XVIII. YÜZYIL OSMANLI TAR~H YAZICILARINDAN
HAZ~NE-~~ B~RÜN KÂT~B~~ AHMED B~N MAHMUD'UN
HAYATI
SONGÜL ÇOLAK*Giri~~
Berlin Staatsbibliothek Orientabteilung, Ms. or. quart. 1209 numarada kay~ tl~~ hazine-i birûn katibi Ahmed bin Mahmud° taraf~ndan tutulan, Os-manl~~ Devleti'nin XVIII. Yüzy~l siyasi, sosyal ve ekonomik hayat~na ili~kin önemli kay~tlara sahip olan mecnnia ve yazar~, Osmanl~~ tarihi ara~ur~c~lar~~ taraf~ndan oldukça az tan~nmaktad~r. Özellikle eserin sahibi hazine-i birtm kâtibi Ahmed Efendi'nin hayat~na ili~kin ba~ka kaynaldarda ayr~nt~l~~ bir bil-giye tesâdüf edemedi~imiz gibi, bu hususta yaz~lm~~~ eldeki mevcut verile-rinde eksik ve kifayetsiz kald~~~n~, hatta yanl~~~ yorumland~~~n~~ gördük. Bu noktadan hareketle Ahmed b. Mahmud'un hayat~na ili~kin toplu bir yorum ve yeni bir bak~~~ aç~s~~ getirmeden önce yazar hakk~nda çok az kaynakta rast-layabildi~imiz k~sa ve s~n~rl~~ bilgileri burada kaydetmekte fayda görüyoruz.
Ahmed Efendi'den bahisle onun elyazmas~ndan ilmi çal~~malar~nda ilk defa faydalanan Prof. Dr. Akdes Nimet Kurat'ur. Kurat, "Hazine-i birün ka-tibi Ahmed b. Mahmud'un (1123-1711) Prut Seferine ait Defteri" ba~l~kl~~ makalesinde Ahmed b. Mahmud'un meslek hayat~na ait k~sa aç~klamalar vermekle beraber, nerede ve ne zaman do~du~una dair bilgi sunmamakta, ancak "baz~~ dil hususiyetlerinin Anadolu'lu oldu~una delâlet etti~ini" be-lirtmektedir2.
Ahmed Efendi'nin hayat~na ili~kin ayn~~ tarzda ikinci bir aç~klama Ro-manyal~~ ara~t~rmac~~ Adnan Tertecel'in makalesinde yer almaktad~r3. Terte-
* Yrd.Doç.Dr., MKÜ Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Ö~retim Üyesi.
I Ahmed Efendi olarakta kullarulacakur.
2 Akdes Nimet Kurat, "Hazine-i birûn katibi Ahmed bin Mahmucrun (1123-1711) Prut Seferine ait Defteri", AÜDTCF Tarih Ara~t~rmalar~~ Enstitüsü Tarih Ara~t~rmalar~~ Dergisi, Nr. 6-7 (1966), IV, Ankara (1968), s. 261-266.
3 Adrian Tertecel, "Un izvor otoman necunoscut istoriografiei noaste: "jurnalur (Defter) lui Ahmed bin Mahmud (secretar al vistieriei otomane) pirivimd campania militara a Inaltei
854 SONGÜL ÇOLAK
cel, bu makalesinde büyük ölçüde Kurat'~n eserine ve makalesine dayanarak Ahmed Efendi'nin hayat~~ hakk~ nda yeterli bilgi bulunmad~~~na dikkat çek-mekte ve yazar~ n do~um tarihi ve rütbe tevcihine ili~kin baz~~ tesbitlerde bu-lunmaktad~r. Fakat yine de Ahmed Efendi'nin do~um yeri, y~l~~ ve meslek ha-yat~~ meçhül kalmaktad~r.
