V. DIM
1TR [ADN,Topografia tis Thessalonikis kala un Epohi tis
Tourk-okratias (1430-1912), (Türk Yönetimindeki Selânik'in Topo~rafyas~ ),
Make-donya Ara~t~ rmalar~~ Enstitüsü-MakeMake-donya Kütüphanesi No: 61, Selânik,
1983.
Selanik kenti, gerek Bizans Imparatorlu~u, gerekse Osmanl~~ Imparatorlu~u zamanlar~n-da siyasal, toplumsal ve ekonomik faaliyetlerin toplanm~~~ oldu~u önemli merkezlerden biridir. Bununla beraber, kentin topo~rafyas~~ üzerindeki çal~~malar daha çok Roma ve Bizans dönemleri üzerinde yo~unla~m~~t~r.
Selanik'te Türk egemenli~i II. Murad zaman~nda 1430 y~l~nda ba~layarak 1912 y~l~na kadar sürmü~tür. Türk egemenli~inde Selanik'in topo~rafyas~na ili~kin son zamanlara de~in bilimsel bir ara~t~rma yap~lmam~~t~r. V. Dimitriadis'in. "Türk Yönetimindeki Selanik'in Topo~rafyas~" adl~~ eseri, yazar~n da "Giri~" k~sm~nda belirtti~i üzere, bu aç~~~~ kapamak amac~yla yaz~lm~~t~r.
Dimitriadis, bu konuya ili~kin malzemeyi, özellikle, Selanik'teki Makedonya Ar~ivi Vlatadon Manast~r] Ar~ivi ve Sofya'daki Milli Kütüphaneden yararlanarak toplanm~~t~r. Bu malzeme daha çok kad~~ sicilleri, vak~f defterleri, tapu defterleri ve vergi ile ilgili defterlerden olu~maktad~r. Ayr~ca, H. Lowry taraf~ndan yay~mlanm~~~ olan 1478 tarihli mufassal tahrir defterinden de geni~~ ölçüde yararlan~lm~~ t~r. Uzun y~llar süren bir çal~~man~n ürünü olan ve en son kaynakçan~n da kullan~ld~~~~ bu eser ba~l~ca iki bölümden olu~maktad~r.
Yazar, Rum-Türk-Yahudi mahallelerinin incelendi~i kitab~n ilk bölümüne, 1423 y~l~ndan itibaren Venedik'e teslim edilen Selanik'in, 29 Mart 14.3o'da Türk egemenli~ine geçti~ini ve say~lar~~ çok az kalan Rum ve Türklerin kentte kar~~~k olarak oturduklar~n~~ anlatmakla ba~lamaktad~r. Kentin nüfusu ba~l~ca, Rumlar, Türkler ve 1500lerde Avrupa'n~n çe~itli ülkelerinden kovularak Selanik'te yerle~mi~~ olan Yahudilerden olu~maktad~r. Onbe~inci yüzy~l~n sonlar~ndan itibaren Rumlar, Türklerin ellerine geçmemi~~ olan kiliselerin etraf~nda toplanmaya ba~lam~~lard~r. Onalt~nc~~ yüzy~l~n sonlar~nda onyedinci yüzy~l~n ba~lar~nda ise, Türk nüfusunun kentin yukar~~ bölgelerine do~ru yerle~tikleri, Yahudilerin güneyde, Rumlar~n ise, Türklerin Selânik'i ele geçirmeden önce yerle~mi~~ olduklar~, Kentin do~usundaki bölgelerde da~~n~k bir ~ekilde oturduklar~~ görülmektedir.
Kentin Rum, Türk ve Yahudi mahalleleri ve nüfuslar~~ ise, onalt~~ ve onyedinci yüzy~llarda onsekiz ve ondokuzuncu yüzy~llarda olmak üzere ayr~~ ayr~~ incelenmektedir. Bu mahallelerin isimlerini nereden ald~klar~~ ara~ t~r~ld~ktan ba~ka, ne zaman ve kimin taraf~ndan kurulmu~~ olduklar~~ ve kaç hane olduklar~~ hakk~nda da bilgi verilmektedir. Türk mahalleleri daha çok isimlerini çevresinde topland~klar~~ camilerden ve mescidlerden almi~lard~r. H~ristiyan ma-halleleri ise onaltinel yüzy~lda daha Bizans dönemindeki isimlerini ta~~ yorlard~. Onyedinci yüzy~ ldan itibaren isim de~i~ tirmeye ba~layacaklar ve bunlar~~ Türk yönetiminin sonuna kadar koruyacaklard~r.
