıĢı Belirleme Yöntemleri

Çevresel akıĢın belirlenmesinde Dünya çapında çok sayıda yöntem kullanılmaktadır. Kullanılan yöntemler 4 ana baĢlık altında toplanmıĢtır.

2.2.1. Hidrolojik Yöntemler

En basit çevresel akıĢ yöntemlerinde birisi olup tamamen tarihsel hidrolojik akım kayıtlarının analizi ile yapılmaktadır. Genel olarak bir akım değerinin (örneğin yıllık ortalama akım) belirli bir oranı çevresel akıĢ olarak ifade edilmektedir. Belirlenmeye çalıĢılan bu çevresel akıĢ ise akarsudaki balık ve diğer belirlenen ekolojik özelliklerin belli bir seviyede tutulması esasına dayandırılmaktadır. Daha sonra bu hidrolojik verilere dayalı değerlendirmeler, profesyonel karar verme, hidrolik, biyolojik ve jeomorfolojik kriterlere göre su toplama havzası değiĢkenlerini de içerisine alan bir yaklaĢım haline gelmektedir (Tharme, 1996).

Hidrolojik veriler esaslı yöntemler arasında; Tennant (Montana) Yöntemi,

ÇeĢitli hidrolojik istatistiksel yöntemler, (Q347 (=Q95), Q355 (=Q97), Q364 (=Q99.7), 7Q10 vb.)

DeğiĢkenliğin ÇeĢitliliği YaklaĢımı (Range of Variability Approach:RVA) (veya Richter Yöntemi)

Ayrıca, AkıĢ Süresi Eğrisi Analizi (Flow Duration Curve Analysis, FDCA), Eylül Medyan AkıĢ Metodu (September Median Flow Method) (Reiser ve ark. 1989a), Teksas Metodu (Texas Method), (Matthews ve Bao, 1991), ve Temel AkıĢ Metodu (Basic Flow Method) (Palau ve Alcazar, 1996) gibi çok sayıda hidrolojik verilere dayalı diğer yöntemler de mevcuttur. Bu çalıĢmada kullanılan Hidrolojik Yöntemler Bölüm 3‟ de ayrıntılı olarak verilecektir.

(19)

37

2.2.2. Hidrolik Oranlama Esaslı Yöntemler

Hidrolik Oran Yöntemi, akarsularda seçilen kesitlerde geniĢlik, derinlik gibi hidrolik parametreleri kullanarak belirlenen Islak Çevre ve akıĢ değerlerine dayanmaktadır. Çevresel akıĢ değerlendirmelerinde bu yaklaĢım, sınırlayıcı faktör olan akarsuyun ekolojik yapısına iliĢkin habitat faktörlerini temsil etmek ve habitat ve akıĢ rejimi arasındaki iliĢkiyi geliĢtirmek üzere kullanılmaktadır. En yaygın olarak kullanılan hidrolik oran metodu "Islak Çevre" yöntemidir. Bu yöntem ile en basit Ģekliyle akarsuyun seçilen bölümündeki ıslak çevredeki değiĢiklikler ile akıĢ rejimindeki değiĢiklikler arasındaki iliĢkiler ortaya konulmaktadır. Bu çalıĢmada kullanılan Hidrolik Oranlama Yöntemi olan Islak Çevre Yöntemi Bölüm 3‟ de ayrıntılı olarak verilecektir.

2.2.3. BütünleĢik YaklaĢımlar

Çevresel akıĢ gereksinimlerini bütüncül Ģekilde ele alan bu yöntem bir çok çevresel akıĢ araĢtırmacıları için bu bilim dalında geleceğe yön veren en önemli yaklaĢımlardan biri olduğu kabul edilmektedir. Bu yaklaĢımda bir nehir sisteminde akıĢ büyüklüğü ve zamanlaması gibi kriterler sayesinde kritik ve önemli akıĢ olayları belirlenir ve nehrin kıyı ekosistemi de dahil tüm yönlerini içine alır.

BütünleĢik yöntemlere dayalı metotlar,

BBM, (The Building Block Methodology), YapıtaĢı metodolojisi, (Tharme, 2003; King, 2000)

DRIFT; (The Downstream Response to Imposed Flow Transformations Methodology), Uygulanan AkıĢ DeğiĢimine karĢılık Mansap Durumu (Brown ve diğ.,2000)

Ayrıca, BütünleĢik YaklaĢım (The Holistic Approach) (Arthington ve diğ,1992), Uzman Paneli Değerlendirme metodu (The Expert Panel Assessment Method, EPAM) (Arthington 1998a), Bilimsel Panel Değerlendirme Metodu (The Scientific Panel Assessment Method, SPAM) (Thoms ve diğ., 1996) gibi bir çok yöntem bütünleĢik metotlara dahildir.

(20)

37

2.2.4. Habitat BenzeĢimi Yöntemleri

Habitat simülasyonu metodolojileri ayrıca habitat oranlama (Loar ve diğ.,1986), mikrohabitat ya da habitat modelleme metodolojileri olarak adlandırılır. Bu metodolojiler akıĢ ile fiziksel mikrohabitat arsasındaki değiĢimleri bir veya birden çok hidrolik datayı kullanarak modellerler ve en çok kullanılan hidrolik veriler hız, derinlik, substrat kompozisyonu, bentik kayma gerilmesidir (Tharme 1996). Bu veriler çalıĢılacak olan akarsuyun çoklu kesitlerinden toplanır. Simüle edilen kullanılabilir yaĢam alanı hedef türler için örneğin uygunluk indeksi eğrileri ile(SI) uygun ve uygun olmayan mikrohabitat Ģartları üzerine bilgiler ile iliĢkilendirilir. ÇalıĢmanın sonunda elde edilen akıĢ-habitat eğrisi çevresel akıĢ tahmininde optimum akıĢı tahmin etmek için kullanılır.

