ARKEOLOJ~K VE F~LOLOJ~K VERILER I~I~INDA M.Ö. 2. BINDE FRIT, FAYANS VE CAM MALZEME
ÜZER~NE B~R ÇALI~MA NAZLI Ç INARDALI-KARAASLAN*
G~R~~~
Binlerce y~ld~r insan ya~am~nda önemli bir yere sahip olan frit, fa-yans ve cam ba~ta süs e~yas~~ üretimi olmak üzere endüstriyel alanlara kadar birçok dalda kullan~m görmü~tür'. Özellikle cam, yap~sal özellik-leri ile içeri~inde bulunan minerallerden dolay~~ do~al bir güzelli~e ve çekicili~i sahip olmas~~ yan~nda kolay ~ekillenmesi ve hafifli~i nedeniyle tarihsel süreçte tercih edilen materyaller aras~nda yerini almaktad~r.
Cam üretimi ile ilgili çal~~malar ne yaz~k ki s~n~rl~~ ölçüdedir. Özel-likle Geç Tunç Ça~~~ cam üretimi ile ilgili ara~t~rmalar~n azl~~~= sebe-bi direkt arkeolojik kan~tlar~n s~n~rl~~ olmas~ndan de~il aynca tamamlan-m~~~ ürünlerin çok fazla say~da ele geçmemi~~ olmas~ndan kaynaklan-maktad~r. Bilim adamlann~n son y~llarda yapt~~~~ çali~malann bir k~sm~, cam~n fayans ve frit ile olan ili~kisinin tan~mlanmas~na ve anla~~lmas~na yönelik olarak gerçekle~tirilmi~tir.
Cam, fayans ve frit kullan~m~n~n tarihçesi üzerine yap~lan çe~itli ara~t~rmalardan elde edilen veriler, geli~im süreci içinde bir endüstri kolu haline geldi~i yönündedir. Ayr~ca yan de~erli ve de~erli ta~lann yerine kullan~m~n~n yan~~ s~ra özellikle elit kesim tarafindan tercih edi-len yapay bir malzeme oldu~u üzerinedir. Günümüzde birçok ara~t~r-mac~, filolojik ve arkeolojik belgelere dayanarak Mezopotamya'n~n cam üretiminin ilk görüldü~ü yer oldu~una inanmaktad~r2. Her ne kadar
Yrd. Doç. Dr., Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, 06800 Beytepe, Ankara/TÜRKIYE, nazlic@hacettepe.edu.tr
' Bu çal~~mam s~ras~nda fikirleri ile bana destek olan hocam say~n Prof. Dr. Arma~an Er-kanal'a en içten te~ekkürlerimi sunar~m. Ayn~~ ~ekilde bu çali~mama manevi destek veren Ne-yir Kolankaya-Bostanc~'ya te~ekkürü bir borç bilirim.
2 Christine Lilyquist ve Robert H. Brill, Studies in Ear!y Egyptian Glass, Metropolitan Museum
of Art, New York 1993; Paul T. Nicholson, Egyptian Faiena and Class, 1993; Nicholson Paul T. ve E. Peltenburg "Eg-yptian Faience", bk.: P.T. Nicholson ve I. Shaw (ed.), Ancient Egyphan Materials
Mezopotamya'da ~imdiye kadar bir cam üretim merkezi saptanamanu~~ olsa da, ele geçen parçalar~n tarihi ve buluntu yerleri özellikle cam üre-timinin M~s~r'dan yakla~~k yar~m yüzy~l önce gerçekle~mi~~ oldu~unu göstermektedirs.
FR~T MALZEME VE YAPIM TEKNI~I
Konumuz dahilinde ele alman frit ya da di~er ad~yla "M~s~r Mavi-si"nden yap~lm~~~ olan buluntular belli bir tipolojik benzerli~e sahiptir ve genel olarak fayans örnekler ile birlikte de~erlendi~rilmektedir4.
Antik dönemlerde frit, ham cam üretiminde kullan~lan bir arac~~ malzeme olarak hizmet vermi~tir ve bir tür cam hamuru olarak da ta-nu~rdanmaktad~r. Bu malzeme için kullan~lan pdte de verre terimi5 cam ha-muru ya da cam macunu anlam~na gelmektedir6. Cam haha-muru bir po-tada, ocak üzerinde, sus, soda, kireç gibi ana maddelere, sodyum, kal-siyum, potasyum oksit gibi tamamlara kadular konulmas~yla elde edi-len bir oksider kan~u~rud~r7.
Fayanstan aç~k bir ~ekilde ayr~~ tutulmas~~ gereken bir malzeme olan frit, çok ince kuvars parçaalclarm~n olu~turdu~u cam haline gelmemi~~ bir hammadde kar~~~m~~ olarak da tammlanabilir8. Gerçekte birbirinden
3 Her~ry Frankfort, l~ag Er~az~aUo~u ofthe Oriental Institut. 1932/33: Thiry' Prelimina~y Report ofthe Irag
Expedition, The University of Chicago Press, Illinois 1934; Da~~~ Barag, Catalog.« of W~stern Ariatie Class in the British Museum, Jarusalem 1985.
4 Georg Nightingak, "Tmy, Fragile, Common, Precious Mycenaean Class and Faience
Bead.s and Other Objects" bk.: C. M. Jackson ve E.C. Wager (ed), Vitr~ous Materialr in the Lale Bron-z" Age Aeg~an, Oxbow Books, Oxford 2008, s. 64.
Refrakter (ate~e dayan~kh) malzemeden iki kal~p aras~na yerle~tirilen cam l~n~ldann~n ya da iki kal~p aras~na eriyerek, kahbm içindeki bo~lu~u doldunnas~m sa~lamak için kal~pta birlikte en az 1
000- c
derecelik bir f~r~nda firmlanmas~d~r6 W.N.G. von der Sleen, W.N.G., A Handbook on Beads, Liege 1973, s.18; David F. Grose, The Toledo Museum of Art: Ea* Ancient Class. Core-Fonne4 Rod-For~ned and Cast Vessels and 0*~ts from the Lale Bron-z, Age t o the Earb, Roman Ernpire, 1600 BC ta AD 50, New York 1989, s. 30; Christine Lilyquist, "Gra-nulation and Glass: Chronological and Stylistic Investigations at Selected Sites, ca. 2500-1400 B.C.", Bulletin of the American &kar of Oriental Research 290-291 (1993), ss. 52-53; Moorey P.R.S., An-ciad Mesopotantia Materials and Irulusnies, The Arthaeological Eviden~e, Oxford University Press, Oxford 1994, s. 167, 177-178.
7 Aynur Özet, "Ankara Anadolu Medeniyederi Müzesindeki Cam Örnekleri ile Antik
Ça~da Cam Yap~m~", Belleten LI, 200,(1987), s. 587.
Karen Poline Foster, Argean Fele= of the Bronz' Age, Yale University Press, New Haven 1979, ss. 10-11; Martha Haussperger, Die Einfithrungsszene. Entwi~kha~g eines Mezopotamischen Motivs von der Altakkadisehen bit zum Evde der Altbabylonischen Zei4 Profil Verlag, Münd~en 1991, s. 290.
M.Ö. 2. B~NDE FR~T, FAYANS VE CAM MALZEME ÜZER~ NE 17
farkli olan bu iki malzeme ço~u zaman birbiriyle ayn~~ anlamda kullaml-m~~t~r. S~rlanm~~~ bir yüzeyi olan fayans malzeme, de~i~ik ~ardardan et-kilenip a~~nd~~~~ zaman ortaya ç~kan görüntü frit ile kan~t~nlabilmekte-dir. Polikristalin bir olu~umu olan fritin üzerinde ise herhangi bir s~r yoktur9. Bugün ise frit olarak tan~mlanan malzeme cam hamuru olarak alg~lanmaktad~r°°.
Frit yap~m~nda, ergime kab~nda ~s~t~lm~~~ sodyum karbonatla toz ha-lindeki kuvars~n meydana getirdi~i reaksiyon, fayansa göre daha çabuk ilerlemektedir. Bunun nedeni ise sodyum karbonatm yanma derecesi-nin daha yüksek olmas~, daha uzun sürede ~smmas~~ ve yeniden toz ha-line dönü~türülmesidir. Bunun sonucunda bile~enlerin tamamlanma-m~~~ bir ergime durumu meydana gelmektedir". Cama göre daha dü-~ük bir s~cald~kta olu~an bu kan~~m baz~~ yay~nlarda frit olarak adland~-r~lmaktad~r32.
Yukanda da belirtildi~i üzere "M~s~r Mavisi" olarak da tan~mlanan frit, kuvars, kireç ve bak~r bile~iminden olu~makta 850-1000°C derece aras~nda ~s~t~larak ~ekillendirildi~i bilinmektedir". Bu malzemelerden yap~lm~~~ olan özellikle boncuklar belli bir tipolojik benzerli~e sahiptir ve genellikle fayans boncuklar ile birlikte de~erlendirilmektedir. Her ne kadar boncuklar bol miktarda bulunmu~~ olsa da birçok yayg~n tipin da~~l~m~~ Geç Tunç Ça~~'nda s~mrl~d~r 14. Frit yap~m~~ için silisyumun ya-n~~ s~ra olas~l~kla bitki külü (potas-halophytin) ile alkali (natron) kullan~l-m~~t~r. M~s~r'da natronun ad~n~~ ald~~~~ ünlü vadi Natrun ve Elkab Böl-
9 Beate Salje, Der "Common Sp,le" der Mikinni-Glpta and die G(yptik der Levante und Zyperns in der Spaten Bronzeit, Philipp von Zabern, Mainz am Rhein 1990; Salje 1990,6-7; Moorey, a.g.e., s.167.
1° Haussperger, a.g.e., s. 290.
" Campbell Thompson, A Dictionary of Asryrian Chemistry and Geology., Clarendon Press, Oxford
1936, s.xxii; Foster, a.g.e., s. 4-5; Moorey, a.g.e., s.167.
12 M~s~r mavi friti ilk kez M~s~r'da Eski Krall~k Krall~k Döneminde (M.Ö.2613-2181)
üre-tilmi~tir. Ad~n~~ ise ham halindeki mavi renginden almaktad~r. Ashnda mavi frit olarak kulla-n~m gören söz konusu kelime fayans ile ayn~~ anlamda kullan~lmaktad~r (Marina Panagiotaki, "The Technological Development of Aegean Vitreous Materials in the Bronze Age" bk.: C. M. jackson-E.C. Wager (eds.), Vitreous Materials in the Late Bronze Age Aegean, Oxbow Books, Oxford
2008, s. 36).
13 M. Tite, G. Shortland, G. Hatton, Y. Maniatis, D. Kavoussanaki, M. Pyrli ve M.
Pana-giotaki, "The Scientific Examination of Aegean Vitreous Materials-Problems and Potential" bk.: C. M. jackson-E.C. Wager (eds.), Vitreous Materials in the Late Bronze Age Aegean, Oxbow Books,
Oxford 2008, s. 105.
Nightingale, a.g.e., s. 64.
gesi cam yap~m~nda yararlan~lan kaynaklard~r. Bu nedenle cam~n sade-ce M~s~r'da üretildi~i yolunda yanl~~~ bir görü~~ bulunmaktad~r. Cama kar~~n fritin M.Ö. 5. binden itibaren Mezopotamya'da ve M~s~r'da üre-tildi~i bilinmektedir". De~i~ik renklerdeki frit külçeleri ve onlan üret-mek için kullan~lan eritme tavalann~n da M.Ö. 14. yüzy~l~n ilk yans~n-da M~s~r ve Önasya'n~n ilk cam fabrikas~~ olarak tan~mlanan Tell el-Amarna'da" ele geçmesi dikkat çekmektedir.