Türk yönetiminin son zamanlar~na ili~kin bilgiler ise daha ayr~ntilid~r. 1906 y~l~nda düzenlenmi~~ olan vergi defterlerinde Türkler, her mahallede bulunan ev, dükkan, f~ r~ n, cami, sinagog, i~yeri, mezarl~k, hapishane, okul, çe~me ve su depolar~n~~ ayr~~ ayr~~ kaydetmi~lerdir. Bu bölümün sonunda kentteki çar~~lar, yollar, kale ve o zaman Selanik'in d~~~nda kalan bölge hakk~nda da bilgi verilir. Aynca, her bölüm ile ilgili olarak, ~ g~ a'den önce ve sonraya ait olan sokak isimlerinin el yazmas~~ katologlar~~ ile ~~ 917 yang~n~ndan sonra çizilmi~~ olan kentin haritas~~ da kullan~lmak suretiyle, mahallelerle birlikte eski ve yeni sokak ve cadde isimlerini gösteren son derece ayr~nt~l~~ haritalar da ortaya konulmu~tur. Bu haritalarda Türk yönetimi zaman~nda yap~lm~~~ fakat sonradan yok olmu~~ olan binalar, camiler, medreseler v.b. gibi yap~lar da i~aret edilmi~tir.
Kentteki binalar hakk~ nda bilgi verilen kitab~ n ikinci bölümünde, önce kiliseler yer
almaktad~r. Burada, Selanik'in Türkler taraf~ndan ele geçirilmesinden sonra H~ristiyanlarm ellerinde b~rak~lan ya da camiye çevrilen kiliseler tesbit ediliyor. Türk yönetiminde H~ristiyanlar~n ellerinde kalm~~~ Bizans kiliselerinden bugüne sadece Vlatadon Manast~r~~ ile Küçük Sotiros Kilisesi kalm~~t~r. Daha sonra Osmanl~lar~n dinsel ya da toplumsal amaçlarla yapm~~~ olduklar~~ eserlerden söz ediliyor. Bunlar aras~nda camiler, medreseler, tekke, hamam ve çe~meler önemli bir yer tutmaktad~r. Bu eserlerin kurulu~lar~~ ve daha sonra ne olduklar~~ hakk~nda verilen bilgiler de çok ilginçtir. Bugün Osmanl~~ döneminden sadece Hamza Bey Camii ile Imaret Camii kalm~~t~r. Osmanl~~ döneminde yap~lan Sinagoglar da ayr~~ bir bölümde inceleniyor. Bu bölümün sonunda kentteki okullar, su ~ebekesi, ç~kan salg~n hastal~klar ve yang~nlarla da ilgili ayd~nlat~c~~ bilgiler de verilmektedir.
Kitab~n içindekiler ~unlard~r: H. Lamprinos taraf~ndan yaz~lan önsöz. Resim ve Haritalar listesi. Giri~~ ( t ). Kullan~lan Ar~ivIer (6).
I. BÖLÜM
MAHALLELER VE PAZARLAR
1-
TÜRK EGEMENLI~I DEVRINDE SELANIK 2-15. NCI YOZTILDA SELANIK'IN MAHALLELER!Agios Minas Mahallesi (27). Hrisi Mahallesi (29). Omfalos Mahallesi (30). Agios Dimitrios Mahallesi (31). Katafigi Mahallesi, (32). Ahiropiitos Mahallesi (32). Agia Pelagia Mahallesi (33). Ippodromion Mahallesi (34). Agios Isaak Mahallesi (36). Asomaton Mahallesi (37)• Yannis Mavras Kaiis mahallesi (39)• 15. Yüzy~lda Selanik'in Çe~itli Pazarlar~~ (40). 15 nci Yüzy~lda Selanik'in Musevi Nüfusu (40).