Genel itibâri ile Ahmed b. Mahmud ve eserini konu eden s~n~rl~~ say~-daki gerek makale ve gerekse kitaplarda tespit edebildi~imiz ortak husus; eser sahiplerinin çal~~malar~nda Ahmed Efendi'nin sadece mesleki hayat~na ili~kin hazine katibi, maliyeci oldu~u ~eklinde k~sa bilgi vermekle s~n~rl~~ kal-malar~, hakk~nda ba~ka bilgiye rastlayamad~klar~n~~ belirtmeleridir. Bu çal~~-mam~zda biz, Ahmed Efendi'nin hayat~n~, eserinde bizzat kendisinin çe~itli vesileler ve zaman aral~klar~~ ile kaydetti~i ufak notlardan yola ç~karak4 krono-lojik olarak izah etmek ve onun 100 y~l~~ a~k~n ömrünü birkaç cümlenin lusal-t~lm~~l~~~ ndan kurtarmak niyetindeyiz. Fakat önce Berlin'de bulunan ve ek-siksiz tek nüsha olarak nitelendirebilece~imiz eser hakk~nda k~saca bilgi ve-rece~iz.
Eser (11rih-i Göpliikki 5)
Yukar~da da izah etti~imiz üzere eser6, Berlin Staatsbibliothek Orientab-teilung, Ms. or. quart.1209 numarada kay~ tl~d~r. 20 x 30 ebat~nda, kahve-
Porti din anul 1711 in Moldova", Univers~ tatea Bucure~ti Facultatea de istorie Caietele Laboratorului de studii Otomane. Nr. 2, Bucure~ti (1995), s. 55-133.
4 Ahmed b. Mahmud'un hayat~ na dair yeni bir makale say~ n Dr. Erhan Afyoncu taraf~ ndan tevcihât (ruus) kay~ tlar~~ esas al~narak yaz~lm~~t~r. Bu makaledeki bilgiler ile Ahmed Efendi'nin elyazmas~ n~~ esas alarak yazd~~~ m~z, kendi makalemizdeki bilgiler büyük ölçüde örtü~mekte ve birbirini tamamlamakta, Ahmed b. Mahmud'un mesleki hayat~ na ili~ kin bilgilerimiz netlik kazanmaktad~r. Say~n Afyoncu'ya henüz yarnlanmam~~~ olan "Hazine-i Birim Kâtibi Ahmed b. Mahmud Kimdir?" ba~l~kl~~ makalesini bana ~ahsen verdi~i için te~ekkür ediyorum.
5 Doktora çal~~mam~z esnas~ nda Ahmed b. Mahmud'un el yazmas~, çal~~ma kolayl~~~~ aç~s~ndan 'Tirih-i Göynüklü" olarak adland~r~lm~~~ ve dipnotlarda bu makalede oldu~u gibi, TG, ~eklinde k~salt~larak kullan~ lm~~t~ r.
6 Eser ve yazar~~ Ahmed b. Mahmud hakk~nda ayr~ nt~l~~ bilgi için bkz. Songül Çolak, Die
Bedeutung des Geschichtsschreibers Ahmed b. Mahmud und seines Werkes Târih-i Göynük1ü als Quelle für die Geschichte des Osmanischen Reiches im 18. Jahrhundert, Berlin 1999. Ely-azmas~~ hakk~nda ayr~ca Barbara Flemming'in "Türkçe Elyazmalar~~ Katalo~u'nda (Türkische Handschriften, Teil I)", bilgi vard~r. Barbara Flemming, Verzeichnis der orientalischen Handschriften in Deutschland, yay. Wolfgang Voigt, c. XIII, I, Wiesbaden 1968, s. 28 (Nr. 41) , 151-152 (Nr. 191), 153-154 (Nr. 193), 186-187 (Nr. 227), 203 (Nr.247), 256- 257 (Nr.321), 259-260 (Nr. 326), 271 (Nr. 341), 272 (Nr. 342), 275 (Nr. 348-349), 276 (Nr. 350), 319 (Nr. 416),
AHMED BIN MAHMUD'UN HAYATI 855