Bununla birlikte Geç Tunç Ça~~'nda frit en yayg~n olarak Yunanis-tan'da kullan~lm~~t~r. Bu bölgede ele geçen fritten yap~lm~~~ süs e~yas~-n~n büyük bir k~sm~e~yas~-n~n kobalt mavisi ile renklendirildi~i görülmekte-dir. Genellikle alt~ndan yap~lm~~~ baz~~ eserlerin frit örnekleri bulunmak-tad~r. Geç Hellas Dönemi'ne tarihlendirilen baz~~ atölyelerde ak~n, fildi-~i ve lapis lazuli ile birlikte bol miktarda frit eserin yan~~ s~ra cam olan örnekler yer almaktad~r. Bunlar~n üzerinde yer alan rozet, spiral ve zambak gibi çe~itli motifiere ayn~~ döneme ait karakteristik eserler üze-rinde de rastlamlmaktad~rn.
Ayr~ca ~ran'da, Urmiye Gölünün güneybat~s~nda yer alan Dinkha Tepe'deki M.Ö. 2. binin ba~~na tarihlendirilen mezar buluntular~~ ara-s~nda olas~l~kla kolye olarak tak~lan cam, frit ve yan de~erli ta~lardan yap~lm~~~ olan boncuklar" ile bir yap~dan ele geçen cam ve frit boncuk-lar 19 dikkati çekmektedir. Bu boncukboncuk-larm yap~m~nda kullan~lan malze-melerin seçiminde ve i~lenmesinde, cam yap~m~n~n bu erken evresinde özel bir önemin verildi~i, kimyasal ve mikro-yap~sal analizlerin sonu-cunda anla~~lm~~t~r. M.Ö. 2. binin geç evrelerinde kullan~lan teknikler ile benzerlik gösteren üretim büyük bir olas~l~kla küçük ölçekli, ba~~m-
'5 Kaczmarczyk ve Hedges 1983 Ancient Egyptian Faience: An Anab~tical Su~v ~~ of Egyptian Faiencefrom Predynastic to Roman Times, Aris and Philips, Warminster 1983, s. 243; Nicholson ve Peltenburg a.g.e., s.179.
16 Patrick McGovern, S.J. Fleming ve C.P. Swann, "The Beads from Tomb 10 a B 27 at Dinkha Tepe and the Beginnings of Glassmaking in the Ancient Near East", Amelican joumal of A~chaeology 95 (1991), s. 308; Moorey, a.g.e., s. 167-168.
'7 Yalouris Nicholas, "An Unreported Use for Some Mycenean Glass Paste Beads" journal of Class Studies X (1968), ss. 9-16; Foster, a.g.e., s. 5-6.
18 Karen C., Rubinson, "A Mid-Second Millennium Tomb at Dinkha Tepe", American
jo-mal of Archaeoloo 95 (1981), ss. 373, 381-382. McGovern vd., a.g.e., s. 395-402.
M.Ö. 2. BINDE FR~T, FAYANS VE CAM MALZEME ÜZER~ NE 19
siz cam ve frit atölyeleri Azerbaycan, Kuzey Suriye ve Anadolu2° gibi bölgelerden bilinmektedir. Dinkha Tepe'de ortaya ç~kan bu teknolojik geli~im eski Yak~n Do~u'daki cam ve frit üretiminin en erken evresini temsil etti~i gibi bu üretimin geli~imini göstermesi aç~s~ndan da son de-rece önemlidir21.
Fritten daha çok boncuk üretiminde yararlan~lm~~~ olmas~na ra~-men söz konusu malzemeden yap~lm~~~ olan silindir mühürler M.Ö. 3. binde Mezopotamya'da yayg~n bir ~ekilde kullan~m görmü~tür. Ancak fritten yap~lm~~~ olan çok say~daki mühür örne~inde Assur döneminde üretilmi~~ oldu~u da ileri sürülmektedir22.
Anadolu'da ise frit boncuklann en erken örnekleri Erken Tunç Ça-~~'nda görülmektedir. Çorum ili, U~-urluda~~ s~n~rlar~~ içinder yer alan Resulo~lu (Kaleboynu) köyünün yak~n~nda yer alan Araçlar ya da Ke-seli P~nar olarak adland~r~lan kesimde yer alan Resulo~lu Erken Tunç Ça~~~ mezarl~k alan~23 içinde ta~~ sand~k ve küp mezarlara b~rak~lan ~ahsi süs e~yas~~ aras~nda frit ve fayans boncuklar önem ta~~maktad~r" Be~ik-
2' Anadolu'da cam üretiminin varl~~~na dair bir atölye Kilis ili s~n~rlar~~ içinde yer alan Oy-lum Höyük'te aç~~a ç~kar~lm~~t~r. Burada bir eve biti~ik olarak kulübe tarz~nda in~a edilmi~~ olan yap~n~n içinden ele geçen çok say~daki cüruf ve kuvars parças~~ ile maden zenginle~tirme ya da cevher ö~ütmede kullan~lan ta~~ aletler, yap~n~n bir atölye olabilece~i fikrini vermektedir. Bu atölyenin i~levini anlamak için cüruf örnekler üzerinde yap~lan analiz çal~~malar~~ bu örnek-lerin can~~ oldu~unu ortaya koymu~tur. Böylece bu yap~n~n cam üretimi ile ilgili, Orta Tunç Ça~~~ II'ye tarihlenen erken bir atölye örne~i oldu~u anla~~lm~~t~r. Kulübe ve ev içerisindeki bir çukurda ele geçen kuvars parçahnn~n da cam üretimi ile ili~ki olma olas~l~~~~ bulunmaktad~r (Engin Özgen vd. "Oylum Höyük 2010", 33. Kaz~~ Sonuçlar~~ Toplant~s~, (2012), s. 504).
21 McGovern vd., a.g.e., s. 395. 22 Haussperger, a.g.e., s. 290.
23 Tayfun Y~ld~r~m ve ~smet Ediz, "2003 Y~l~~ Resulo~lu Mezarl~k Kaz~s~", 26. Kaz~~ Sonuç-lar~~ Toplant~s~, 2, (2005), ss. 193-196 ; Tayfun Y~ld~r~m ve ~smet Ediz, "Resulo~lu, Çorum'un Güneybat~s~nda Yeni Bir Erken Tunç Devri Mezarl~~~", Çonan Kültür Sanat Dergisi 1 (2004), ss. 6-9; Tayfun Y~ld~r~m ve ~smet Ediz, "2004 Y~l~~ Resulo~lu Mezarl~k Kaz~s~", 27. Kaz~~ Sonuçlar~~ Toplant~s~, 2, (2009), ss. 57-59; Tayfun Y~ld~r~m, "An Early Bronze Age Cemetery at Resulo~-lu, Near U~-urlucla~, Çorum. A Preliminary Report of the Archaeological Work Carried out Between Years 2003-2005", Anatolia Antiqua (2006), ss. 1-14; Tayfun Y~ld~r~m ve ~smet Ediz, "2006 Y~l~~ Resulo~lu Mezarl~k Kaz~s~", 29. Kaz~~ Sonuçlar~~ Toplant~s~, 2, (2008), ss. 443-454; Tayfun Y~ld~r~m ve Önder ~pek, "2008 Y~l~~ Resulo~lu Eski Tunç Ça~~~ Mezarl~k Kaz~s~", 31. Ka-z~~ Sonuçlar~~ Toplant~s~, 3, (2010), ss. 21-35.
24 Tayfun Y~ld~r~m ve ~smet Ediz, "2005 Y~l~~ Resulo~lu Eski Tunç Ça~~~ Mezarl~k Kaz~s~", 28. Kaz~~ Sonuçlar~~ Toplant~s~, 2, (2007), ss. 211, 215, Res. 5; Y~ld~r~m ve Erli~, "2004 Y~l~~ Re-sulo~lu Mezarl~k Kaz~s~", ss. 446-447, Res. 11; Y~ld~r~m ve ~pek, "2008 Y~l~~ ReRe-sulo~lu Eski Tunç Ça~~~ Mezarl~k Kaz~s~", s. 22-23, 28, Res. 13.
Yass~tepe mezarl~k alan~nda Geç Hellas III B-C evresine tarihlendirilen süs e~yas~~ aras~nda frit boncuklar dikkati çekmektedir25. Bununla birlik-te M.Ö. 14-13. yüzy~llar aras~na tarihlendirilen Troya'da yerle~im yeri d~~~nda yakma gelene~inin uyguland~~~~ urneler içinden çok say~da frit boncuk ele geçmi~tir26. Orta Anadolu'nun önemli merkezlerinden biri olan Kültepe'de M.Ö. 3. binden itibaren görülen yerle~im içi gömmü-lerinin M.Ö. 2. bin boyunca devam eden yerli Anadolu gelene~inin bir devam~~ oldu~u belirtilmektedir27. Özellikle III. yap~~ kat~na (M.Ö. 2. bi-nin ba~~~ veya 3. bibi-nin sonu)28 ait mezarlarda, bunun yan~~ s~ra II, Ia29 ve Ibm yap~~ katlanna tarihlendirilen mezar buluntulan aras~nda frit bon-cuk örnekleri önemli bir yer tutmaktad~r.
FAYANS MALZEME VE YAPIM TEKNI~I
Antik Dönem fayans buluntular ile ilgili çal~~malann büyük bir bö-lümü M~s~r fayans endüstrisi ile ili~kilidir. Tunç Ça~~~ fayanslann~n ya-p~s~nda yüksek miktarda (% 92-99) sus, az miktarda soda (% 0-5) ve ki-reç (% 5) bulunan fayans cam ile ayn~~ temel hammaddeleri içermekte-dir". F~nnlanmas~~ s~ras~nda söz konusu maddeler birlikte erimekte ve yüzeyinde olu~an tuzlar bir çe~it parlak s~r meydana getirmektedir. Bu
23 Manfred Korfmann, "Be~ik-Yass~tepe ve Be~ik-Sivritepe 1983 Ön Raporu" VI Kazt Sonuç-lar~~ Toplant~s~~ (1984), s.110; Manfred Korfmann, "Be~ik-Tepe Vorbericht über die Ergebnisse der
Grabungen von 1984" Archaologischer Anzeiger 3 (1986), ss. 323-324, 328; Res. 12, 2-4; Res. 21.
26 Carl Blegen vd., Trq, 111: The Sixth Settlements, Princeton University Press, P~-inceton 1953,
s. 81-84; Kutlu Emre, Yanarlar-Afton Yöresinde bir Hitit Mezarl~~~, Türk Tarih Kurumu Bas~mevi, An-kara 1978, s. 60.
27 Tahsin Özgüç ve Nimet Özgüç, Türk Tarih Kurumu Tarafindan Yap~lan Kültepe Kaz~s~~ Raporu
(1953), Türk Tarih Kurumu Bas~mevi, Ankara, ss. 30-31; Tahsin Özgüç, "The Art and Archi-tecture of Ancient Kanish", Anadolu/Anatolia VIII (1964), s.28; Nimet Ozgüç, "Kültepe Kani~'in Anadolu Arkeolojisindeki Yeri", I. Atatürk Konferanslar', Türk Tarih Kurumu Yay~nlar~, Ankara 1964, ss. 187-188; Tahsin Özgüç, "New Observations on the Relationship of Kültepe with So-utheast Anatolia and North Syria during the Third Millennium B.C.", Aspeet of Change and
Cultu-ral Development Essqy in Honor ofMj. Mellink, Wisconsin, 1986, s. 42; Emre, a.g.e., s.55.
28 Tahsin Özgüç, Kültepe-Kan~~ H: Eski Yak~ndo~u'nun Ticaret Merkezinde Yeni Ara~t~rmalar. New Researc-h~s at the Trading Center of il~e Ancient Near East, Türk Tarih Kurumu Yarnlan, Ankara, 1986, s. 34,
Levha 74, 2.
" Özgüç, a.g.e., s. 35, Levha 74, 5.
3° Tahsin Özgüç, Kültepe-Kani~. Türk Tarih Kurumu Yay~nlar~, Ankara 1959, s. 35, Levha
74, Resim 2,5, 8; özgüç, a.g.e., s. 34, 35, Levha 74, 2.; Tahsin Özgüç, Kültepe Kanis/Ne~a, Yap~~ Kre-di Yay~nlar~, ~stanbul 2005, ss. 229, Fig. 287-289.