3- HIR1STlYAN MAHALLELER (s• 47)
16-17 nci Yüzy~llarda H~ristiyan Mahalleler (s• 47) 18-19 ncu Yüzy~llarda H~ristiyan Mahalleler (s• 54) C - Türk Egemenli~inin Son Y~llar~nda H~ristiyan Mahalleleri (s• 55)
~ . Agios Ipatios Mahallesi (58). 2. Tuzlu Çe~me Mahallesi (60). 3. Agios Konstantinos
Mahallesi (62). 4. Kebir Manast~r Mahallesi (62). 5. Panaguda Mahallesi (64). 6. Agios Athanasios Mahallesi (66). 7. Agios Nikolaos Mahallesi (7o). 8. Çavu~~ Manast~r Mahallesi (72). g. Yan~k Manast~r (73). ~ o. Metropolid Mahallesi (74). i i. K~zlar Manast~r~~ Mahallesi (76). 12. Tav~an Manast~r' Mahallesi (76).
TÜRK MAHALLELERI
A -16-17 nci Yüzy~ llarda Türk Mahalleleri (s. 81)
B- 18-19 ncu Yüzy~ llarda Türk Mahalleleri (s. 86)
C-Türk Egemenli~inin Son Y~llar~ nda Türk Mahalleleri (s. 89) 1. Ahmed ~ubas~~ Mahallesi (go). 2. Mes'ud Hasan Mahallesi (94) 3. ~ ki ~erife Mahallesi 4. Hayreddincik Mahallesi ( 'ol ). 5. Pinti Hasan Mahallesi ( lot ). 6. ~shak Pa~a Mahallesi (102). 7. Suluca Mahallesi ( lo4). 8. Hac~~ Mu'min Mahallesi ( ~ o7). Musa Baba Mahallesi (108). ~ o. Saray 'Atik (Eski Saray) Mahallesi (11o). ii. Kas~ miye Mahallesi (112). 12 Mu'id Alaeddin Mahallesi (113). 13. Hac~~ ~sma'il Mahallesi (114). 14. Tarakç~~ Mahallesi (116). 15. Astarc~~ Mahallesi ( ~~ ~~ 7). 16. Ya'kub Pa~a Mahallesi (118). 17. Hac~~ ~skender Mahallesi (120). 18. Y~ lan Mermer Mahallesi (12). ~ g. ~ehabettin Mahallesi (122). 20 Kazaz Hac~~ Mustafa Mahallesi (122). 21 Kazaz Hac~~ Musa Mahallesi (125). 22. Porta Kap~~ Mahallesi (126), 23. Sinan Pa~a Mahallesi (128). 24. Koca Kas~m Pa~a Mahallesi (128). 25. Ali Pa~a Mahallesi (130). 28. Abdullah Kad~~ Mahallesi (132). 29. Sinanc~ k Mahallesi (132). 30b Kâtib Musliheddin Mahallesi (134). 31. Kara Hac~~ Mahallesi (134). 32. Balat Mahallesi (136). 33. Hamza Bey Mahallesi (136). 34. Sar~~ Hatib Mahallesi (138). 35. Kara Hac~-o~lu Mahallesi. 36. Yahya Bal~~ Mahallesi (140). 37. Gülmez-o~lu Mahallesi. 38. Burmal~~ Cami Mahallesi (141). 39. Gezer' Kas~m Pa~a Mahallesi (41). 40. Akçe Mescid Mahallesi (143). 41. Sülü Pa~a Mahallesi (144)• 42. Daba~~ Hayreddin mahallesi (144)• 43. Timurta~~ Mahallesi (144)•
MUSEV1 MAHALLELERI (s. 1 53)
A-16-19 uncu Yüzy~llarda Musevi Mahalleleri (S. 154)
B-Türk Egemenli~inin Son Y~llar~ nda Musevi Mahalleleri (s. 16o) ~ . Rogoz (ya da Rogos) Mahallesi (16o). 2. Ayasofya Mahallesi (162). 3. Kalchrgöç Mahallesi (163). 4. Pulya Mahallesi (163). 5. Leviye Mahallesi (166). 6. A~uda Mahallesi (166). 7. Baru Mahallesi (168). 8. F~ nd~k Mahallesi (168). g. Kad~~ Mahallesi (170). ~~ o. Bedaron Mahallesi (17o). ~~ I. Yeni Havlu Mahallesi (171). 12. Külhan Mahallesi (171). 13. Ez-Haim
Mahallesi (171). 14. Salhâne Mahallesi (171). 15. Tophâne Mahallesi (172). 16. Cedide ve Malta Mahallesi (172)i
6- PAZARLAR (s• l 79)
Küçük Pazarlar
Türk Egemenli~inin Sonuna do~ru Ticaret Merkezi ve Merkezi Yollar
(s. 183) 1. Egnatia. (183). 2. Belediye Caddesi (188). 4. Pazar Bölgesi (19o). 5. Liman (~~tira)
bölgesi (199). 6. Rihtim (203).