rengi me~in cildi olan eserin cildinin iç k~s~mlar~~ çiçek motifleri ile süslen-mi~tir. Elyazmas~n~n büyük k~sm~~ nesih olarak yaz~lm~~, ancak zaman zaman divâni yaz~~ tarz~~ da kullan~lm~~t~r. Eser toplam 372 varakl~k çe~idi konular~~ içeren bir mecmûad~r. Bu mecmüada Aziz Efendi ve Ayn Ali kanunnâmesin-den, günlük bilmecelere, divân-~~ hürnayanun elkab ve in~â usullerinden bit-kisel ilaçlara kadar, kategorile~tirildi~inde, yakla~~k 20'ye varan farkl~~ konu-lar~~ bulmak mümkündür. Ancak eserde pek çok sayfa yanl~~~ cildenmi~~ du-rumdad~r ve dolay~s~yla sayfalar elyazmas~n~n ba~~nda Ahmed b. Mahmud-'un fihristtte verdi~i sayfa numaralan ile uyu~mamaktad~r. Eserin önemi, vr. 215 b'den itibaren yazar~n, 1123-1172 (1711-1759) y~llar~~ aras~ndaki ~ahit ol-du~u olaylar~~ kaydetmesinden kaynaklanmaktad~r. Bu ba~lamda Ahmed b. Mahmud, Osmanl~~ Devleti'nin 1711 Prut, 1715 Mora, 1716 Avusturya sefer-lerine bizzat i~tirak eden bir ki~i olarak, geçilen menzillerinde tasvirini yapa-rak, seferler hakk~nda ayr~nt~l~~ olarak bilgi vermi~tir. Di~er yandan Patrona Halil ayaklanmas~~ gibi Istanbul'u huzursuz eden isyanlardan, s~k s~k vuku bu-lan yang~nlara, "acaib ve garip" olarak nitelendirdi~i kendisine garip gelen hususlara kadar, pek çok konuyu kaydetmi~tir. Resmi bir tarihçi olmamas~~ sebebiyle hadiseleri daha rahat yazabilmesi, eserin önemini art~rmaktad~r.
Bu eserin sadece Prut Seferi'nin yer ald~~~~ k~sm~n bir kopyas~~ ~evket Ra-do'nun bu konu ile alakal~~ yazd~~~~ makalesinden anla~~ld~~~na göre kendi kütüphanesindedir7. Bu nüsha 138 varak olmakla beraber, orijinal eserin sa-dece yakla~~k 30 varakl~k k~sm~n~, yani sasa-dece Prut seferi ile ilgili k~sm~n~~ içermektedir. Ancak kopyalamrken Rado'nun belirtti~ine göre her varaka iri yaz~larla 13 sat~r yaz~lm~~t~rs. Oysa eserin asl~nda her varak oldukça s~k bir ya-z~mla yakla~~k 33-34 saurdan meydana getirilmi~tir. Dolay~s~yla Rado'nun be-lirtti~i üzere eserin asl~ndaki bir sayfa kendilerindeki iri yaz~l~~ nüshada do-kuz sahife yer tutmaktad~r. Bu ba~lamda genel bir ifade ile 372 varakl~k el yazmas~n~n sadece 30 varakl~k gibi cüzi bir k~sm~n~n bir nüshas~~ oldu~unu söyleyebiliriz. Bu nüsha Muharrem 1123de (19 ~ubat 1711) Rusya üzerine düzenlenen Prut seferi ile ba~lamakta ve Receb 1126'da (Temmuz - A~ustos 1714) Isveç Kral~~ XII. ~arl'~n Lehistan üzerinden memleketine dönmesiyle
334-335 (Nr. 428), 338 (Nr. 433), 346-347 (Nr. 446). Franz Babinger, Die Geschichtsschreiber
Der Osmanen und ihre Werke, Leipzig 1927, s. 313, dipnot 1.
7 ~evket Rado, "Hazine-i Birun Kkibi Ahmed bin Mahmud Efendi'nin Tuttu~u Prut
Seferine Ait Defterden Kopar~lan Sahifelerde Neler Vard~?", Belleten , L / 198 (Ankara 1987), s. 807-824.
£356 SONGÜL ÇOLAK
bitmektedirg. Ayn~~ ~ekilde Rado'nun belirtti~ine göre kopya nüshadaki son varaka 1205 (1790) tarihi dü~ülmü~tür yani istinsahi° bu tarihlerde gerçek-le~mi~tir".