Habitat simülasyonuna dayalı yöntemler olarak;

Fiziksel habitat simülasyonu modeli (Physical Habitat Simulation Model, PHABSIM) Diğer habitat simülasyonları modelleri ise; Nehir Hidrolik ve Habitat Simülasyon Programı (River Hydraulics and Habitat Simulation Program, RHYHABSIM); Jowett 1989; Jowett ve Richardson 1995), Akarsu akıĢ gereksinimleri için Bilgisayar Destekli Simülasyon Modeli(Computer Aided Simulation Model for Instream Flow Requirements, CASIMIR); (Jorde 1996), Nehir Sistem Simülatörü (River System Simulator) (Alfredsen 1998), Nehir Sistemine ait Habitat Değerlendirme ve Restorasyon Kavramı (Riverine Community Habitat Assessment and Restoration Concept); (Richter ve diğ., 1997).

(21)

37

2.3. Dünyada Yapılan ÇalıĢmalar

Çevresel akıĢ Değerlendirme çalıĢmaları çoğu Avrupa ve Afrika ülkelerinde 1970 yılından bu yana yapılmaktadır (Tharme, 2003). Çevresel akıĢ için yapılan çalıĢmalarda bir çok yöntem kullanılmakla birlikte ülkeden ülkeye havzanın karakteristik özelliklerine, Çevresel akıĢ hesabı için gerekli verilerin bulunmasına göre farklılık gösterebilmektedir. Çevresel akıĢ çalıĢmaları bir akarsu üzerinde baskı olsun veya olmasın, mevcut durum ve oluĢabilecek durumlar için senaryolar üretilerek de hesaplanmaktadır.

Caissie ve El-Jabi (1995) Atlantik Kanada‟da 70 nehir için çeĢitli hidrolojik metotlar kullanarak çevresel akıĢ değerlendirmesi yapmıĢlardır. Bu metotlar Tennant metodu, 7Q10, %25 Ortalama Yıllık AkıĢ (%25 MAF) metodu, Q90 ve Q50 (aylık medyan akıĢı) metodudur. ÇalıĢma sonucunda bu hidrolojik metotları karĢılaĢtırmalı olarak değerlendirmiĢlerdir. ÇalıĢmada Q90 ve 7Q10 metotları için hesaplanan çevresel akıĢ miktarının kıĢ ve yaz ayları boyunca oldukça düĢük olduğunu ifade etmiĢlerdir.

Sadece hidrolojik verilere sahip olan ülkelerde hidrolojik ve hidrolik oranlama esaslı yöntemler kullanılmaktadır (Jowett 1997, Tharme 2003). Ġran‟da yapılan bir çalıĢmada (Shokoohi ve Hong, 2011) bazı yaygın hidrolojik ve hidrolik oranlama esaslı yöntemler kullanılmıĢtır. ÇalıĢmada Q95 (maksimum eğri metodu), Tennant Metodu, Teksas Yöntemi ve hız, derinlik, yatak geniĢliği ve alan gibi çeĢitli hidrolik parametrelerin dikkate alındığı Islak Çevre Yöntemi kullanılmıĢtır. ÇalıĢmada Tennant metodu sonucunda elde edilen akıĢ miktarını çok düĢük olduğu ve bu yüzden ekosisteme Ģok etkisi yapabileceği belirtilmiĢtir. Bunun yanısıra Islak Çevre metodunun kabul edilemez büyüklükte olduğu belirtilmiĢtir. Havza için uygun olan çevresel akıĢ yönteminin Teksas metodu olduğu belirtilmiĢtir.

Benzer Ģekilde Ġran‟da yapılan baĢka bir çalıĢmada ise Tajan nehir havzası üzerinde bulunan bir barajın inĢasından öncesi ve sonrası için akarsuda olan değiĢiklikler üzerinde durulmuĢtur. ÇalıĢmada bazı hidrolojik indeksler (taban akım indeksi, nehir akıĢ modeli, minimum ve maksimum nehir akıĢ eĢiği) ve 3 adet Çevresel AkıĢ Değerlendirmesi Yöntemi kullanılarak (Tennant Yöntemi, Akım Süreklilik Eğrisi ve Çevresel AkıĢ Gereksinimleri) çevresel akıĢ miktarını belirlenmiĢtir. ÇalıĢmanın temel amacının baraj yapımının havzanın hidrolojisi üzerine etkisinin incelenmesi olduğu belirtilmiĢtir. ÇalıĢmanın sonucunda ise ortalama ve yıllık akımın, minimum

(22)

37

günlük akım ve taban akımının önemli ölçüde düĢtüğü belirtilmiĢtir (Ghanbarpour ve ark., 2013).

Alcazar ve arkadaĢları (2008) Ġspanya Ebro Nehir havzası için çok yönlü çevresel akıĢ çalıĢması yapmıĢlardır. Çevresel akıĢı belirlemek için yapay sinir ağ modeli kullanmıĢlardır. Yapılan çalıĢmada havzaya ait çeĢitli bağımlı ve bağımsız hidrolik ve hidrolojik değiĢkenleri belirlemiĢlerdir, oluĢturulan modeller ile çevresel akıĢ miktarı belirlenirken en düĢük hata payı veren modelleri belirlemiĢlerdir. Bunu ise belirlenen 3 modelde tahmin edilen ve hesaplanan çevresel akıĢ değeri arasındaki korelasyon katsayısının >0.9 olduğu durumlar ve akıĢ için oluĢabilecek maksimim mutlak hata <0.4 m3/s olduğu durumlar olarak belirtmiĢlerdir.