3' P. Vandiver, "The Manufacture of Faience", bk. A. Kacz~narczyk and R.E.M. Hedges
M.Ö. 2. B~NDE FR~T, FAYANS VE CAM MALZEME ÜZERINE 21
s~r ço~unlukla koyu mavi ve turkuaz renktedir. içerisine kuvars d~~~n-da bak~r, manganez ve kobalt eklenerek renklendirme yap~lmakta ve temelde so~uk i~leme tekni~i ile üretilmektedir. Di~er bir deyi~le fayan-s~n ~ekillendirilmesi so~uk iken yap~lmaktad~r ve s~cak iken ise s~rlama gerçekle~tirilmektedir". Fayans hamuru genellikle çok iyi olmakla be-raber bazen kabad~r. Üzerindeki s~r, küçük bir k~sm~n~n finnlamadan önce ya da sonra kuvars taneleriyle kan~t~nlmasma ba~l~~ olarak renk kazanmaktad~r. Ço~unlukla beyaz olarak görülen s~r, aç~k mavi, ye~il, aç~k kahverengi veya gri tonlannda olabilmektedir".
Fayans~n üzerini kaplayan s~r, asl~nda ince bir kuvars tabakas~d~r. Antik s~r ile cam aras~ndaki tek fark da kullammda görülmektedir.
Ba~-ka bir malzemenin yüzeyine sonradan eklenen basit bir cam olan s~~-~n renldendirilmesi de camda oldu~u gibidir. Kahverengi ise rengini de-mir bile~iminden almaktad~r. Mavi renk genel olarak bak~r bile~imin-den kaynaklanmaktad~r. Ye~il renk de orijinal oldu~unda yine bak~r içermektedir ve mavinin baz~~ kimyasal de~i~imlere u~-'rat~lmas~yla da el-de edilebilmektedir. Bu renk rutubetle kar~~la~t~~~nda solarak beyaza dönü~mektedir. Ayr~ca baz~~ durumlarda fayans~n özü ile üzerini kapla-yan s~r aras~nda görülen tabakamn, s~nn rengini de~i~tirmek için kulla-n~lm~~~ oldu~una dair çe~itli görü~ler bulunmaktad~r34.
Avrupal~lar modern terminolojide tuzlann erimesiyle olu~an s~r~~ M.S. 14-15. yüzy~llarda Italya'n~n Faenze ~ehrinde Geç Orta Ça~~ s~rh seramiklerine benzettikleri için fayans terimini kullanm~~lard~r. Daha sonra s~rh çanak-çömlek ve porselenin birçok çe~idini ifade eden bir an-lam kazanm~~t~r".
" Paul T. Nicholson, "Glass and Faience Production Sites in New Kingdom Egypt: a Re-view of the Evidence" C.M. Jackson-E.C. Wager (ed.), Vitreous Materials in the Lale Bronze Age Aegean, Oxbow Books, Oxford 2008, s. 1.
" Horace C. ve J.F.S. Stone, "Faience Beads of the British Bronze Age", Antigui LXXXV (1935), s. 207; Alfred Lucas, Ancient Egyptian Materials Industies, London 1962, ss. 183-184; H.E. Wulf, H.S. Wulff ve L. Kodi, "Egyptian Faience", Archaeology 21/2 (1968), s. 100; Veach J.Nob-le, "The Technique of Egyptian Faience" American journal of Archaeology 73 (1969), s. 435; Burr D. Thompson, Ptolemaic Oinochoai and Portraits in Faience, Aspect of the Ruter-Cult. Clarendon Press, Oxford 1973,ss. 10-11.
"4 Lucas, a.g.e., ss. 184, 407; Moorey, a.g.e., s.,170-171, 214.
35 Beck ve Stone, a.g.e., s. 207; Noble, a.g.e., s. 435; Thompson, Ptolemaic Oinochoai and Portraits in Faience, Aspect of the Ruler-Cult., ss. 7-8; Foster, a.g.e., ss. 1, 9-10; Saha, a.g.e., s. 6; Nicholson,
Günümüzde ise fayans, toz kuvars, alkali tuzlar ve metal oksiderin erimesiyle olu~an bir madde anlam~nda kullan~lmaktad~r36. Baz~~ du-rumlarda, fayans terimi di~er s~rli malzemeler için de kullan~lm~~t~r; Örne~in Oxford'daki Ashmolean Müzesindeki baz~~ Hanedanl~k Dönem öncesi M~s~r'daki fayans boncuklar üzerine yap~lan çal~~malar sonucun-da, bunlar~n fayans de~il de s~rli steatit oldu~u anla~~lm~~t~r". Ayr~ca mavi fayans da ço~u zaman "M~s~r Mavisi" olarak bilinen mavi renkli frit ile kar~~t~nlmaktad~r38.
M~s~rlilar, parlayan ya da ~~~ldayan anlam~na gelen thnt kelimesini, fayans~~ tan~mlamada kullanm~~lard~r ve bu terim daha çok boncuklan temsil etmektedir39. Nicholson'a4° göre thnt kelimesi her ne kadar cam anlam~na gelecek ~ekilde kullan~lm~~~ olsa da ço~unlukla fayans anlam~~ ta~~maktad~r. Ço~u Akdeniz Tunç Ça~~~ kültürleri fayans~~ lapis lazuli gi-bi de~erli ta~lar~n taklidini yapmakta kullanm~~lard~r41. Bununla gi- birlik-te cam üretiminin M.Ö. 3. binde alt~nda yatan amac~n o s~ralar çok se-vilen ama Mezopotamya'da bulunmayan, Asya'dan, özellikle de Afga-nistan'dan getirilmesi güç ve pahal~~ olan lapis lazulinin yerine geçecek mavi ~~~lt~l~~ bir malzeme üretmek oldu~u bilim adamlan tarafindan da önerilmektedir42.
Ayr~ca M~s~r'da fayans ustalanna ait iki edebi kaynak da bulunmak-tad~r. Eski Krall~k (3.-8. Hanedanl~k) Dönemine ait bir metinde, "thnt atölyesini kontrol eden" bir görevliden söz edilmektedir. Bunun yan~~ s~-ra Orta Ks~-rall~k (13. ya da 14. Hanedanlik) Dönemine ait bir stel üzerin-de ise "thnt ustas~ndan"bahsedilmektedir43. Fayans ve boncuklar aras~n-daki yak~n ili~ki Do~u Akdeniz boyunca belirgindir ve bunun ba~lica se-bebi belki de bonculdann ilk fayans ürünler aras~nda olmas~d~r.
36 Colin Renfrew, Problems in European Prehistop,, Edinburg University Press, Edinburg 1979.
298; Moorey, a.g.e., s. 166. " Vandiver, a.g.e., s. A64. " Moorey, a.g.e., s. 186.
"9 Foster, a.g.e., s. 12.
4° Nicholson, Egyptian Faience and Class, s. I. 't Foster, a.g.e., ss. 10-11.
42 A. L,eo Oppenheim, "The Cuneiform Texts" ~(1970), ss. 9-15; E.M. Stern, "Glass
and Rock Crystal: A Multifaceted Relationship", journal of Roman Archaeoloo 10, 1997, s. 194 (192- 206).
M.Ö. 2. B~NDE FRIT, FAYANS VE CAM MALZEME ÜZER~ NE 23
Bununla birlikte fayans Mezopotamya'da III. Ur Dönemi metinle-rinde, akik ve lapis lazuli'den sonra en çok bahsedilen malzemedir.
Özellikle renginin lapis lazuli'ye olan benzerli~i bu malzemeyi daha
çe-kici hale getirmi~tir". Bu döneme ait metinlerde geçen bu-uz-!ii-/i keli-mesindeki bu-uz ekleri, Oppenheim'e45 göre ilkel cam, Foster'e46 göre ise fayans olarak tan~mlanmaktad~r. Aynca yine bu metinlerde frit ben-zeri cam~~ tan~mlamada Sümerce'den Akkadça'ya geçen anzalihu terimi s~kça kullan~lmaktad~r'''. Nippur'da M.Ö. 2. binin ilk yar~s~na tarihlen-dirilen metinlerde anzaliliu terimi cam anlam~nda kullan~lm~~t~r ve bu döneme ait envanter listelerinde, anzabAu cam~n~n de~erli parçalar ara-s~nda ele al~nd~~~~ belirtilmektedir48. Hititçe metinlerde kar~~m~za ç~kan
zaPzagaia ya da zapzaki terimleri49 de cam için kullan~lan bir sözcüktür50.
Ancak Bo~azköy'de ele geçen Hititçe tabletlerde cam için kullan~lan sözcük yine anza1313,u'dur51. Bunun yan~~ s~ra yine filolojik verilere göre, cam ya da cams~~ maddelerden yap~lm~~~ kaplar için Hititçede en uygun kelime zapzagai olarak önerilmektedir". Yine Bo~azköy metinlerinde bu terimin "cam ya da cams~~ maddelerden yap~lm~~~ alet, e~ya, obje" anla-m~na geldi~i dü~ünüldü~ünde bu kelimenin arkeolojik belgelerle uyumlu oldu~unu söylemek zordur. Arkeolojik verilere bak~ld~~~nda ise Hitit imparatorluk Ça~~'na ait cam, cam hamuru ya da da~~ krista-linden yap~lan eserlerin say~s~~ son derece azd~r ve bunlar da parça ha-
Noble, a.g.e., s. 435. " Oppenheim, a.g.e., s. 35, 39. 46 Foster, a.g.e., s. 17.
42 Söz konusu kelimenin kökeni Sümercede an-zah olarak bilinmektedir (Barag, Catalogut of Westem Asiatic Class in the British Museum, 1985, s. 35).
" Oppenheim, a.g.e., 10-11, 18-19; Barag, a.g.e., s. 38; Moorey, a.g.e., s. 175; Chicago Ass-yrian Dictionary (CAD), p. 37a.; Paul W. J.r. Brosman, "The Neuter Plural of Hittite i- and u-Stern?, joumal of the American Or~ental Socit 84, 4, (1964), s. 344-348; K. Riernsdmeider, "Die Glassherstellungen in Anatolien nach Nethitischen Quellen", Anatolian Studies XXXV, Presented ta
H.G. Gizterbock, ~stanbul, 1974, ss. 263-278.
Hititçede bu kelimenin cam ya da cam hamurundan yap~lm~~~ bir kap ismi oldu~u dü-~ünülmektedir (W.F. Albright, "A New Hebrew Word for "Glaze" in Proverbs", American Schools
of Oriental Research, 98 (1945), s. 24; Rainer Michael Boehmer, Die Kleinfunde von Bo~azköy azzs den Gra-bungen 1931-1939 und 1952-1969, Berlin (1972), s. 174.177.).
90 J. Friedrich, Hethitisches Wörterbuch, Heidelberg, (1952), s.260; Oppenheim, a.g.e., s. 21. 51 Howard Berman, "A Hittite Parallel to a Section of the Akkadian" in Kurt Bittel, Phi-lo Hendrik, Jan Houwink ten Cate ve Erica Reiner, Uitgaven van het Nederlands Historich-Archaeologisd~~ Instituut ta ~stanbul, 35, 2008, s. 56.
lindedir. Bu durum, cam ve benzeri malzemenin nadir durumlarda ve kült törenlerinde kullan~lm~~~ oldu~unu ortaya koymaktad~r".
Yukar~da da belirtildi~i üzere antik dönem fayanslan ile ilgili yap~-lan çal~~malar~n büyük k~sm~~ M~s~r fayans endüstrisi hakk~nda bilgi ver-mektedir. Yeni Krall~k döneminde fayans yap~m~~ ve cam üretimi
ço-~unlukla lu-ali yerle~imlerde gerçekle~tirilmi~tir. Di~er taraftan söz
ko-nusu durum biraz kan~~ktu-. Tell el-Amarna'da fayans üretimi ve olas~-l~kla cam i~lemecili~i yap~lan atölyeler bulunmaktad~r. Bu durum, The-bes'in bat~~ luy~smda yer alan Malkata ve Do~u Nil Deltasmda bulunan Qantir/Piramesse için de geçerli olabilirm.