Ahmed b. Mahmud'un mecmuâsm~n en önemli bölümünü olu~turdu-~unu belirtti~imiz 1123-1172 (1711-1759) y~ llar~~ aras~nda tuttu~u vakayinâ-mesi, kaydedilen olaylar gözönünde bulundurularak be~~ ana ba~l~k alt~nda toplanabilir:
a) Osmanl~-Rus Sava~~:
Ahmed Efendi günlü~üne vr. 215 b'de 1 Muharrem 1123 (19 ~ubat 1711) tarihinden itibaren Osmanl~~ ordusunun alaylar halinde Istanbul'dan Davud Pa~a Sahras~'na do~ru harekete geçi~i ile ba~lamaktad~r. Ahmed Efendi, ordunun Istanbul'dan yola ç~lu~~ndan itibaren geçti~i menzilleri, bu-ralarda kaç gün konaklad~klar~n~, iki menzil aras~n~~ kaç saatte geçtiklerini, geçilen yol ve menzillerin tasvirlerini yaparak sava~~ meydan~na (Kekeç A~z~-'na) kadar kaydetmi~tir. Bu kay~ tlar~n o devir co~rafyas~~ ve yerle~imi aç~s~n-dan yap~lacak çal~~malara kaynakl~k edece~i muhakkakur. Ahmed Efendi bu menzilleri yapt~~~~ bir lu-okide yine haklar~nda aç~klay~c~~ notlar dü~mek sure-tiyle ayr~ca göstermi~tir. Fakat bu bölümü k~ymetlendiren as~l unsur Prut Sa-va~~'n~n ba~lamas~, geli~mesi ve sonuçlanmas~~ s~ras~nda vuku bulan geli~me-lerin günü gününe kaydedilmeye çal~~~lm~~~ olmas~~ ve çizilen bir harita ile resmedilmesidir. Nitekim Rus ordusunun Prut'ta s~lu~ur~lmas~, bu arada ya-kalanan esirlerden al~nan bilgiler, gelen elçiler ile yap~lan bar~~~ görü~meleri, Osmanl~~ Devleti taraf~nda yap~lan mü~averelerde geçen konu~malar, bar~~a kar~~~ olan Isveç Kral~~ XII. Karl ile K~r~m Hani Devlet Giray'~n görü~leri, an-la~man~n imzalanmas~~ ancak Ruslar~n riayet etmemeleri, Sadrazam Baltac~~ Mehmed Pa~a'n~n azli, istedikleri sonucu alamayan Isveç Krall'n~n ülkesine dönmemekte direni~i ile ortaya ç~kan gergin duruma kadar uzanan tarihi sü-reç ayr~nt~lar~~ ile verilmi~tir.
9 Rado, ayn~~ makale
O Rado elindeki nüsha= Berlin'deki asl~ndan kopya edildi~i kanaatine, yazman~n
ashndaki baz~~ yanh~~ yaz~lm~~~ kelimelerin, 1790 tarihli eserdede aynen tekrar edili~ine dayanarak ula~t~~~n~~ belirtir. Rado, ayn~~ makale.
AHMED BIN MAHMUD'UN HAYATI 8.57 Mora Seferi:
Bu bölüm vr. 243 b'de Mora'ya aç~lacak sefer dolay~s~yla kap~kulu süvâri
bölüklerine, Anadolu'nun Haleb'e kadar uzanan sa~~ kolunda yer alan kad~
-lara, kethüda-lara, ayânlara gönderilen, seferin sebebini aç~klayan ve haz~r-l~kl~~ bulunmalar~n~~ isteyen mektup ile ba~lamaktad~r. Ard~ndan Venedik'in Karlofça Anla~mas~ 'na ayk~r~~ tutumunu belirtir tutana~~n Sadrazam Damad Ali Pa~a'n~ n saray~nda 14 madde halinde divan üyeleri ve ulemadan olanla-r~n huzurunda okunmas~, görü~ülmesi, Mora'daki kalelerin tamam~n~n fet-hinin karara ba~lanmas~~ dikkate de~er ~ekilde not edilmi~tir. Sefere bizzat i~-tirak eden Ahmed Efendi, ordunun Modon kalesine var~ncaya dek geçti~i menzilleri -ki yakla~~ k 58 menzilde konaklanm~~t~r - tasvirlerini yaparak an-latm~~t~r.