Babel ve ark. (2012) Vietnam La Nga nehir havzasında bulunan hidroelektrik santrallerin doğal akıĢ rejimi ve enerji üretimi üzerine etkisini alternatif senaryolar ile belirlemiĢler ve bu senaryoların nehir akıĢ rejimine etkilerini incelemiĢlerdir. ÇalıĢmada DeğiĢkenlerin ÇeĢitliliği YaklaĢımı Yöntemi kullanılmıĢtır. Bu yöntemde nehrin doğal akıĢ rejimini temsil eden 32 adet hidrolojik parametre belirlenmiĢtir. Hidroelektrik santrallerin tam kapasite çalıĢtırılması durumunda mansapta AkıĢ DeğiĢkenlerin ÇeĢitliliği YaklaĢımı hedef miktarının altında kalmıĢtır. Sonuçta ise mansap ekosisteminin korunarak hidroelektrik santrallerden enerji üretilebileceği belirtilmiĢtir.

Yine Alcazar ve Palau (2010) Ġspanya Ebro nehir havzasında ölçüm istasyonları arasındaki benzerlikleri tespit eden Küme analiz yöntemi ile 46 ölçüm istasyonunda belirlenen toplam 50 fiziksel ve hidrolojik değiĢkenleri 4 ana gruba ayırmıĢlardır. Sonuç olarak havzada oluĢan bu 4 homojen bölge içi Q347 (Q95) ya da kayıt periyodu boyunca ölçülen minimum aylık ortalama akıĢların ortalaması ile çevresel akıĢın hesap edilebileceği belirtilmiĢtir.

Yang ve ark. (2009) Çin Yellow nehir havzası için entegre su kaynakları paylaĢımı için çevresel akıĢ çalıĢması yapmıĢlardır. ÇalıĢma da filtrasyon, sediment taĢınımı ve buharlaĢma için gerekli olan su miktarları değerlendirilmiĢ ve su kaynaklarının kullanımı havzada yaĢayan hedef türlerin devamlılığını sağlamak üzere çeĢitli hidrolojik ve ekolojik veriler dikkate alınarak değerlendirilmiĢtir ve çevresel akıĢ çalıĢması yapılmıĢtır. ÇalıĢmada havzada ekosistemin sınıflandırılması ve bölgeselliğine odaklanılmıĢtır.

(23)

37

DüĢük akıĢ tahmini çalıĢmalarında havza ya da bölgenin geçmiĢe ait akıĢ veri eksiklikleri bulunabilmektedir. Bu durumlarda birçok ülke düĢük-akıĢ tahmini çalıĢmalarında bölgenin iklim ve topografik özelliklerini kullanılarak düĢük akıĢ tahmini modelleri geliĢtirmektedir. Mandal ve Cunnane‟ nin (2009) yapmıĢ olduğu bir çalıĢmada iki parametreli logaritmik bir amprik denklem oluĢturulmuĢtur. ÇalıĢma bölgesi Ġrlanda‟da 125 gözlem bölgesidir. OluĢturulan modelin bu 125 bölgenin büyük bölümü için uygun olduğu belirlenmiĢtir. ÇalıĢmada Akım-Süreklilik eğrisinin %25-%99,9 (Q25-Q99,9) yüzdeleri arasında çalıĢılarak düĢük akıĢ tahmini yapılmıĢtır.

Richter ve ark. (1996) yaptığı bir çalıĢmada su yapıları ve kullanımı gibi insan kaynaklı hidrolojik değiĢimlerin ekosisteme olan etkisi incelenmiĢtir. Bu çalıĢmada insan kaynaklı kullanımların sulakalan, kıyı suları, nehir sistemleri ve iç çevresinde bulunan ekosistem üzerine etkileri değerlendirilmiĢtir. Hidrolojik DeğiĢimin Ġndikatörleri adında bir metot geliĢtirilmiĢtir. Metotda çeĢitli hidrolojik parametreler belirlenerek her bir parametrenin akıĢa ve ekosisteme olan etkisi kendi içerisinde değerlendirilmiĢtir. Yeraltı suları pompajı, yüzeysel su kullanımı ve arazi kullanımı baraj yapımı öncesi ve sonrasında su sistemleri üzerindeki durum değerlendirilmiĢtir. Bunu yapabilmek için bu su yapıları ile ilgili ekolojik fraksiyonlar belirlenerek nehir akıĢ rejimindeki değiĢikliklere karĢı ekosistemin tepkisi belirlenmeye çalıĢılmıĢtır. (Richter ve ark., 1996).

1981 ve 1986 yılları arasında Kuzey Amerika‟ nın 46 bölgesinde ve 12 Kanada ilinde mevcut yasamanın çıktıları değerlendirilmiĢtir. Bölgede suyun nicel ve niteliksel kullanımı (tarım, endüstriyel, evsel) yasalarla belirlenmiĢtir. Mevcut durumda hem çevresel akıĢ hem de kullanma dengesi sağlanmaya çalıĢılmıĢtır. Akarsularda hem geniĢ kapsama sahip Akarsu AkıĢ DeğiĢkenliği Metodolojisi( Instream Flow Incremental Methology, IFIM) hem de hidrolojik ve hidrolik yöntemlerden olan Tennant, 7Q10, Islak Çevre gibi yöntemler uygulanarak bölgede çevresel akıĢın yasalar dahilinde uygulanabilirliği değerlendirilmiĢtir (Reiser ve ark., 1989).