7- AKROPOL (S. 211 )
8-SURLAR DI~INDAKI SELÂNIK (S. 217)
II. BÖLÜM
BINALAR - KILISELER
~ . Agios Minas (252). 2. Katedral (252). 3. Agios Nikolaos ( 253). 4. panaguda (254)• 5.
papanti (255). 6. Agios Ipatios (256). 7. Agios Athanasios (256). 8. Megali ya da Nea Panagia (260). 9. Agios Antonios (260). lo. Agios Konstantinos (260). ~~ 1. Agios Nikolaos Orfanos (261). 12. Sotiros Kilisesi (262). 13-14 Panagia Eleusa ve Agia Paraskevi (262). 15. Panagia Eleusa (263). 16. Metohia (263). 17. Manast~rlar (265). Vlatadon Manast~r~~ (265). Agia Theodora Manast~r~~ (267). Panagia Laodigitria Manast~r~~ (268). Ipominniskontos Manast~r~~ (268). 18. Yabanc~~ Kiliseler (268).
2 - SELÂN~K'~n CAMILER!
Kurulu~lar~, Say~lar~~ ve sonlar~~ (s. 277)
Camiler (s. 277)
1. Eski Cuma Camii (287). 2. Aya Sofya Camii (288). Kas~miye Camii (292). Hortaç Efendi Camii (295). 5. Seray Atik (sor). 6. Ya'kub Pa~a Camii (303)• 7. Ishakiye Camii (304)• 8. ~ki ~erife Camii (306). 9. Cezeri Kas~m Pa~a Camii (307). ~ o. Fethiye Camii (309). ir. Akçe Mescid Camii (310). 12. Kazanc~lar Camii (312). 13. Burmal~~ Camii (312). 14. Koca Mustafa Pa~a Camii (314). 15. Pi~maniye Camii (315). 16. Nu'man Pa~a Camii (315). 17. ~ shak Pa~a Camii (316). 18. Suluca Camii (318). 19. Selim Pa~a (~a'atli Cami) Camii (321). 20. Hamza Bey Camii (323). 21. B~ y~kl~~ Süleyman A~a Camii (323). 22. Esbak Müfti Efendi (Topal Mehmed A~a) Camii (326). 23. Koca Kas~m Pa~a Camii (326). 24. Kara Ali Tekkesi Camii (327). 25. Y~lan Mermer Camii (327). 26. Kelemeriye Kap~s~~ Tekkesi Camii (328). 27. Ç~narl~~ Camii (328). 28. Kadir Baba Tekkesi Camii (329). 29. Kapan Camii (329). 30. Ahmed Pa~a Camii (329). 31. Yal~~ Kap~s~~ Camii (330). 32. Iskele Kurb~nda Camii (33o). 33. Kad~~ Kemal Camii (331). 34. Dabaghâne Camii (331). 35. Popara Camii (331). 36. Eski Camii (332). 37. Davud Pa~a Camii (332). 38. Yeni Camii (333).