Ahmed Efendi'nin vakayinâmesindeki bu bölüm, Mora kalelerinin (Gördös, Anapoli, Modon, Menek~e, Ayan~avra) fethinin tamamlanmas~ndan sonra ~stanbul'a geri dönen ordunun Burgas'a yar~~~yla 29 Zilkade 1127 de
(26 Kas~m 1715) son bulmaktad~r. 1128 Avusturya Seferi:
Bu bölüm vr. 270 a'da ba~lamaktad~r. Yine sefere kat~lan bir ki~i olarak Ahmed b. Mahmud, Rebiülevvel 1128'den (~ubat 1716) itibaren sefer dola-y~s~yla Davud Pa~a Sahras~'nda toplanan ordunun geçti~i menzilleri kaydet-ti~i gibi, iki devlet aras~nda gerçekle~en mektupla~malar~, Osmanl~~ Devleti taraf~nda yap~lan görü~meleri, gerçekle~en atama ve azilleri gözlemledikleri ve duyduklar~~ ile kaydetmi~tir. Sava~~ esnas~nda al~nan yanl~~~ kararlar ve dü~ü-len hatalar kar~~s~nda Ahmed Efendi'nin yer yer ki~isel görü~lerini aç~~a vurdu~u, ele~tiriler getirdi~i görülmektedir. Bu sefere ili~kin son kay~ t vr. 295a'da Osmanl~~ ordusunun 25 Zilkade 1130'da (21 Ekim 1718) ~stanbul'a ula~t~~~na dairdir. Ahmed Efendi seferin bütün seyrini ba~lang~c~ndan itiba-ren düzenli not ald~~~~ halde imzalanan "Pasarofça" anla~mas~~ hakk~nda bilgi vermemi~tir. Buna ra~men kaydedilen notlar~n o devir tarihi için büyük k~ymet arz etti~i muhakkakur.
Sfir-i
Ahmed Efendi'nin Nemçe seferinden sonra vuku bulan olaylar~~ ayda ve hatta y~lda bir defaya indirecek kadar seyrek kaydeuneye ba~lad~~~~ görülmek-tedir. MecrnUada 296 a'da, 27 Muharrem 1131 (20 Aral~k 1718) tarihinde gelen Nemçe elçisi ad~na verilen ziyafetler hakk~nda bilgi verilmi~, ard~ndan
858 SONGÜL ÇOLAK
1 ~evvâl 1132'de (6 A~ustos 1720) süt-4 hümâye~n hitan ~enlikleri haz~rl~kla-r~n~n ba~lad~~~~ belirtilmi~tir. Ahmed Efendi bu ~enlilderde yap~lan masraf-larla ilgili ayr~nt~l~~ bilgi vermi~tir. Yakla~~k iki hafta süren bu ~enliklere ait verilen masraf cetvelinin o devir ekonomisini anlamakta yard~mc~~ olaca~~~ ~üphesizdir.
Sür-i hümâyün ~enliklerinin ikincisi 15 Rebiülah~r 1141'de (18 Ekim 1728) Silahdâr Muhammed Pa~a'n~n Hasibe Sultan, eski vezirlerden Mustafa Pa~a'n~n Zeyr~eb Sultan ile nikâhlanmas~yla olan çifte dü~ündür.
Üçüncü dü~ün ise Sultan Mahmud zaman~nda Esma Sultan'~n vezir Ya-kub Pa~a ile olan nikâh~d~r. Bir gün önce çeyizi saraydan, kendilerine tahsis edilen kö~ke giden Esma Sultan, 4 Muharrem 1156'da (28 ~ubat 1743) tö-renle kendi evine götürülmü~, Sultan Mahmud bütün bu seremoniyi izlemi~-tir. Ahmed Efendi'nin belirtti~ine göre yukar~daki di~er dü~ünlerden daha muhte~em geçti~i anla~~lan böyle bir dü~ünü izlemek için kalabal~k halk, kar ve so~u~a ra~men Et Meydan~'na toplanm~~t~.