Jowett 1997‟de yaptığı bir çalıĢmada çevresel akıĢ belirleme yöntemlerinden bazılarını kendi aralarında değerlendirmiĢtir. ÇalıĢmada su çevresi ve nehrin korunma seviyesi arasındaki iliĢki 3 yöntemle açıklanmıĢtır. Bunlar tarihi akıĢ, habitat ve hidrolik geometridir. Hidrolik metot ve tarihi akıĢ değerlendirme yöntemleri bir nehrin karakterini (spesifik özelliklerini) koruma ve nehir boyutu ile ilgilidir. Habitat odaklı metotlarda ise nehrin doğal durumu hakkında ön bir tahmin yapmak mümkün değildir

(24)

37

ve bu metotlar öncelikle su derinliği ve hızına odaklanır. Uygulamada habitat ve hidrolik metotların daha büyük nehirlerde kullanılması tavsiye edilmektedir. AkıĢ ve hidrolik metotlar doğal akıĢtan daha düĢük akıĢlarda akarsu ekosisteminin azaldığını varsayar halbuki habitat metotları doğal olarak meydana gelecek akıĢlardan daha düĢük akıĢların nehir ekosisteminin farklı yönlerinin yükseltebileceğini kabul eder. Hidrolik ve habitat metotları lineer olmayan akıĢ durumlarında, küçük nehirlerde büyük nehirlere göre habitat ve nehir derinliğinin değiĢimleri daha fazla olacağından tavsiye edilmez. Küçük nehirlerde benzer seviyelerde çevresel akıĢın sürdürülmesini sağlayacak ortalama akıĢ oranı daha yüksek olmaktadır. Habitat metotları özel türler ya da akarsu kullanımlarına odaklanır ve açıkça belirlenmiĢ yönetim amaçları ve ekosistem gereksinimlerinin belirlendiği yerlerde kullanımı yararlıdır. AkıĢ ve hidrolik metotların ekosistem bakımından zayıf olan akarsularda kullanımının yararlı olacağını belirtmiĢtir ( Jowett, 1997).

Dünya çapında 261 uluslararası nehir havzası bulunmaktadır. Bu nehirlerde Çevresel AkıĢ çalıĢmaları yapılırken bu nehirleri ortak kullanan ülkelerin her birinin belli sorumluluklar üstlenmesi gerekmektedir. Yu ve ark.(2013) yaptığı bir çalıĢmada uluslararası nehirlerde kaskat HES‟ lerin yaygın olarak kabul gördüğünü belirtmiĢtir. ÇalıĢmasında bu kaskat tipli HES‟ lerin üzerinde bulunduğu akarsuya etkisinin minimize edilmesi için çevresel akıĢ değerlendirmesi yapmıĢtır. Genellikle önceki çalıĢmalarda kaskat tipli HES‟lerin menbaında bulunan su miktarının değerlendirildiğini fakat su kütlesinin her bir segmentte ne ölçüde bırakıldığının önemli olduğunu belirtmiĢtir. ÇalıĢmada istatistiksel yöntemle basit Ģekilde çevresel akıĢ debisi belirlenmiĢtir. Yılın ıslak ve kurak sezonlarında farklı miktarlarda su bırakılmasının önemli olduğunu belirterek kurak dönemler için yıllık ortalama debinin %10 „u ıslak dönemler için %30‟ u hesaplanarak çevresel akıĢ debisi belirlemiĢtir (Yu ve ark. ,2013).

Güney Amerika Eyaletleri‟ nde yapılan bir çalıĢmada USFWS‟nin (U.S. Fish and Wildlife Service) önermiĢ olduğu Su Taban Akımı yöntemi (Aquatic Base Flow: ABF) ve ıslak çevre yöntemi kullanmıĢlardır. USFWS Su Taban Akımı metodu Ağustos aylarına ait akımların dikkate alınmasını önermektedir. ÇalıĢmada Rhode adalarına ait yeryüzü farklılıklarının dikkate alınmasının yanı sıra bölgeyi daha iyi temsil edebilecek hidrograflar aylık akıĢlar ile belirlenmiĢtir. Islak çevre için Rhode adasında bulunan Beaver Nehri boyunca 3 kritik akıma sahip bölge belirlenmiĢtir. Ölçüm yapılmamıĢ bölgelerde akarsu akıĢını belirlemek için HEC‐HMS yağıĢ/akıĢ modeli kullanılmıĢtır.

(25)

37

Rhode adalarında biyolojik envanter çıkarılmıĢtır. Bölgenin 41 noktasında makroinvertebrat araĢtırması yapılarak Rhode adası Balık ve Yaban Hayatı aracılığıyla balık verileri toplanmıĢtır, havzaya ait 2 bölgede sıcaklık değiĢimleri verileri elde edilmiĢtir. Referans değerler ile çalıĢma bölgesi karĢılaĢtırıldığı zaman belirlenen parametreler açısından nehrin durumunun iyi olduğu belirtilmiĢtir. ÇalıĢma sonucunda nehirde ıslak periyot boyunca bulunan su miktarının ABF yönteminde yılın %6-12 arasında altında kaldığı, ıslak çevre yönteminde ise zamanın %37-46‟sında nehirde çevresel mevcut su sağlanmadığı belirtilmiĢtir. Kurak periyotta ise bu sırasıyla zamanın %18-21‟ i ve %46-72‟si olduğu belirtilmiĢtir. ÇalıĢmada ıslak çevre yöntemi için önerilen değerlerin Güney Amerika Eyaletleri için dikkatle yaklaĢılması gereken bir metot olduğu belirtilmiĢtir (Morrison ve ark., 2013)

BaĢka bir çalıĢmada ise Oklahamada bulunan 24 nehir için modifiye edilmiĢ Tennant (Montana) Yöntemi ile çevresel akıĢ değerlendirilmesi yapılmıĢtır. Tennant (Montana) Yönteminin uygulanabilmesi için mevsimsel değiĢiklikler belirlenmiĢtir. Bu akarsular için belirlenen hidrograflar ile belirlenen periyot boyunca zamanın %10, 50 ve 90‟ı için hidrograflar oluĢturulmuĢtur. Yapılan çalıĢmada yeterli zaman serisi olan 25 Akım Gözlem Ġstasyonu (AGĠ) seçilmiĢtir. Tüm nehirler için en düĢük ve en yüksek oranlarda akıĢlar hesaplanmıĢtır. Tennant (Montana) Yönteminde tavsiye edilen yüzde oranlar sonucunda elde edilen debi miktarları ve aylık hidrograflar karĢılaĢtırılmıĢtır. Çizilen hidrograf çizgilerinden zamanın %50‟si çerçevesinde değerlendirme yapılmıĢtır. Burada küçük nehirlerde genellikle haziran-ekim aylarında akım verilerinin %50‟sinden daha azı %10 yıllık ortalama akıĢı sağladığı belirtilmiĢtir. Bu oranın daha büyük nehirler için uygun olabileceği belirtilmiĢtir. Kasım-Nisan aylarında zamanın %50‟sinden daha büyük bir oranda ise hemen hemen tüm nehirlerde akıĢın %30 Yıllık Ortalama AkıĢın üstünde olduğu belirtilmiĢtir ( Orth ve Maughan, 1981)