Geç Tunç Ça~~~ fayanslan ise çe~itli oranlarda olmak üzere üç temel maddeden olu~maktad~r. Sus temel madde olup ço~unlukla kaba ku-vars ya da kum ~eklinde elde edilir. Di~er madde kireç ise sus içinde yer ahr. Soda ya da sodyum karbonat ço~unlukla bitkilerden ya da
do-~adan elde edilmektedir. Ezilmi~~ ve toz haline gelmi~~ mineraller de~i-~ik renklerin ortaya ç~kmas~na neden olmaktad~r. Söz konusu
dönem-de fityans ustalar~~ ye~il, aç~k mavi ve k~rm~z~~ renkleri eldönem-de etmek için ba-k~r, koyu mavi için kobalt ve san renk için kalay kullannu~lard~r. Daha sonra sus, kireç, soda ve renk elde etmek için kullan~lan mineraller su ile kar~~t~r~larak bir çe~it hamur elde edilmektedir. Hamu~run fayans ha-lini almas~~ için çe~itli i~lemler gerçekle~tirilmektedir. M~s~r'da ilk fayans-lar elle ~ekillendirilmekte ve gerekli durumfayans-larda aletlerle yontulmak-tayd155. S~ld~lda 950°C derece üzerinde finnlanan fayans usta taraf~ndan
baz~~ i~lemlere tabi tutulmaktachr. Söz konusu ustalar fayans ile s~r
ara-sma, s~rm rengini güçlendirmek ve yüzey ile s~r aras~ndaki kayna~rnap artt~rmak amac~yla bir tabaka kuvars eldemekteydi56.
Fayansm daha sonraki dönemlerde M~s~r ve Ege dünyasmda çark-ta yap~ld~~~~ bilinmektedir". M~s~r'da Orçark-ta Krall~k Döneminde, yeni ka-
53 Ya~ar Co~kun, "Cam Hamuru, Fayans", Archiman Anatolicum Anadolu Ar~ivleri Emin Bilgiç An:
Ritab~, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Co~rafya Fakültesi, Eskiça~~ Dilleri ve Kültürleri,
Ya-y~n No: 381, Say~~ 3, s. 70-71.
" Nicholson, "Class and Faience Production Sites in New Kingdom Egypt: a Review of the Evidence", s. 8.
Vandiver, s. A17.
56 Vandiver, L A14-15, A28.
M.Ö. 2. B~NDE FR~T, FAYANS VE CAM MALZEME ÜZERINE 25
hplama tekniklerinin de geli~tirildi~i ve M~s~r ile Mezopotamya'da kul-lan~lan bu tekni~in özellikle boncuk üretiminde kal~p yard~m~yla biçim-lendirildi~i anla~~lmaktad~r. Bu yap~m yönteminde boncu~un delik k~s-m~mn olu~turulmas~~ için bak~r tel veya saman türü organik bir malzeme kullan~lm~~t~r. Ancak kullan~lan bak~r tel pi~irme i~leminden sonra ç~ka-nlirken boncu~un tahrip olmas~na neden olmaktad~r. Organik malze-me ise yanarak kaybolmas~~ nedeniyle daha çok tercih edilmalze-mektedir58.
Söz konusu yöntemlerin d~~~nda fayans boncuk ve mühür yap~m~n-da bitki saplan, ince ah~ap çubuklar veya ip üzerine sanlarak silindir hale getirilen hamur istenilen boyutta bir b~çak yard~m~yla kesilerek bi-çimlendirilmekte ve daha sonra da finnlanmaktad~r. Pi~irilme i~lemi s~-ras~nda orta k~s~mda bulunan organik malzeme yine yanarak kaybol-makta ve böylece delik k~sm~~ olu~kaybol-maktad~r59.
Fayans eserler yukar~da anlat~lan bir dizi tekni~in kullan~lmas~~ ile çe~itli atölyelerde üretilmi~lerdir. Görüldü~ü üzere ilk fayans eserler basit boncuk ve mühürlerden olu~urken, Geç Tunç Ça~~nda üretilmi~~ olanlar ise daha ayr~nt~l~~ ve karma~~k i~lemlere tabi tutulmu~tur. M~-s~r'da bu tip eserler aras~nda heykelcikler, urneler, künkler ve daha ge-li~kin boncuklar bulunmaktad~r60. Yeni Hanedanlik dönemi fayanslan ise herhangi bir teknolojik yenili~i yans~tmamaktad~r ve kullan~lan tek-nikler Erken ve Orta Hanedanlik dönemlerinde geli~tirilmi~tir. Öte ta-raftan, Yeni Hanedanhk dönemi süs e~yas~= form miktar~nda bir ar-t~~~n oldu~u gözlemlenmektedir. M~s~rh fayans üreticileri Myken üzen-gi kulplu çömlekleri üzen-gibi, ithal kaplar~n taldiderini yapmaya ba~lam~~-lard~r. Bunlara ek olarak, fayans eserleri ve bunlar~n üretiminde kulla-n~lan aletlerin, özellikle de kahplann, miktarmdaki art~~~ bu alanda ar-t~k belli bir organizasyonun oldu~unu da göstermektedir61.
Görüldü~ü üzere Ege dünyas~nda ilk cam türünden malzemeler fa-yans ve M~s~r mavi friti olarak literatüre geçmi~tir. Bu tip malzeme te-melde Girit'te bulunmaktad~r ve istisnai örnek Yunanistan'~n kuzeyin-
59 Bedt ve Stone, a.g.e., ss. 207-209; Lucas, a.g.e., s. 111; Foster, a.g.e., s. 3.
Lucas, a.g.e., s. 55-56; Wulff v.d., a.g.e., ss. 98-99; Thompson, Ptol~mak Oinochoai and Portra-its in Fai~nce, Aspeet of th~~ Rukr-Cult., s.10; Foster, a.g.e., s. 3; Moorey, a.g.e., 5.179.
6° F.D. Friedman, Gijk of the Aile: Ancient Egyptian Faienee, Thames and Hudson, New York
1998.
de Agios Mamas'ta bulunan bir mezar ile ili~kili olan 75 adet fayans boncuktan olu~an bir kolyedir ve Erken Tunç Ça~~'nm ortas~na tarih-lendirilen yerel bir teknolojinin ürünü olmayan ithal ürünler aras~nda yer almaktad~r62.
Girit'te ise ~imdiye kadar bulunmu~~ olan en erken fayans buluntu, Do~u Girit'te yer alan Maronia Sitias'da mezar olarak kullan~lm~~~ bir ma~arada bulunan karakteristik bir M~s~r fincarud~r ve M~s~r'da Erken Hanedanlik Döneminde kullan~lm~~t~r. M~s~r'dan getirilmi~~ olan di~er buluntular aras~nda Güney Girit'te Mesara Ovas~nda yer alan Lebe-na'daki" Erken Minos II ve Orta Minos IA dönemine tarihlenclirilen bir tholos mezardan ele geçen mavi frit ve fayanstan yap~lm~~~ boncuk-lard~r. Bunun yan~~ s~ra fayanstan üretilen silindirik boncuklar da en er-ken fayans buluntular aras~nda yerini almaktad~r. Geç Minos IA döne-minin sonunda fayans~n yerini alan cam Girit'te birço~u ithal olmak üzere mezarlar içerisinde genellikle boncuk formunda görülmü~tür. Özellikle Knossos'da fayans üretiminde kullan~lan atölyelerden cam i~-lemedli~inde de yararlandm~~~ oldu~u a~ikard~r64.
Her ne kadar Ege'de çe~itli fayans bonculdar65, kaplar 66 ve plaka-lar" bulunmu~~ olsa da bu bölgedeki fayans endüstrisi, M.Ö. 2. binin or-talarmda hem nitelik hem de nicelik yönünden bir gerileme
göstermek-tedir68. Di~er taraftan Girit adas~nda Knossos saray~nda, Orta Minos IB
dönemine tarihlenen bir depo içerisinde bol miktarda fayans boncuk ele geçmi~tir69. Bunun yan~~ s~ra yine Knossos saray~nda Orta Minos III-
" Pappa, "Toumba Aghiou Mamanthos, Khalkidikis" AEM71: 6, ss. 475-484; Panagiotaki, "The Tedmological Development of Aegean Vitreous Materials in the Bronze Age", s. 35.
63 Georges Daux, "Chronique des Fouilles et Dt»couvertes Archt•ologiques en Grt-ce en 1959", Bulletin de Correspondance Hellenique LXXXIV (1960), ss.845-846; Keith Branigan, The Tombs of
Mama. A Stutfr of Funtrary Architecture and Ritual in Southern Crete, 2800-1700 B.C. London 1970, ss.
17,31,196
64 Panagiotaki, "The Technological Development of Aegean Vitreous Materials in the Bronze Age", ss. 36, 45.
65 Arthur Evans, The Palace of Minos at Knossos, Volume I-IV, Macmillan, London 1921, fig. 120; Panagiotaki, a.g.e., s. 35.
66 Panagiotaki, s. 35.
61 Evans,
s. 39; Foster, a.g.e., s. 99-115; Panagiotaki, s. 39; Waterhouse, "The Knossos Town Mosaic Reconsidered", Cretan Studies 4, ss. 165-174.
" Foster, a.g.e., s. 157; Doniert Evely, Minoan Crgt~r: Tools and Techniques, an Introduction, Volume 2 (SIMA 92), Aström, Jonsered 2000, s. 458.
" Evans, fig. 120; Panagiotaki, "Preliminary Technical Observations on Knossian Faience", 04-ord joumal of Archaeology 14, 146; Panagiotaki, a.g.e., & 35.
M.Ö. 2. B~NDE FRIT, FAYANS VE CAM MALZEME ÜZER~NE 27
A dönemine tarihlendirilen fayanstan plakalar seri halinde aç~~a ç~kar-t~lm~~t~r70.
Görüldü~ü üzere fayans endüstrisinin Geç Minos III dönemi bo-yunca doruk noktas~na ula~t~~~~ Knossos saray~~ içerisinde yer alan atöl-yelerin, fayans üretiminin merkezi olarak gösterilmesine neden olmu~-tur". Buradan ele geçen fayans buluntular aras~nda yüzlerce boncuk, kap, plaka ve y~lanh tannça figürinleri de yer almaktad~r".
Ayn~~ dönemde Knossos ve Zakros" atölyelerinde Minoslu sanatç~-lar tarafindan üretilen fayans~n K~t'a Yunanistan'daki çe~itli merkezle-re ula~t~~~~ arkeolojik kan~tlar ile ortaya konulmaktad~r. Mycenae'deki Kuyu Mezarlarda bulunan fayans buluntular ~üphesiz ki Minoslu sanat-ç~lar taraf~ndan yap~lm~~t~r74. Geç Saraylar Dönemi'nde fayans boncuk-lar M.Ö. 14-13. yüzy~lboncuk-lara tarihlendirilen Attica bölgesinde yer alan Me-nidi'deki tholos mezarlar75 d~~~nda Peloponesse bölgesinde Prosymna78, Mycenae77 ve Asine78 gibi merkezlerden de tan~nmaktad~r.
Bunun tam aksine yine ayn~~ dönemde Mezopotamya'da yayg~n bir fayans üretimi görülmektedir79. Fayans üretiminin Mitanni evresi ola-rak adland~r~lan M.Ö. 1550-1350 y~llan arasmda görülen bu yarl~m bol miktardaki prestij ürünü olarak tap~nak ve saraylarda kendini göster-mektedir. Orta Assur Döneminde ise (M.Ö. 1350-1200) fayans üretimi ve da~~hm~~ daha yayg~nla~m~~~ ve bu malzemeye s~kl~kla mezarlarda rastlan~lmaya ba~lanm~~t~r80. Ayr~ca fayans üretimi ile ilgili ikonografik
7° Evans, a.g.e., fig. 223-226, 228-230; Foster, a.g.e., ss. 99-115; Waterhouse, a.g.e., 165-174. " Grose, a.g.e., 31; Panagiotaki, a.g.e., 39; Evely, a.g.e., fig. 176-177.