Mescidler (s• 337)
(S• 337) 1. De~irmen Camii ya da Dabag Hayreddin Camii 2. Timurta~~ Mescidi (s. 337). 3. Sulu Pa~a Camii (338). 4. Sar~~ Müderris Camii (338). 5. Ali Pa~a Camii (339). 6. Porta Kap~~ Camii (339)• 7. Ahmed Suba~~~ Camii (340). 8. Mes'ud Hasan Camii (340). 9. Ali Zot'un konag~n~n yan~nda isimsiz Cami (341). ~~ o. Musa Baba Camii (341). ~~ . Suluca Camii (341). 12. Hoca Burhan Camii (341). 13. Hayreddincik Camii (341). 14. Pinti Hasan Camii (342). 15. Hac~~ Memi ya da Hac~~ Mu'min Camii (342). 16. Astarc~~ Camii (342). 17. Tarakç~~ ya da Sal~~ Tekkesi Camii (342). 18. Abac~~ Hac~~ Mehmed Camii (343)- 19. Haracc~~ Kemal Camii (343)• 20. Kara Hac~~ Camii (343)• 21. Kara Hac~o~lu Mehmed camii (344)• 22. Kâtib Müsliheddin Camii (344)• 23. Balat Camii (344)• 24. Sinanc~ k Camii (344)• 25. Hac~~ Hasan Camii (345)• 26. Abdullah Kad~~ Camii (345)• 27. Hac~~ Ismail Camii (345)• 26. Abdülmalik Camii (345)• 29. Sar~~ Hatib Camii (346). 30. ~ehabeddin Camii (346). 3 ~~ . Y~lan Mermer Camii (346). 32. Hac~~
~ skender Camii (346). 33. Kazaz Hac~~ Mustafa Camii (347). 34. Kazaz Hac~~ Musa Camii
(347)• 35. Gülmez o~lu camii (347)• 36. Yahya Bal~~ Camii (347)• 37. Hoca Durmu~~ Camii (348)• 38. Deli Balta Camii (348)• 39. Mutaflar Pazar~nda isimsiz Cami (348). 40. Munrak'ta
(Yanm~~~ Han) isimsiz Cami (348). 41. Eski Ta~~ Han~ nda isimsiz Cami (349)• 42. Orta Mescid Divan Mescidi (349). 44. Kalamarya Kalesinde isimsiz Cami (349). 45. Vardar Kalesinde isimsiz Cami (349)• 46. ~i~enane yak~nlar~ndaki Cami (350)• 47. Abdülmalik Camii yak~ nlar~ nda isimsiz cami (350). 48. Aya Sofya Kap~s~nda Hamza Çavu~~ Camii'nin alt~nda isimsiz cami (350). 49. Sulu Han'~ n içinde isimsiz cami (350).
SINANOGLAR (s. 367)
TEKKELER (s. 375)
1. Zindan Tekkesi (s. 378). 2. Kadir Baba Tekkesi (378). 3. Dabaglar Tekkesi (378). 4. Muytablar Tekkesi (378). 5. Pazar Tekkesi (379). 6. Rufa'ID•rvi~lerinin Tekkesi (379). 7. Kara Baba Tekkesi (379). 8. Hamza Bey Cami'i Tekkesi (379). 9. Topal Tekkesi (38o). ~~ o. Kap~~ Tekkesi (380). t t. Sal~~ Tekkesi (380). 12. Koca Kas~ m Pa~a Tekkesi (380). 13. Fethiye Tekkesi (380). 14. Çar~amba Tekkesi ya da Çivçiv Tekkesi (381). 15. Musa Baba ya da Hac~~ Musa Tekkesi (381). 16. Ya'kub Pa~a Tekkesi (381). 17. Per~embe Tekkesi (381). 18. Sa'd~~ Tekkesi (382). 19. Nalband Tekkesi (382). 20. Pe~temalc~yan Tekkesi (382). 21. thümciyan Tekkesi (382 )• 22. Popara Baba-zade Tekkesi (382). 23. Pi~maniye Camii Tekkesi (383). 24. Kara Ali
Tekkesi (383). 25. Porta Kap~~ Tekkesi (383). 26. Kazaz Hac~~ Musa Tekkesi (383). 27. Gülmez o~lu Hac~~ Mustafa Tekkesi (383). 28. Kazaz Hac~~ Mustafa Tekkesi (384). 29. Seyfiillah Tekkesi (384). 30. Kelemeriye Kalas~~ Tekkesi (384). 31. Hortaç Efendi Camii Tekkesi (385). 32. Mevlevf Dervi~lerinin Tekkesi (386).
5 -OKULLAR (s. 389)
Yunan Okullar~~ (389). 2. Türk Okullar~~ (393). 3. Musevi Okullan (399). 4. Yabanc~~ Okullar (4°0)•
6 - HAN VE KERVANSARATLAR (s. 405)
VILÂTET KONA~I VE MAHKEMELER (s. 409)
HAMAMLAR (s. 41 5)
SELLYIK'IN SU ~EBEKESI
~~ - Lebet Su Deposu (426). 2. Hortiatis Su Deposu (432). ~o- MEZARLIKLAR VE TeRBELER
(s• 423)
(s. 445) ILAVE
A -Selanik'te Salg~ nlar (s. 455)
B-Selanik'te Yang~ nlar (s. 458)
C-Selanik'in Nüfusu (s. 459) Ek ilave (s. 467) Belgeler (s. 470) Özet (s. 475) Kaynakça (s. 479)
Dizin
1912'den önce ve Sonra Sokaklar~n Isimleri (s. 48s)
Isimlerin dizini (S. 512)
Sözcüklerin dizini (S. 552)