Reinfelds ve ark. (2004) New South Wales‟ de bulunan Kangaroo nehrinde Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) yardımıyla ıslak çevre yöntemini kullanarak çevresel akıĢ çalıĢması yapmıĢlardır. CBS‟ nin ıslak çevre kırılma noktası belirlenmesi çalıĢmalarında hızlı, alan odaklı olduğunu belirtmiĢlerdir. Ancak bu yöntemin çok sayıda öznel seçimler içerdiğinden sonuçlar üzerinde azımsanmayacak ölçüde önemli olduğu ve yorumlama ve uygulama aĢamasında önemli dikkat gerektirdiği belirtilmiĢtir.

(26)

37

2.4. Türkiye’ de Yapılan ÇalıĢmalar

Türkiye‟ de nehir havzaları konusu üzerine çalıĢmalar henüz yeni yeni gündeme gelmektedir. Mevcut büyüme hızı, su tüketim alıĢkanlıklarının değiĢmesi gibi faktörlerin etkisi ile su kaynakları üzerine olabilecek baskıları tahmin etmek mümkündür. Bu sebeple Türkiye‟nin gelecek nesillerine sağlıklı ve yeterli su bırakabilmesi için kaynakların çok iyi korunup, akılcı kullanılması gerekmektedir.

Ülkemizde çevresel akıĢa iliĢkin çalıĢmalar 2007 yılında HES (hidroelektrik santral) projelerinin gündeme gelmesi ile baĢlamıĢtır. 2007 yılından önce gerçekleĢtirilen enerji projelerinin Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) raporlarında belirtilen canlının hayatını sürdürebildiği en düĢük akıĢ miktarının mansaba bırakılacağı belirtilmekteydi. Ancak 2007 yılı itibariyle hidrolojik verilere dayanan Tennant metodu ile akarsularda doğal hayatın devamlılığının sağlanması için mansaba bırakılan su miktarı hesaplanmaya baĢlanmıĢtır. Çevresel akıĢ, suyun yalnızca miktarı ile değil aynı zamanda kalitesi, zamanlaması, habitat Ģartları gibi diğer faktörlerle de ilgilenmektedir (OkumuĢ, 2011).

Bununla birlikte ülkemizde nehirlerde yapılması planlanan bent, baraj, hidroelektrik santral vb. projeler ile ilgili hazırlanan Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) raporlarında mansap su hakları irdelenmekte ve Çevre ve Orman Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü‟nün alan ve proje özelinde kullandığı hesaplamalar ile yalnızca sayısal „çevresel akıĢ‟ değeri belirlenmektedir. „„Elektrik

Piyasasında Üretim Faaliyetinde Bulunmak Üzere Su Kullanım Hakkı Anlaşması İmzalanmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik „‟ de 18.08.2009 tarihinde

yapılan değiĢiklik ile “Şirket tarafından inşa edilecek enerji üretim tesislerinin menba

ve mansabında değişen ve gelişen şartlar çerçevesinde, havzada ihtiyaçların önceliği, havzanın gelişim durumu ve menba-mansap ilişkisi göz önünde bulundurularak, bu hidroelektrik santral projesi ile ilgili ilk Su Kullanım Hakkı Anlaşmasının imzalandığı tarihten itibaren yirmi yıllık periyotlar sonunda, havzadaki hidrolojik veriler, mevcut ve mutasavver projelerdeki değişiklikler ile ihtiyaçların güncelleştirilmesi, yeni projelerin geliştirilmesi ve buna bağlı olarak önceden tespit edilmiş işletme planında DSİ tarafından geçici veya sürekli olarak değişiklik yapma hakkı saklıdır. Hidroelektrik enerji üretim tesisinin bulunduğu havzada olabilecek içme ve kullanma suyu maksatlı taleplerin karşılanması amacıyla yirmi yıllık süre beklenmeden idarece uygun görülen talepler derhal karşılanır. Değişiklik yapılması halinde DSİ söz konusu değişiklikleri

(27)

37

şirkete bildirir. Şirket bu planlara uymak zorundadır. Bu durumda şirket, DSİ den herhangi bir hak talebinde bulunamaz.”

“Ancak, doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacak su miktarı projeye esas alınan son on yıllık ortalama akımın en az %10 u olacaktır. ÇED sürecinde ekolojik ihtiyaçlar göz önüne alındığında bu miktarın yeterli olmayacağının belirlenmesi durumunda miktar artırılabilecektir. Belirlenen bu miktara mansaptaki diğer teessüs etmiş su hakları ayrıca ilave edilecek ve kesin proje çalışmaları belirlenen toplam bu miktar dikkate alınarak yapılacaktır. Nehirde son on yıllık ortalama akımın %10 undan daha az akım olması halinde suyun tamamı doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacaktır.” (T.C. Resmi Gazete, 2009) Ġfadesi eklenmiĢ ve doğal hayatın

devamlılığı için mansaba bırakılacak su hakkı en az %10 olarak belirlenmiĢtir.

Dolayısıyla ülkemizdeki mevcut mevzuata göre çevresel akıĢın (mansapta daha önce tesis edilmiĢ su hakları hariç olmak üzere) asgari, akarsu üzerindeki su yapısının yer aldığı kesitteki son 10 yıllık günlük akımlar ortalamasının %10„undan daha az olamayacağı (Tennant Yöntemi-asgari ekolojik statü durumu) hükmü getirilmektedir.