72 Eyans, a.g.e., 495-523; Panagiotaki, a.g.e., 40.
73 Panagiotaki, a.g.e., s. 44.
74 Eyans, s 481-485; Alan J.B. Wace, " Mycenae: An Archaeological History and Guide", The Annual of the British School at Athens XXV (1949), s. 111; Panagiotaki, a.g.e., 44
75 K. Demakopoulou, O Thisavros ton Aitlonion. Sfragides kai rosmimata tis Tsteris Epohis tou lihaUcou, Ministry of Culture, Athens, 1998, fig. 59.
76 C.W. Blegen ve E. Pierce Blegen, Propurmas the Helladic Settkment Preceding the Argive Heraewn, Cambridge University Press, Cambridge 1937, s. Fig. 285: 7.
" A. Xenaki-Sakellariou, Oi Thalamotoi Tafoi ton Mykinon Anaskafis Ch. Tsounta (1887-1898), Dif-fusion de Boccard, Paris 1985, s 254-262.
78 O. Frödin ve A. Persson, Asine: Results of Swedish Excavations 1922-1930, Generalstabens Li-tografiska Anstalts Förlag, Stockholm 1938, s. Fig. 266.
79A. Leo Oppenheim, Class and Glassmaking in Ancient Mesopotamia. Corning, The Corning Mu-seum of Glass Press, New York 1988, s. 30.
kan~tlar az olsa da, ele geçen bir örnek Thebes'deki Aba'n~n 26. Hane-danhk mezar~nda kar~~m~za ç~kmaktad~r. Söz konusu mezarda bir du-var resmi üzerinde yer alan sahnede bir erkek figür tabak içinde fayans hamuru haz~rlamakta bir di~er erkek ise büyük bir olas~l~kla yine fa-yanstan zambak biçimindeki bir süs e~yas~m ~ekillendirmektedir81. Boncuk üretimine dair resimlere di~er Thebes mezarlannda da rastla-n~ld~~~~ için, bu tip resimlerin büyük bir olas~l~kla fayans boncuklardan daha çok ta~~ boncuk üretimini gösterdi~i dü~ünülmektedir. Di~er Thebes mezarlannda özellikle boncuk delinmesi ile ilgili tasvirler bu-lunmu~~ olsa da bunlar~n fayanstan daha çok ta~~ boncuk üretimini tem-sil etti~i önerilmektedir82.
Bununla birlikte Lübnan'da Tyre'nin Geç Tunç Ça~~~ tabakalannda bir fayans boncuk üretim atölyesinin varl~~~~ bilinmektedir. XVI. tabaka-da bulunmu~~ olan ta~tan bir çal~~ma masas~, üç kenarh bir ö~ütme lege-ni olarak restore edilmi~tir. Bu le~en beyaz tebe~irimsi bir hamur ile kaphd~r ve bu fayans~n da yap~s~nda bulunan bir çe~it kalsiyum karbonat olarak tan~mlanm~~t~r". XV. tabakada ise, tabana yerle~tirilmi~~ olan bir pithos da bir finn olarak kullan~lm~~t~r. Bu firm~n hemen yakuunda aç~-~a ç~kar~lan çukurun da finn~n ate~~ yakma alan~~ oldu~u dü~ünülmekte-dir. Söz konusu çukur içinde bulunan tabaka halindeki küller ve pithos içinden ele geçen kömür parçalar~~ bu durumu do~rular niteliktedir84. Dahas~, deniz çalullann~n depoland~~~~ alan~n da, fayans için sus kayna-~~~ olarak hizmet etti~i dü~ünülmektedir. Söz konusu tabakalarda ele ge-çen çok say~daki fayans boncuk bu üretimin kapasitesini göstermesi aç~-s~ndan dikkat çekmektedir. Yakla~~k 1.900 adet k~rm~z~~ renkli fayans boncu~un XIV. tabakadan ele geçmi~~ olmas~~ da yerle~imdeki üretimin devaml~l~k göstermesini kan~tlamas~~ aç~s~ndan önem ta~~maktad~r85.
Ayr~ca M~s~r'da, Lisht'deki 12. Hanedanlik Dönemine tarihlendiri-len fayans boncuk atölyesine ait kahnt~lara da rastlanm~~t~r86. Hem fa-yans hem de cam atölyelerine ait kalmulann Tell el-Amarna d~~~nda
" Norman de Garis Davies, The Tomb of Puyemral Thebes, The Metropolitan Museum of Art, New York 1923, s.10.
82
Davies, a.g.e., ss. 10-12, 57, 63, pl. X-XI.
88 Patricia M. Bikai, The Poltery of Ty~e, Aris & Philips Ltd., Warminster 1978, ss.7, 92. 84 Bikai, a.g.e., ss. 7-8, 92.
Bikai, a.g.e., s. 8. 86
M.Ö. 2. B~NDE FRIT, FAYANS VE CAM MALZEME ÜZERINE 29
saptanm~~~ olmas~~ da bu ba~lamda önem ta~~maktad~r. Burada fayans üretiminde kullan~ld~~~~ saptanan binlerce pi~mi~~ toprak kal~p, çe~itli süs e~yas~~ yap~m~nda kullan~lm~~t~r87.
Görüldü~ü üzere ilk cam türünden malzeme olan fayans, önceleri de~erli ta~lardan daha ucuz olmas~~ nedeniyle üretilinesi yan~nda taklit-lerinin yap~ld~~~~ ta~lar~n büyüsel ve t~bbi güçlerini alm~~t~r. Fayans ya-va~~ yaya-va~~ de~er kazan~p de~erli ta~lardan daha güçlü olmu~tur. Bu güç üretimi ile ilgilidir; bir kum ve bitki kal~nt~s~~ y~~~nmdan parlak bir mal-zemeye dönü~üm bir çe~it büyüsel de~i~im olarak kabul edilmi~~ olmal~-d~r. Bu yüzden fayans büyüsel özelli~i yan~~ s~ra saray ve elit kesim ile ba~lant~l~~ bir prestij ürünü olarak kay~tlara geçmi~tir. Bu büyüsel özel-likler tüm cam türü malzemelerin ortak özelli~idir ve Mezopotamya'da-ki cam üretimi ile ilgili yaz~l~~ metinlerde finn~n haz~rlanmas~, içine yer-le~tirilen figürinler ve kurbanlar ile ilgili bir kült töreni olarak tarif edil-mektedir. M~s~r'da mavimsi-ye~il rengiyle beraber fayans~n ~~~ldayan görünümü "ya~am, yeniden do~u~~ ve ölümsüzlü~ün sembolü" halini alm~~t~r. Aynca, Tann Osiris ile olan ba~lant~s~~ ve yeniden do~u~un sembolü olarak kabul edilmesi aç~s~ndan da oldukça önem verilmekte-dir88. Bununla birlikte özellikle boncuklardan yap~lan kolye ve gerdan-liklar M~s~rl~~ tanr~~ heykellerin süslenmesinde de kullan~m görmü~tür89.
Anadolu'ya bak~ld~~~nda ise, Güney Anadolu'da yer alan Tarsus Gözlükule'dew Erken Tunç Ça~~~ III dönemine tarihlendirilen iki adet fayans mühür dikkati çekmektedir. Eski~ehir/Alpu Ovas~'nda yer alan ve Orta Tunç Ça~~'na tarihlendirilen Çavlum Mezar buluntular~~ aras~n-da, fayanstan yap~lm~~~ skarabe ~eklindeki olas~l~kla amulet-boncuk ola-rak da kullan~lm~~~ olan bir mühür önem ta~~maktad~r91. Bunun yan~~ s~-ra Oylum Höyük'te yine Orta Tunç Ça~~' na tarihlendirilen iki fayans kap ile birlikte frit boncuklar bulunmu~tur92. Ayr~ca Kültepe'de Ia93 ve
87 W.M. Flinders Petrie, Tell el Amama, Warminster 1974, s. 28. 88 Friedman, a.g.e., ss. 24-25.
89 Cyril Aldred, jewels of the Pharaohs: Egyptian jewele~y of Dynastic Perio4 New York 1971, s. 14. 9° Hetty Goldrnan, Excavations at Gözlitkule, Tarsus. From the Xeolithic through the Bronze Age I-II, Prin-ceton 1956, ss. 234, 238, Res. 393: 20-21.
91 Nejat Bilgen, Çavlum: Eski~ehir/Alpu Ovas:'nda Bir Orta Tunç Çak Mezarhih, Anadolu Üniversi-tesi Yay~nlar~, No: 1668; Edebiyat FakülÜniversi-tesi Yay~nlar~, No: 24, Eski~ehir 2005, s. 19.
92 Özgen vd., a.g.e., s. 499.
Ib94 yap~~ katlama tarihlendirilen fayans buluntular aras~nda önemli bir grubu heykelcikler olu~turmaktad~r. Detaydaki küçük ayr~l~klara ra~-men Kani~'te bulunmu~~ bütün fayans heykelciklerin üslubu ayn~d~r. Söz konusu s~rh fayans heykelciklerin yan~~ s~ra yine s~rl~~ fayanstan ya-p~lm~~~ olan az say~daki vazo örnekleri95 ve mühürler96 de dikkat çekici-dir. Bunlann d~~~nda, Karum'un Ib (M.Ö. 1830-1700) yap~~ kat~na tarih-lenen mezarlannda boncuk veya amulet olarak ta~~nm~~~ tav~an, bo~a, arslan, koyun, damga mühür ve ç~plak kad~n ~eklindeki küçük fayans buluntular da önem ta~~maktad~r97. Acemhöyük'te Assur Ticaret Kolo-nileri Ça~-~'na tarihlenen Sankaya Saray~nda yap~lan kaz~larda taban üs-tünde da~~n~k olarak, küçük parçalar halinde ele geçirilen beyaz renk-li ketene benzeyen ve bir yüzüne alt~n aprenk-likle koyu ve aç~k mavi renkrenk-li fayans boncuklar ile yap~lan süsleme yeralmaktad~r98. Bunun yan~~ s~ra Afyon-Yanarlar Hitit Dönemine tarihlendirilen küp mezar buluntular~~ aras~nda99 bol miktarda fayans boncu~a rastlamlm~~t~r. Aynca Bo~az-köy'de kar~~m~za ç~kan fayans boncuklar d~~~nda çe~itli tipteki frit ve cam boncuklar önem ta~~maktad~r 1°°. Ma~at Höyük'te ise, M.Ö. 15. yüzy~l~n ikinci yansma tarihlendirilen fayans hamurundan yap~lm~~~ çift koni biçimli bir boncuk saray buluntular~~ aras~nda yerini almaktad~rm. Bat~~ Anadolu'da Milas-Pilavtepe'de aç~~a ç~kart~lan ve Geç Hellas III A2'den III C erkene kadar tarihlendirilen bir Myken oda mezar e~yas~~ aras~nda fayans boncuklar dikkati çekmektedir192. Bununla birlikte Pa-
Özgüç, a.g.e., ss. 207-209, 211, Fig. 245-246, 249; Tahsin Özgüç, Kültepe/Kani~-Nesha. 77~e
Earliest International Trade Center of the Ancient World and the Oldest Hittite Capital Town, Tokyo 2003, no. 245;
Fikri Kulako~lu ve Selmin Kangal, Anadolu'nun Onsözü: Külkpe Kani~-Karumu: Asurlular Istanbul'da, Kay-seri Büyük~ehir Belediyesi Kültür yay~nlan, No: 78, ~stanbul 2011, ss. 318, Fig. 376.