Orman ve Su ĠĢleri Bakanlığı adına TÜBĠTAK MAM tarafından yapılan "Büyük Menderes Havzası Havza Koruma Eylem Planında bu konu ile ilgili olarak, "Tennant

Yöntemi„nin mevsimlik akımları (debi) çok geniş bir aralıkta değişen (genelde ülkemizdeki akarsularda olduğu gibi) ve ortalama eğimi %1„den büyük olan düzenlenmemiş (vahşi) akarsular için, koruma maksatlı olarak dahi olsa, akarsuyun yer aldığı coğrafi bölge, iklim, doğal eko sistem vb. faktörler ışığında tadil edilmeksizin, bire bir uygulanmasının çok doğru olmadığı bilinmektedir. Bu yüzden özellikle Doğu Karadeniz Bölgesi akarsuları için, akım karakteristikleri bakımından Temmuz–Ekim (yaz/kurak) ile Kasım–Haziran (kış/bahar) olmak üzere iki farklı dönem dikkate alınarak, akarsuda orta-iyi (iyiye yakın) bir ekosistem statüsü hedeflenmek üzere koruma-kullanma dengesi de gözetilerek ve HES Tesisleri ile yenilenebilir enerji üretimini de fizibil kılmak üzere nehir tipi HES„ler de regülatörden mevcut akarsu yatağına yıl boyu bırakılması gereken ağırlıklı ortalama çevresel ihtiyaç debisi;

ifadesine göre hesaplanabilir. Bu ifadede,

(28)

37

0.20 : Temmuz – Ekim dönemi için yıllık ortalama akıma göre debi oranını (Q/QOrt)

8 : Yılın Kasım – Haziran dönemindeki ay sayısını 4 : Yılın Temmuz – Ekim dönemindeki ay sayısını

göstermektedir. DSİ tarafından öngörülen çevresel akış, akarsuyun ekolojik statüsü izlenerek kontrollü olarak uygulanmalı, öngörülen ekolojik statüden daha kötü bir duruma doğru gidildiğini gösterir somut bilimsel bulgular elde edildiği taktirde çevresel ihtiyaç debisinin ilk yaklaşımda Çizelge 2.1.„de önerilen değerlere yükseltilmesi yoluna gidilmelidir. Ayrıca HES su alma/çevirme yapılarında yukarı (menba) yönlü balık göçünün sürekliliğini sağlayan balık geçitleri/merdivenleri de bulunmalıdır.

Çizelge 2.1. Türkiye akarsuları için revize edilmiĢ Tennant yöntemine göre sucul ekosistem kalitesi

tablosu önerisi (OSĠB; 2010)

Dik eğimli yamaç ve vadilerden akan Doğu Karadeniz Bölgesi dereleri ve benzeri akarsularda özellikle 500 m„den yüksek kotlarda birkaç yüz metre aralıklarla ana akarsuya sağlı sollu pek çok yan kol katılımı söz konusu olduğundan, Regülatör mansabındaki mevcut akarsu yatağındaki akım (debi) ilk yan kol katılımından itibaren (Regülatörden birkaç yüz metre aşağıda) hızlı bir şekilde artarak deredeki sucul hayat için gerekli kritik değerin yıl boyu daima üzerinde kalacak seviyeye ulaşmaktadır. Dolayısıyla Regülatör mansabındaki sucul ekosistem için en kritik kısım ilk yan kol katılımına kadarki birkaç yüz metrelik bölümdür. Bu bölümdeki akım, regülatör kesitindeki yıllık ortalama debinin %17„sinden veya zamanın %99„unda akarsuda

mevcut olan günlük akımdan (Q99) (hangisi büyükse o esas alınarak) daha az

tutulmamalıdır" denilmektedir.

Yukarıda TÜBĠTAK tarafından açıklanan çevresel akıĢ analizi yaklaĢımı sadece HES tesisleri değil, akarsular üzerindeki mevcut ve planlanan her türlü düzenleme yapısı ve su yapısının (bilhassa sulama ve içme-kullanma suyu temini ile ilgili su yapıları) iĢletiminde, hatta herhangi bir su yapısı bulunmuyor ise akarsulardaki su rejiminin belirlenmesi ve kuraklık ile olan iliĢkinin kurulması açısından dahi mutlaka uygulanmalıdır.

(29)

37

OkumuĢ (2011) uzmanlık tezi çalıĢmasında dünyada çevresel akıĢ çalıĢmalarının hangi seviyede olduğunu araĢtırmıĢtır ve hali hazırda dünya çapında bu konuyla ilgili yasa ve yönetmeliklerden uygulanan yöntemlere kadar geniĢ bir perspektif ile mevcut durum üzerinde durmuĢtur. Kullanılan yöntemlerin en basit olanından en kompleks olanına kadar zayıf ve güçlü taraflarının üzerinde durmuĢtur. Türkiye‟ de çevresel akıĢ değerlendirmesinin durumundan bahsetmiĢtir ve ayrıca ülkemizde uygulanabilecek en uygun Çevresel akıĢ yönteminin henüz Tennant Yöntemi olduğunu belirtmiĢtir. Türkiye‟deki yasal durumu ele alarak çevresel akıĢ çalıĢmalarının sürecini ortaya koymaya çalıĢmıĢtır.

Karakaya ve Gönenç (2006), Büyük Melen Çayı'nda Islak Çevre Metodu kullanarak çevresel akıĢ tahmini yapmıĢlar ve yaptıkları tahminleri seçtikleri sucul hedef türler açısından gözden geçirmiĢlerdir. ÇalıĢmada nehir yatağının geniĢleyerek su hızının ve derinliğinin azaldığı kritik kesitlerde ıslak çevre ile debi arasındaki iliĢkiden yararlanılarak hesaplanan akıĢ, çevresel/ekosistem su ihtiyacı olarak tanımlanmıĢtır. Bu amaçla, Büyük Melen Çayı'na ait uzun yıllara dayanan akım gözlem istasyonu verilerinden yararlanmıĢlardır Ortalama su derinliği-debi, ortalama su hızı-debi arasındaki matematiksel iliĢkiden yararlanarak ıslak çevre metodu ile çevresel akıĢa karĢılık gelen su derinliği ve su hızı değerleri de elde edilmiĢtir.