Özgüç, a.g.e., s. 211. 96 (52gÜÇ, a.g.e., s.211.
97 Özgüç, a.g.e., s. 35, Levha 76, 1-7; Kulako~lu ve Kangal, a.g.e. ,s. 317, Fig. 372-374. " Nimet Özgüç, "Acemhöyük Kaz~lan", Anadolu X (1966), s. 21.
99 Emre, a.g.e., ss. 37-40, Levha XLII, 5b, ~ek. 166; 5e, ~ek. 138; Levha XLII, 3; ~ek. 157; Levha XLII, 2; ~ek. 142; Levha XLII, ~ek. 170; ~ek. 143, ~ek.1, ~ek. 6-7, ~ek. 180, Levha XLII-I, ~ek. 4, Levha XLIIXLII-I, 4, ~ek. 152; Levha XLIIXLII-I, 2, ~ek.150, 163-164; ~ek. 181.
Boemer, a.g.e., ss. 174-177; Levha LXIII: 1809-1813, 1815-1818, 1822, 1826, 1828, 1832, 1834-1835, 1838.
1°' Tahsin Özgüç, Ma~at Höyük II, Türk Tarih Kurumu Bas~mevi V. Diz'', Ankara, 1982,ss.10,48, Levha 60,16; Co~kun, a.g.e., 71.
1" Mathias Benter, "Milas'daki Pilavtepe Miken Oda Mezan", Frank Rumscheid (ed.), Die
Karer und die Anderen: Internationales Kolloquium an der Freien Univers:* tat Berlin 13. Bis 15. Oktober 2005, Milas
M.Ö. 2. B~NDE FRIT, FAYANS VE CAM MALZEME ÜZERINE 31
naztepe'de yo~un buluntu gruplan aras~nda önemli bir yer tutan cam eserler I. ve II. Mezarl~k alanlanndan ele geçmi~tir. Bunlar aras~nda çe-~itli tipte bonculdann yan~~ s~ra bir kabza ba~~ l°3 ve bir adet mühürl°4 gö-rülmektedir. Söz konusu mezar buluntulann büyük bir lusm~nm Geç Hellas III A-B (M.Ö. 14-13. yüzy~l) evrelerinde kullan~lm~~~ olduklar~~ belirtilmektedir 1°5.
CAM ÜRETIMI VE KULLANIMI
Cam genel olarak ince ö~ütülmü~~ kum (sus) (% 75), potas veya so-da (% 15), kireç (% 10) ve bazen de so-daha ba~ka bile~enlerini içeren 1500°C derecede tüm bu katk~~ maddelerinin beraber ergitilmesiyle el-de edilen saydam, yan-saydam veya opak, kristalle~meel-den kaula~an ya-pay bir malzemedir. Fayans~n aksine tamamen s~v~~ hale getirilen cam, üretimi s~ras~nda h~zl~~ so~umas~~ nedeniyle sa~lam ve saydam bir görü-nüm al~r". Silisin erime derecesi antik cam üreticileri için çok yüksek oldu~undan antik dönemlerde istenilen dereceye ula~abilmesi amac~y-la erime derecesini dü~ürmek için soda eklenmi~tir: bu sus ve soda bir-le~eni de "su cam~" olarak bilinmektedir 1°7.
Cam yap~m~nda kullan~lan teknikler, konunun geni~li~i nedeniyle M.Ö. 2. bin ortalar~ndan M.Ö. 2. yüzy~la kadar süren ilk ve uzun dö-nemde, teknik aç~dan görünüm, cam objelerin yap~m~nda kum-maça, masif kesme, döküm ve kaliplama gibi metodlarm uygulanm~~~ oldu~u
1°3 Arma~an Erkanal, "Panaztepe Kans~run 1985 Y~l~~ Sonuçlar~" VIII. Kaz~~ Sonuçlan
Toplan-t~s~~ I (1987), s. 256, fig. 12.
1" Arma~an Erkanal-Öktü ve Nazl~~ Çmardal~-Karaaslan, "Panaztepe 2003 Y~l~~ Kaz~lan",
26. Kaz~~ Sonuçlan Toplant~s~~ 2 (2005), s. 28.
105 Nazh Çmardal~-Karaaslan, "The East Mediterranean Late Bronze Age Glass Trade within the Context of the Panaztepe Finds", Oxford joumal of Archaeology, 31 (2) (2012), s. 125-136; Erkanal-Öktü Arma~an, "The Late Bronze Age Cemeteries of Panaztepe" bk.:A. Erkanal-Ök-tü, S. Günel and U. Deniz (ed.), Bat~~ Anadolu ve Do~u Akdeniz Geç Tunç Ça~~~ Kültürleri Üzerine Yeni
Ara~t~r-malar, Hacettepe Üniversitesi Yay~nlar~, Ankara 2008, ss. 70-90; Erkanal-Öktü Arma~an, Panaz-tepe I, Türk Tarih Kurumu Bas~mevi, Ankara (Basluda).
106 Poul Fossing, Glass Vessels B~lore Glass Blowing, Copenhagen 1940, ss. 23-24; Dan Barag, "Mesopotamian Core-formed Glass Vessels (1500-500 BC)", bk.: AL. Oppenheim, R.H. Brill ve A. Von Salderen (ed.s.) Glass and Glass~naking in Ancient Mesopotamia, Corning Museum of Glass, New York 1970, s. 35; Barag, Catalogue of Westem Asiatic Glass in the British Museum, 1985, s. 35; Sle-en, a.g.e., s. 19; J. Wiener, Glass Finds and Glass~naking in Mycenean Greece. An Achaeological Study, Los An-geles 1983, ss. 103-104; Lilyquist, a.g.e., s. 52, Moorey, a.g.e., s.189,203; Nightingale, a.g.e., s. 106.
~eklindediri". M.Ö. 2. yüzy~l ve M.S. 1. yüzy~l aras~ndaki dönemde
kum-maça tekni~i terk edilmi~, buna kar~~n kaliplarna ve döküm
tekni-~i ile çal~tekni-~ilmaya devam edilmi~tir. Bununla birlikte bu ça~~n en
önem-li bulu~u ise üfleme tekni~inin ke~fedilmesidir 1°9.
Kum-maça tekni~i, cam kap yap~m~nda kullan~lan ilk tekniktir. Bu teknik M.Ö. 2. binin ortalar~ndan itibaren M~s~r ve Mezopotamya'da uygulanmaya ba~lam~~t~r. Maçanm sözlük anlam~~ maden, heykel ve içi bo~~ cam kap imalatmda kullan~lan dolgu kalipur. Söz konusu dolgu ka-l~p ya da di~er ad~yla maça, kum ya da kilden yap~lm~~t~r ve ucunda bir çubuk bulunmaktad~r. Bu maça olas~l~kla erimi~~ cam dolu potaya bat~-nlmakta ya da pudra haline getirilmi~~ cam tozu üzerinde çok s~cak ola-rak yuvarlanmaktad~r. Baz~~ hallerde de, cam hamuru bu maça üzerine aluulmakta ya da sürülmektedir"°.
Bir di~er yap~m yöntemi ise masif kesme tekni~idir. Bu teknikle üretilen eserler cam külçelerden ta~~ aletler yard~m~yla kesilerek ya da yontularak elde edilmektedir111 .
Cam üretiminde kullan~lan tekniklerden bir di~eri olan kaliplama tekni~inin önemli bir uygulama biçimi de bask~~ tekni~idir. Aç~k kal~ba toz haline getirilmi~~ cam konularak uzun süre ~s~ulmakta ya da potada 1000°'ye kadar ~s~t~larak malzemenin hamur haline gelmesi sa~lanmak-tad~r. Daha sonra cam hamuru d~~~ kal~ba aluularak iç ve d~~~ kal~p için-de s~k~~t~r~larak so~utulmakta ve istenen form eliçin-de edilmektedir. Bu yöntemle daha çok kase, tabak gibi aç~k a~~zl~~ kaplar üretilmi~tir 112.
Kaliplama tekniklerinden bir di~er olan döküm tekni~i, balmumu alutma tekni~i ve masif döküm tekni~i olarak ikiye aynlinaktad~r. Me-tal ve pi~mi~~ toprak objelerin haz~rlanmas~nda kullan~lan döküm
tekni-~i cam ustalan taraf~ndan erken dönemlerden itibaren boncuk,
pen-dant ve kak~nalann yan~~ s~ra aç~k a~~zl~~ kaplar~n yap~m~nda da kullan~l-m~~t~r"3.
109 Corning Museum, Class from the Ancient World: The Ray Winfield Collection, New York 1957;
Özet, ag.e., s. 588.
1°9 özet, a.g.e., s. 588.
Özet, ag.e., 589; F. Schuler, "Ancient Glassmaking Techniques, The Egptian Core Ves-sel Process", Archaeolog~, 15, (1962), ss. 32-37.
1" Smith, ag.~., s. 18. 112 Özet, ag.e., s. 591.
M.Ö. 2. B~NDE FRIT, FAYANS VE CAM MALZEME ÜZER~NE 33
Kal~plama teknilderinin önemli bir uygulama alan~~ da mozaik cam tekni~idir. Bu teknikle imal edilen cam, çiçek demetine benzetildi~i için
Millefiori (bin çiçek) olarak adland~nlmaktad~r. Söz konusu teknikle
üre-tilen cam, farkl~~ dizayn ve renkteki camlann bir araya getirilmesi ile olu~turulmu~~ kaselerin yap~m~nda kullan~lmaktad~r"4.
Roma döneminde, üfleme çubu~unun ke~fi ile camlar ~i~irme yön-temi ile seri olarak imal edilmi~~ ve fabrikasyon yapunlar geni~~ bir co~-rafyaya yarlm~~t~r. Üfleme tekni~i, kal~ba üfleme ve serbest üfleme ola-rak ikiye ayr~lmaktad~r. Kal~ba üfleme tekni~i cam üfleme çubu~unun ke~finden sonra çok uygulanan bir yöntemdir"5. Üfleme tekni~i olarak adland~r~lan bu yeni yöntemin ke~fi cam üretiminde bir h~zlanmaya ne-den olmu~tur "6.
Cam~n bir rastlant~~ sonucu ke~fedili~i Romah ünlü tarihçi Gaius
Pili-nius Secondus ya da di~er ad~yla Ya~l~~ Pilinius tarafindan anlaulan bir
öykü-de geçmektedir. Bu öyküöykü-de Natron (do~al sodyum karbonat) yüklü bir geminin (muhtemelen M~s~r gemisi) Fenike k~rlanna demirledi~i, tüc-carlar~n burada ocak haz~rlamak için ta~~ bulamad~ldan ve bunun üzeri-ne natron kulland~ldan geçmektedir. Yak~lan ate~~ sonucu natronun sa-hildeki kum ile birle~erek cam parçaoldann~~ olu~turdu~u anlaulmakta-d~r "7. Söz konusu bu hikaye ile belki de cam~n ke~f~ni de~il de ayn~~ sa-hillerde gerçekle~en cam teknolojisindeki büyük ke~if vurgulanm~~~ ol-mal~d~r.
Tell el-Amarna'da ele geçen yaz~l~~ belgeler, M~s~r cammm kuvars çak~llanndan elde edilen saf silis'ten yap~ld~~~n~~ belirtmektedir. Bu ko-nuda yap~lan analizler, söz konusu cam~n alkali soda cinsinden oldu~u-nu ve bazen az oranda potas içerdi~ini göstermi~tir. Bu durumda kul-lan~lan alkalin içinde çok az oranda potas bulunan sodyum karbonat ve
I" Edwin A. Barber, "Mosaic and Millefiori Glass", Bulletin of th~~ Pennsylvania Musewn, 13/51 (1915), s. 31.
"5 Özet, a.g.e., s. 595-600.