Bazı çalıĢmalarda da çevresel akıĢ ve kuraklık arasındaki iliĢki değerlendirilerek dönemsel kuraklık ve çevresel akıĢ miktarları arasındaki iliĢki ortaya konulmaya çalıĢılmıĢtır (Tuna ve ark.,2009; Dogan ve ark., 2013).

ÇeĢitli yöntemler ile yapılan Çevresel akıĢ değerlendirmesine ait özet bilgiler Çizelge 2.2‟ de verilmektedir.

(30)

19

Çizelge 2.2. ÇeĢitli yöntemler ile yapılan Çevresel AkıĢ çalıĢmaları

KAYNAK ÜLKE ÇALIġMA ALANI KULLANILAN MODEL

El-Jabi ve Caissie (1995) Atlantik Kanada‟da Tennant Yöntemi, 7Q10, %25 Ortalama Yılık AkıĢ (%25 MAF), Q90 ve Q50

Shokoohi ve Hong,(2011) _Ġran _{Q95,Tennant Metodu, Teksas Yetodu, Islak Çevre Yöntemi}

Ghanparpour ve ark. (2013) Ġran Tajan Nehir Havzası Hidrolojik indisler ve ÇA değerlendirmesi Yöntemleri( Tennant) Alcazar ve arkadaĢları (2008) _Ġspanya

Ebro Nehir Yapay Sinir Ağ Modeli (çeĢitli hidrolik ve hidrolojik parametreler)

Babel ve ark. (2012) Vietnam La Nga DeğiĢkenlerin ÇeĢitliliği YaklaĢımı

Alcazar ve ark.(2008) Ġspanya Ebro Nehir Havzası Q347

OnuĢluel ve ark.(2010) Danimarka Havelse Havzası BütünleĢik

Wei ve ark.(2012) Çin Weihe Nehri BütünleĢik

Yin ve ark. (2000) Çin Beijing Havzası Hidrolojik

Clausen ve Biggs (2000) Akarsu AkıĢ Metotları Sınıfadırılması Habitat BenzeĢimi, Hidrolojik,

Hidrolik

Hughes(2001) Güney Afrika Nehirler

Love ve ark.(2006) Zimbabve Rusape Nehri BütünleĢik

Kashaigili ve ark.(2007) Tanzanya Büyük Ruaha Nehir Havzası, Hidrolojik

Babel ve ark.(2011) Vietnam La Nga Nehir Havzası Hidrolik

Malkoç ve Yıldız (2011) Türkiye Konya Kapalı Havzası Hidrolojik

Karakaya ve Gönenç (2006) Türkiye Büyük Melen Çayı Hidrolik

Davis ve Hirji (2003) Güney Afrika Lesotho BütünleĢik

(31)

19

3. MATERYAL VE YÖNTEM

3.1. Materyal

ÇalıĢmada Büyük Menderes Havzasında yer alan 3 adet Akım Gözlem Ġstasyonuna(AGĠ) ait günlük akım verileri kullanılmıĢtır. Seçilen istasyonlar veri uzunluğu ve havzadaki konumları göz önünde tutularak seçilmiĢtir. Havzaya ait Devlet Su ĠĢleri‟ nin ölçüm yaptığı 36 istasyon bulunmaktadır. Bu çalıĢmada Büyük Menderes Havzasında, seçilen istasyonlar için en uygun çevresel akıĢ yöntemi değerlendirilmesine odaklanılmıĢtır. Havzada tüm istasyonlar gözetildiğinde akarsu akıĢ durumlarının doğal ve insan müdahalesi bulunan(regüle) birer istasyon ve bunun ana kol üzerindeki baĢka bir istasyona etkisinin görülmesi amaçlanarak seçilmiĢtir. Bu 3 istasyona ait ortak en uzun veri aralığı olan 1978 ile 2007 yılları arası 30 yıllık periyot seçilmiĢtir. Ayrıca 07-04 Nolu istasyon 2005 yılında kapatılmıĢ olmakla birlikte 1993, 1995, 1996, 2001 yılları, 07-30 Nolu istasyonda 2001 yılı ve 07-71 nolu istasyonda 2002 yılına ait eksik akıĢ verileri istatistiksel yöntemlerle tamamlanmıĢtır.

ġekil 3.1 Büyük Menderes Havzasında yeralan akarsular ve akım gözlem istasyonları

07-04 07-71

(32)