116 Donald B. Harden, "Amient Glass II: Roman", 7he Archaeological journa4 CXXVI (1970), s. 45-46.
luGeorges Perrot ve Charles Chipiez, History of Art in Primitive Greece, Myc~nean Art, 1-it, Chap-man and Hali Ltd., London 1885, s.331; Lucas, a.g.e.,ss. 118-119; D.E. Eicholz, Pliny Natural
His-tory X, Libri XXXVI-XXXVIL Harvard 1962, ss. XXXVI,65,190-191; Giovanni Mariacher, Glass from Antiquiy to the Renaissance, Milan 1976, s. 11.
sodyum bikarbonattan olu~an natron oldu~unu göstermesi yukanda sözü edilen öyküyü de destekler niteliktedir"8.
Cam ilk olarak, M.Ö. 3500-3000 y~lan aras~nda Mezopotamya'da ta~~ ve pi~mi~~ topraktan yap~lm~~~ boncuklan kaplayan s~r tabakas~~ olarak ortaya ç~km~~t~r118. Bunun yan~~ s~ra ~rak'da E~hnunna (Teli Asmar) bu-luntular~~ aras~nda camdan yan saydam bir çubuk parças~~ M.Ö. 2300'e tarihlendirilmektedir ve Sargon dönemine ait eserlerle birlikte ele geç-nai~tiruo. Di~er bir cam buluntu ise Eridu (Tell Ahu ~ahreyn)'da bulun-mu~~ olan M.Ö. 2200'e tarihlendirilen mavi renkli bir cam topakt~r'21. Ayr~ca yine M.Ö. 3. bin y~lda, henüz bu dönemde cam kaplar görülme-di~i için Orta Mezopotamya'da kaplann üzerinin s~rlanmas~nda cam~n ana hammadde olarak kullan~lm~~~ oldu~u saptanm~~t~r122. M.Ö. 2. bin-de geni~~ bir yay~lma sahip olan cam kaplar ile ça~da~~ olan di~er cam buluntular aras~nda kal~pta yap~lm~~~ olan ç~plak kad~n plakalan ve kol-ye ara parçalan da bulunmaktad~r123.
Mezopotamya'daki cam yap~m~n~n bu ilk dönemi M.Ö. 13. yüzy~l~n sonu ya da 12. yüzy~l~n ba~~nda sona ermi~tir. Arkeolojik kaz~lardan el-de edilen bulgulara göre, bu dönemel-den sonra Mezopotamya'da cam buluntulara bir daha rastlanilmamaktad~r ve tekrar ortaya ç~k~~~~ ise yüz-y~llar sonra gerçekle~mektedir. Cam üretimindeki dü~ü~~ Babil'de Kas-sit hanedanhk döneminin sonunda ba~lar ve M.Ö. 11. ve 10. yüzy~llar-da Assur'un zay~f oldu~u dönem boyunca devam eder. Cam üretimi ile ilgili yaz~l~~ kaynaklar ise, Orta Babil döneminin sonundan itibaren za-y~llar ve Yeni Assur'un geç döneminde tekrar ortaya ç~kar. Söz konusu dönem, Ege'de Myken uygarl~~~mn çöktü~ü ve cam üretiminin ortadan kalkt~~~, ayn~~ zamanda Levant bölgesinde Deniz Kavimleri Göçü'nün ya~and~~~~ döneme denk gelmektedir'24.
118 Lucas, a.g.e., s. 120.
119 Barag, "Mesopotamian Core-formed Glass Vessels (1500-500 BC)", s.35; McGovern
vd., a.g.e., ss. 400-402.
'2° Frankfort, a.g.e., ss. 56-59.
12' H.R. Hall, A Season's Work at Ur, London 1930, s. 213; Dan Barag, Catalogue of Westem
Asia-tic Class in the British Maseum, 1985, s.111.
122 Kurt T. Ludtner, "Ancient Glass", Art Institute of Chicago Museum Stuelies, Vol: 2, No:1 (1994),
ss. 78-91; ~eniz Atik, "Ça~lar Boyu Boncuk. "bk. Boncuk: ~nanç, Güç ve Güzellik, Rezan Has Müzesi ~stanbul 2007, ss. 14-17; Barag, Catalogue of Weskm Asiatic Glass in the British Masam~, s. 35.
1" Barag, Catalogue of Westem Asiatic Glass, s. 36.
M.Ö. 2. B~NDE FR~T, FAYANS VE CAM MALZEME ÜZER~NE 35
Bununla birlikte cam kullan~m~n~n M.Ö. 2. bin y~lda Mezopotamya d~~~nda M~s~r ve Ege Bölgesi'nde canl~~ bir dönem ya~ad~~~~ bilinmekte-dir. Bu dönemin tipik cam ürünleri çe~itli renklerdedir; genelde opak aç~k mavi-turkuvaz ya da koyu mavi, beyaz, san, siyah ve k~rm~z~~ renk-ler mavi olan ana küde üzerine bezeyid unsur olarak kat~lm~~t~r. Buna kar~~n renksiz-~effaf cam son derece ender görülmektedir°25 ve az say~-da ele geçmi~tir126. Ayr~ca Ege duvar resimlerinde gösterilen sar~~ renk-teki boncuklann alt~n, k~rm~z~~ renk boncuklann karneol, mavi renkrenk-teki bonculdann ise lapis lazuli ya da M~s~r mavi friti ile fayansm yan~~ s~ra cam~~ simgeledikleri dü~ünülmektedir'27.
Eski M~s~r cam~, günümüzdeki cama göre daha az oranda silis ve ki-reç, daha fazla oranda ise demir oksit ve alkali içermektedir. Bundan dolay~~ da daha az ~s~da eriyebilmekte ve üretimi daha kolay olmaktad~r. Ancak bu özellikler d~~~ etkenlerden çabuk etkilenmeyi de beraberinde getirmektedir. ~ki cam aras~ndaki di~er büyük farkl~l~k ise modern ca-m~n ~effaf, M~s~r camca-m~n ise genelde donuk veya tam ~effaf olmamas~-d~r. M~s~rlilar cam~n bu özelli~ine kar~~l~k, Fenikeliler T~r ve Sidon ~e-hirlerindeki atölyelerde renksiz ve ~effaf cam üretmeyi ba~ararak büyük bir servet kazanm~~lard~r. Fenikelilerin ilerletti~i cam sanat~n~n geli~-mesindeki en büyük etken, cam üretimi için gerekli olan hammaddele-rin Fenike k~y~lar~ndan kolay ve ucuz bir ~ekilde sa~lanabilmesidir°28.
Di~er taraftan bu döneme ait cam külçeler, Eridu d~~~nda Tell-Brak'ta izlenmektedir. Anadolu'da M.Ö. 1380-1345 y~llar~~ aras~nda egemen olan Hitit kral~~ ~uppililiuma, Alalah'~n da içinde bulundu~u, Kargam~~~ ve Halep'in de yer ald~~~~ bölgedeki Mitanni topraklar~n~~ Hi-tit kontrolü alt~na alm~~t~r. Anadolu'da ele geçen ve M.Ö. 16. yüzy~l~n sonlar~na tarihlendirilen iç kal~p tekni~i kullan~larak yap~lan en eski cam kap parças~, saydam mavi camdan yap~lm~~~ olan bir ~i~eye ait bo-yun parças~~ olup Alalah buluntulan aras~nda yerini almaktad~r129. Ku-
125 Tunç ça~~nda renksiz cam üretimi oldukça sm~rl~dtr, ancak Demir Ça~ina özgü
say~-lan bir teknolojik ilerleme olarak bilinmektedir.
128 Thilo Rehren, "Geç Tunç Ça~~nda Cam Ticareti" bk.: Ü. Yalç~n, C. Pulak ve R.
Sbt-ta (eds.) Uluburun Gemisi. 3000 Y~l Ona Dünya Ticareti, Zero Prod. Ltd., Bochum 2006, s. 535.
127 Panagiotaki, a.g.e., s. 51.
128 Forbes Studies in Ancient Technology V, Leiden 1957, ss.110-111; Lucas, a.g.e., s. 120;
Perrot ve Chipiez, a.g.e., s. 329; Grose, a.g.e., s. 29-30.
128 C. Leonard Wooley, Alalalch. An Account of Ercavations at Teli Atchana in Hata,, 1937-1949,
Bur-lington House, London 1955, ss. 300-301, 384; Barag, Catalogue of Western Asia& Class in the British
zey Suriye'de yer alan Alalah'da, Geç Tunç Ça~~~ tabakalarmdan birçok tipik Mezopotamya cam kap parçalan ile di~er cam buluntular ele geç-mektedir. Bu durum da, sözü edilen en eski cam ~i~e parças~n~n Mezo-potamya'dan ithal edilmi~~ oldu~unu ortaya koymaktad~r '3°. Bu döne-me ait cam ~i~e örnekleri özellikle Kuzey Mezopotamya'da yer alan Nu-zi, Assur ve Telt el Rimah gibi merkezlerde yay~bm~~ Nuzi serami~i ile birlikte görülmesinden dolay~~ cam üretim merkezinin Mitanni krall~~~~ oldu~una i~aret etmektedir Im. Ancak Moorey°32, bu dönemdeki cam üretim endüstrisini seyrek ve düzensiz olarak tammlam~~t~r. Her ne ka-dar en eski cam buluntular~~ Mezopotamya'dan ele geçmi~~ olsa da baz~~ ara~t~rmac~lar, gerçek anlamdaki ilk cam üretiminin M.Ö. 16 yüzy~lda M~s~r'da gerçekle~mi~~ oldu~unu ileri sürmektedir'33.
Birincil cam üretim atölyelerinde genellikle ham cam külçeler, ku-varz çak~llan ve bitki kal~nt~lan gibi yerel hammaddeler kullan~lm~~t~r. Bunun yan~~ s~ra ikincil üretim atölyeleri ise, yerel zanaatkarlann bu cam külçelerden süs e~yas~, dekoratif kaplar ya da amuletlerin üretil-dikleri yerel atölyelerdir. Nitekim bu tipteki birincil cam atölyelere yal-n~zca M~s~r'da rasdan~lm~~t~r. Ayr~ca yaz~b metinlerden de bu tip atölye-lerin Mezopotamya'da da bulundu~unu anla~~lmaktad~r. Ancak yap~lan arkeolojik kaz~larda henüz bu tip atölyelere rasdanmam~~t~r134.
Görüldü~-ü üzere, M~s~r'da ilk cam yap~m~n~n ne zaman ortaya ç~k-t~~~~ konusu kesinlik kazanmam~~t~r. Ancak M~s~r'da cam üretiminin ya-p~ld~~~~ tespit edilen en eski cam atölyeleri Yeni Krall~k Döneminde 18. Sülalenin sonuna tarihlendirilen III. Amenophis (M.Ö. 1402-1364) za-man~nda Thebes ve Tell el-Amarna d~~~nda Lisht'te tespit edilmi~tir'35. Baz~~ ara~t~rmac~lar cam i~çili~inin Suriye kökenli oldu~unu ve söz ko-nusu Hanedanlik zaman~nda görülen geli~menin M~s~r'~n bu bölgedeki seferleriyle ba~lant~l~~ oldu~u dü~üncesindediri36.
'3° Barag, Catalogue of Westem Asiatic Glass in the British Museum, 1985, s. 36.
131 Barag Dan, "Mesopotamian Glass Vessels of the Second Millennium B.C.", journal of Glass Studies, IV,(1962), ss. 9-27.
132 Moorey, a.g.e., s. 192
133 J.D. Cooney, Catalogue of Egyptian Antiquities in the British Museum: IV Glass, London 1976, s.15 134 Caroline M. Jackson ve P.T. Nicholson "The Provenance of Some Glass Ingots from the Ulubun~n Shipwreck", journal of Archaeological Science, 37 (2010), ss. 295-301.
133 Perrot ve Chipiez, a.g.e., s. 327; R.J. Forbes, a.g.e., ss. 118-120.
136 Lucas, a.g.e., s. 116; Donald B. Harden, "Andent Glass I: Pre-Roman" The Arcluteologi~al journal CXXV (1969): ss. 46; Donald B. Harden, Glass of the Caesars, Published by Olivetti, Milan 1987, s. 3.
M.Ö. 2. B~NDE FR~T, FAYANS VE CAM MALZEME ÜZER~NE 37
M~s~r'da 18. Hanedar~lik döneminde III. Amenhotep
(M.Ö.1390-1352) ve IV. Amenhotep/ Akhenaten (M.Ö. 1375-1358) dönemleri cam
sanat~n~n ak~n ça~~~ olarak bilinmektedir137. Cam üretim merkezleri ile
ilgili olarak M~s~r'da III. Amenhotep devrinde Malkata ve M.Ö. 14.
yüzy~l~n ortas~na tarihlenen Tell-el Amarna buluntular~~ M~s~r'daki cam
üretiminin devlet yönetiminde ve kontrolünde oldu~unu
göstermi~-tiri38. Yap~lan son ara~t~rmalar kapsam~nda Geç Tunç Ça~~'mn ikinci
yansm~n ba~lar~nda cam üretti~i anla~~lan önemli bir atölyenin Do~u
Nil Deltasmda yer alan ve M.Ö. 13. yüzy~l~n sonlar~na tarihlenen
Qan-tir/Piramesse'de oldu~u bilinmektedir'39. Ancak bu üretim kesinlikle
bi-linen en erken üretim olmay~p, geli~kin ve uzun deneyimlere dayanan
tekniklerin kullan~ld~~~~ uygulamalan temsil etmektedirm°.
Spaer'e göre ise141, en eski cam üretimi ~srail'de Akko yerle~iminde
gerçekle~mi~tir. Hatta M.Ö. 16. yüzy~l~n ikinci yans~m cam üretiminin
gerçek bir endüstri halini ald~~~~ için "Cam Ça~~" olarak da
tarumlam~~-t~r142. Söz konusu dönemde cam zanaatkarlanna ait ürünler Babil ve
Assur'da geni~~ bir da~~l~m göstermektedir. Söz konusu ürünlere, bu
dö-nemde Hurri-Mitanni krall~~~mn direkt etkisi ve kontrolü alt~nda olan
güneyde Ur, Nippur, Babil, Dur-Kurigalzu, Assur, Nuzi, Nineve, Tell
el-Falchar, Tell el-Rimah, Tell Brak, Chagar-Ba7ar, Kirkuk ve bat~da
Alalakh'da rastlamlmaktad~r143.
Geç Tunç Ça~~'nda opak renkli cam~n lapis lazuli, turkuvaz ve
keh-ribar türü yan de~erli malzeme yerine kullan~lmas~~ yan~nda elit kesi-
137 Moorey, a.g.e., s. 194.
'38 P.T. Nicholson, "Glassmaking and Glassworking at Amarna: Some New Work",
Jour-nal of Glass Studies, 43, 1995, s. 11-19; Grose, a.g.e., s. 51; Jackson ve Nicholson, a.g.e., s. 296.
'39 Thilo Rehren, Edgar B. Pusch ve A. Herold "Glass Coloring Works within a
Copper-Centred Industrial Complex in late Bronze Age Eg-ypt" bk.: P. McCray (ed.) 77ze Prehistory and
History of Glassmaking Technology, Westerville 1998, ss. 227-250; Rehren, a.g.e., s. 535; Nicholson,
"Glass and Faience Production Sites in New Kingdom Egypt: a Review of the Evidence", s. 8- 9; Jackson ve Nicholson, a.g.e., s. 296.
140 Rehren, a.g.e., s.535.
141 Spaer Maud, Ancient Glass in the Israel Museum: Beads and Other Small Oects (Israel Museum Ca-
talogue 447), Israel Museum, Jerusalem 2000, s. 23.
142 Barag, Catalogue of Western Asiatic Glass in the Brihsh Museum, 1985, s. 36-37; R.F.S. Star, Nuzi Report on the Excavations at Yorgan Tepe near Ifirkuk, Iraq Conducted by Haroard University in Conjuction with the Ame-rican Schools of Oriental Research and the University Museum of Philaderphia 1927-1931, Cambridge, Massachu-
setts, 1939, ss. 446-456.
43 Oppenheim, "Towards a History of Glass in the Ancient Near East", s. 262; Barag, Ca- talogue of Westem Asiatic Glass in the British Museum, 1985, s. 36.
min tekelinde bulunan ve seri üretimi yap~lan bir malzeme olmas~~ da dikkati çekmektedir. Tarihteki cam üretimi deyince Do~u Anadolu ve Kuzey Mezopotamya'da Hurri-Mitanni etki alan~n~n bu üretimin mer-kez bölgesi oldu~unu akla getirmektedir144. Özellikle M.Ö. 1 5. yüzy~lda Hurri ülkelerinde cam üretimi h~zla ilerlemekle beraber di~er bölgele-ri de etkisi alt~na ald~~~~ bilinmektedir145.
Yüksek statüdeki bireylere ait olan Orta Assur mezarlannda cam, fayans ve yan de~erli ta~lardan yap~lm~~~ olan birçok boncuk bulunmu ~-tur146. Ur'da, her ne kadar hem fakir hem de zengin mezarlarda bon-cuklar bulunmu~~ olsa da, zengin mezarlarda bulunmu~~ olanlar büyük boyutlar~, renkleri ve yüksek ta~~ kalitesi ile kolayl~kla ay~rt edilmektedir; alt~n boncuklar da zenginli~in belirtisidir ve daima renkli ta~~ boncuk-larla birlikte kullandm~~lard~r147. Boncuklar, Ur'daki kad~n mezarlann-da mezarlann-daha çok miktarmezarlann-da görülmesi yan~nmezarlann-da yüksek statüye sahip erkek mezarlar~nda da rastlamlmaktad~r148.
Ayr~ca bu dönem, cam kullan~m~n~n ve ayn~~ zamanda ticaretinin Do~u Akdeniz'de özellikle M~s~r, Levant, Anadolu ve Ege bölgesinde en yo~un görüldü~ü dönem olarak kar~~m~za ç~kmaktad~r149. Hurri ülke-lerinde camc~li~~n çok geli~mi~~ oldu~u ve ham cam~n da ihraç edildi~i dü~ünüldü~ünde, cam külçelerin bat~ya getirilip Myken cam boncukla-rm~n yap~m~nda kullan~lm~~~ olmas~~ kuvvetli bir olas~l~kt~r150. Özellikle i~-lenmemi~~ cam külçeler cam~n hammadde olarak aktif ticaretinin yap ~l-d~~~na dair en güvenilir kan~tlar~~ olu~turmaktad~r 151. Bununla birlikte M.Ö. 1 5. ve 1 3. yüzy~llar aras~ndaki dönem ise Spaer'52 tarafindan "de-neysel ve yenilikçi" dönem olarak yorumlanm~~t~r. Yine ayn~~ ara~t~rma-
'' Barag, Catalogue of Weskrn Asiatic Glass in the British Museu~n, 1985, s. 36-37; R.F.S. Star, Anzi Report on the Excavations at Yorgan Tepe near Kirkuk, Iraq Conducted by Harvard UniversiO, in Conjuction with the Ame- rican Schools of O~iental Research and the Universip, Museum of Philaderphia 1927-1931, Cambridge, Massachu- setts, 1939, ss. 446-456.
149 Cooney, a.g.e., s. xv~.
'" Maxwell-Hyslop K. R., WestLrn Asiatic jewelle~y, c. 3000-612 B. C, London 1971, ss.173-174. '47 C. Leonard Wooley, Ur Excavations Il. 77~e Rgal Cem~kly, London 1934, s. 370.
149 Wooley, Ur Excavations H: The Royal Cemeten~, s. 366. 149 Rehren, a.g.e., s. 535.
'5° Üzfirat Özgümü~, Anadolu Camc~l~t, Pera Yay~nc~l~k, ~stanbul 2010, s. 19.
15' S. Kurinsky, Glassmakers: An Odyssey of the jews: The First Three Thousand rears. 1991, s. 90.
M.Ö. 2. B~NDE FR~T, FAYANS VE CAM MALZEME ÜZERINE 39
c~ya göre'53 cam~n Karanlik Ça~~~ yakla~~k M.Ö. 1200-850 tarihleri ara-s~na denk dü~mektedir. Geç Tunç Ça~~~ cam endüstrisi Suriye ve Kuzey Mezopotamya'da biraz daha erken tarihlerde geli~meye ba~lamakla bir-likte M~s~r'da oldu~u kadar ileri gidememi~~ ve Karanl~k Ça~~ nedeniyle büyük bir darbe alm~~t~r154.
Girit adas~nda ise, Geç Minos IA döneminde, Knossos'da daha ön-ce fayans üretiminde kullan~lan atölyelerin art~k cam i~lemecili~inde kullan~lmaya ba~lad~~~~ ve daha çok boncuk yap~m~nda yararlan~ld~~~~ görülmektedir°55. Söz konusu dönemde, Ege bölgesi geneline bak~ld~-~~nda cam, fayans ve frit boncuklann büyük bir k~sm~n~n atölyelerde üretimi sonras~~ da~~t~m~n~n yap~ld~~~~ ve daha çok ölü gömme gelenek-leri aç~s~ndan tholos, pithos, sanduka ve oda mezarlarda, kad~n, erkek ve çocuk iskeletleri ile ili~kili olarak ele geçmi~~ oldu~u saptanm~~t~r156. Bu malzemeden yap~lm~~~ olan bonculdann bol miktarda ve çe~itte bu-lunmas~, Ege bölgesinde Geç Hellas III A-B (M.Ö. 1390-1180) döne-minde geli~mi~~ bir cam endüstrisinin varli~ma i~aret etmektedirm.
Cam ve fayans boncuklar ile di~er cam e~yamn Ege dünyas~ndaki da~~l~m~, bunlann Myken kültüründeki yeri hakk~nda da yeni bilgiler vermektedir. Bunlar, özellikle K~t'a Yunanistan'da Mycenae°58, Den-dram,
'5" Spaer, a.g.e., ss.23-24. 134 Harden, Glass of the Caesars, s.3.
Panagiotaki, a.g.e., ss. 45, 53.
156 K. Nikita "Mycenaean Glass Beads • Technology, Forms and Function" bk.: I.C. Glo-ver, H. Hughes-Brock ve J. Henderson (ed) Ornaments fivm the Past: Bead Studies Atter Beck, Bead Study Trust, London and Bangkok 2003, s. 33.
157 Nikita, "Mycenaean Glass Beads: Technology, Forms and Function", s. 23. '58 Wace, a.g.e., s. 349; George E. Mylonas, Ancient Mycenae, Princeton 1957; ss. 103-127; Ge-orge E. Mylorlas, Mycenaean ad the Mycenaean Age, Princeton 1966, ss. 334-336; Giampaola Graziadi-o, "The Process of Social Stratification at Mycenae in the Shaft Grave Period: A Comparative Examination and Evidence" American jou~nal of Archaeology 95 (1991), ss. 423-425.
Axel W. Persson, The Royal Tombs at Dendra Near Midea, Oxford University Press, Lond 1931; ss. 4-15, 30-31
16k) Kyriaki Polikreti, vd. "XFR Analysis of Glass Beads from the Mycenean Palace of Nes-tor at Pylos, Peloponnesus, Greece: New Insight into the LBA Glass Trade", journal of Archaeolo-gical Science, 38 (2011), ss. 2889-2896.
Oscar Montelius, La Gr&e PrAlasique, Pre~nie're Pa~tie, Stockholm 1924, s.165.
1"2 Arthur Evans , "The Palace of Knossos", The Annual of the British School at Athens IX (1903), ss. 66-67; Evans, a.g.e., 1921, s. 486; Arthur Evans, 771e Palace of Minos. A Comparative of Success~ve Sta-ges of the Early C~etan Civilizations as Illustrated by the Discoverie, Volume IV, Pan t II, Mac Milan and Co.
Li-mited, London 1935, s. 963-964.