19

3.2 Havzanın Tanıtılması

Büyük Menderes Nehri, tarih öncesi dönemlerden bu yana, can verdiği verimli ovalarla anılır. Havza‟nın yukarı kısmında, Dinar, Sincanlı, Çardak Ovaları ve Denizli‟deki en geniĢ düzlük alanlar olan Çivril, Baklan ve Kaklık Ovaları bulunur. Havza‟nın orta kısmında Sarayköy, Tavas Ovaları yer alırken, bir taĢkın alanı olan Büyük Menderes Ovası Havza‟nın aĢağı kısmındadır. Büyük Menderes Ovası, Aydın, Söke, Yenipazar, Koçarlı, Karpuzlu, Çerkez ve Çine Ovaları‟ nı kapsar. Havza‟nın aĢağı kısmında ise geniĢ, verimli Yatağan Ovası ve Havza‟nın Ege Denizi ile birleĢtiği nehir ağzında oluĢan Balat Ovası (Büyük Menderes Deltası) göze çarpar. Havza, kuzeyde Samson Dağı, Cevizli Dağı, Elma Dağı ve Murat Dağı; doğuda Sandıklı Dağları, güneyde Madran Dağı, Babadağ ve Bozdağ; batıda ise Ege Denizi ile çevrilidir (ġekil 3.2‟ de). Akdağ ve Batı Anadolu Bölgesi‟nin en yüksek dağı olan Honaz Dağı (2.571m) Büyük Menderes Havzası‟nda bulunur. Havza‟nın en alt kısmında Bafa Gölü‟nü yarım çember içerisine alan ve doğal değerleriyle dikkat çeken BeĢparmak Dağları bulunur. Nehrin kaynağını oluĢturan baĢlıca kollar Afyon‟un Dinar Ġlçesi yakınlarında bulunan Suçıkan ile IĢıklı ve Küfi Çayları‟dır. Bu kollar IĢıklı Barajı‟na gelir, burada birleĢerek Çivril, Çal ve Baklan Ovaları‟nı sular. Nehir, Denizli‟nin Çal Ġlçesi‟nden Bekilli ve Güney Ġlçeleri‟ne doğru kıvrılır. UĢak Ġli yönünden gelen Banaz Çayı ile birleĢtikten sonra Sarayköy Ovası‟na ulaĢır. Denizli sınırları içerisinde Çürüksu ve Gökpınar Çayları da Menderes‟e katılır. Batı yönünde Nazilli, Aydın ve Söke Ovaları‟nı besleyen Büyük Menderes, Söke‟nin Dipburu bölgesinde Ege Denizi‟ne dökülür. Nehrin akıĢ güzergâhı boyunca uzanan ana kolları Çine, Banaz, Çürüksu ve Akçay‟dır. ġekil 3.2‟ de Büyük Menderes havzası topografik haritası gösterilmektedir.

Büyük Menderes Havzası‟nda genellikle yazları sıcak ve kurak, kıĢları ılık ve yağıĢlı geçen Akdeniz iklimi görülür. Havza‟da denize dik uzanan dağlar, nemli ve ılık deniz ikliminin Havza içlerine kadar etki etmesini sağlarken, Havza‟nın kıyı kesimlerini dona karĢı korur. Havza‟nın iç kesimlerine ilerledikçe azalan denizel etki ve artan yükseklik ile Akdeniz iklimi yerini sıcak ve kurak yazların, soğuk ve yağıĢlı kıĢların yaĢandığı karasal iklime bırakır. Havza‟nın iklim çeĢitliliği tarımsal ürün çeĢitliliğini de arttırır. BuharlaĢma yaz döneminde yağıĢ miktarını geçebildiği için, nehirlerde yazın akıĢ azalır ya da hiç akıĢ olmaz. Havza‟da karasallık artıkça buharlaĢmanın Ģiddeti de artar. Havza‟nın orta kesimlerinde buharlaĢma çok yüksektir. Havza‟ya yılda yaklaĢık ortalama 500 mm yağıĢ düĢer. Bu yağıĢ, Havza‟nın her noktasında eĢit miktarda görülmez. Havza‟nın kıyı ve orta kesimlerinde yağıĢ daha yüksekken, iç kesimler

(33)

19

Havza‟nın en az yağıĢ aldığı noktalardır. Aydın‟daki yıllık toplam yağıĢ miktarı, yıllık toplam buharlaĢma miktarının yarısı kadardır. Havza‟daki nisbi nem özellikle geniĢ ovalar boyunca yüksek değerlerdedir. Bu durum, özellikle tarımsal üretimde don olayının görülme riskini azaltır. Havza‟da kıyı kesimlerinden iç kesimlere doğru ilerledikçe ortalama sıcaklıklar düĢer. Havza‟da ortalama sıcaklıkların en yüksek olduğu yer Aydın ve çevresiyken, Afyon ve çevresi ortalama sıcaklıkların en düĢük olduğu bölgedir. Ortalama sıcaklıklardaki yükseklik Havza‟da buharlaĢmanın da yüksek olmasına neden olur. Havza‟nın iç kısımlarına gidildikçe yağıĢ miktarı, sıcaklık ve buharlaĢma azalır (Anonim, 2013).

ġekil 3.2 Büyük Menderes Havzası topografik haritası (Anonim, 2013)

Çizelge 3.1‟ de havzaya ait bazı meterolojik parametrelerin aylara göre dağılımı ve ortalaması verilmiĢtir.

Çizelge 3.1 Havzaya ait bazı aylık meterolojik parametreler

Sıcaklık (o C) O ġ M N M H T A E E K A UĢak 2.3 2.8 6.2 10.8 15.8 20.3 23.6 23.4 18.9 13.5 7.6 3.9 Afyon 0.2 1.4 5.3 10.3 15.0 19.1 22.2 21.9 17.7 12.2 6.3 2.2 Didim 10.0 10.3 12.2 15.7 20.8 25.7 28.1 27.9 23.7 19.6 15.1 11.7 Aydın 8.1 8.9 11.7 15.7 20.8 25.9 28.3 27.2 23.2 18.4 12.8 9.3 Denizli 5.8 6.6 9.9 14.5 19.7 24.7 27.4 26.8 22.3 16.8 11.0 7.2 Muğla 5.4 5.8 8.4 12.4 17.6 22.8 26.2 25.8 21.5 16.0 10.1 6.7 Nazilli 7.4 8.4 11.4 15.6 21.1 26.1 28.6 27.5 23.3 18.1 12.0 8.6 Dinar 2.7 3.5 6.6 11.1 15.8 20.3 23.8 23.5 19.0 13.7 8.1 4.4 Yatağan 6.6 7.3 10.0 14.0 19.0 24.0 27.4 26.8 22.3 17.1 11.4 7.9 Ortalama 5.4 6.1 9.1 13.3 18.4 24.6 26.2 25.6 21.3 16.2 10.5 6.9