e) Osmanl~~ - ~ran
Bu bölüm vr. 301 ada Erzurum valisi Silâhdâr ~brahim Pa~a'dan gelen ve `Tebriz, Tiflis, Revan'~n" Iran'da ki kar~~~ kl~klar dolay~s~yla Osmanl~~ idare-sine girmek istedi~ini belirten mektuplar~n~n 3 Gemâziyelevvel 1135 (9 ~ubat 1723) tarihinde görü~ülmesiyle ba~lamaktad~r. Ahmed Efendi, Osmanl~~ Devleti ile ~ran aras~nda vuku bulan siyasi geli~me ve görü~meleri, sava~~~ bu andan itibaren sulh tarihi olan 21 Cemâziyelevvel 1149'a (27 Eylül 1736) ka-dar ~stanbul'dan takip ederek kaydetmi~tir.
Genel bir de~erlendirme ve ana hatlar~~ ile verdi~imiz Ahmed b. Mah-mud'un vakayinâmesi, devletin, 1711-1759 dönemi siyasi, askeri, sosyal ve ekonomik tarihini ayd~nlatabilecek önemli bilgileri içeren de~erli bir kay-nakt~r.
Hazine-i BirM' Kitibi Ahmed b. Mahmud'un Hayat~~
Ahmed Efendi'nin ne zaman do~du~u bilinmemektedir. Ancak, Meh-med Süreyya öldü~ünde 100 ya~~n~~ geçkin oldu~unu belirtmektedir (Öl. ~a-ban 1172- Mart 1759)12. Öte yandan Ahmed Efendi'nin uzun bir ömür sür-dü~ünü IV. Mehmed'in (1648-1687) padi~ahl~~~~ dönemine kadar uzanan bir
AHMED B~N MAHMUD'UN HAYATI 859
geçmi~i oldu~unu, eserinde bizzat kendisinin Patrona Halil ayaklanmas~n~n (28 Eylül 1730) ya~and~~~~ felaketi günlerde, bu isyan ile ilgili olarak kaydet-ti~i ~u ifadeden anl~yoruz.
"Bu hakir Sultan Mehmed vak'asmi 13 mufassal görüb, zorbalann keyliy-yet-i âhvâlini dahi gere~i gibi görmü~~ idüm. Ve Sultan Mustafa vak'as~nt" da görmü~~ idüm. Bu zuhûr iden vak'a cümleye galib olub, târihlerde dahi ol-mach~m cümlenin ma'lûmudur's.
Bu bilgilere binen Ahmed Efendi'nin ölüm tarihinden de hareketle do~um tarihini kesin olmayan bir tesbitle 1650% y~llar olarak kabul edebili-riz. Bu noktada Tertecel'in Ahmed Efendi'nin do~um tarihini 1680 olarak gösteren ifadesini düzeltmek gerekmektedir '6. Bu verilen tarih Ahmed Efendi'nin hayat~n~n yakla~~k 20-30 y~ll~k kesitini yok etti~i gibi, IV. Mehmed devri isyanlar~n~~ ~ahsen ya~ad~~~n~~ belirten ve bu isyanlar~n kriti~ini yapabi-lecek ya~~ olgunlu~unda olan yazar~n kendi ifadeleri ile dahi çeli~mektedir.
Ahmed Efendi'nin hayat~~ ile alakal~~ ikinci husus nerede do~du~udur. Sicill-i Osmâni'de bu konuda "Göynüklü'dür" denilmektedir. Bunun gibi Ahmed Efendi'nin Göynük'lü oldu~unu bizzat kendisinin 6 ~evvâ1 1163 (8 Eylül 1750) Pazartesi günü yap~lan tevcihatlar s~ras~nda görevinde mukarrer kald~~~n~~ belirterek kaydetti~i "~~kk-~~ sâni defterdân olan Göyr~ük1ü Ahmed Efendi'ye hilat-~~ fâhire ilbas"u ~eklindeki ifadesinde görmekteyiz.
13 SÖZ konusu edilen vak'a 27 ~evvâl 1098 (5 Eylül 1887) tarihli Avusturya cephesinde
bulunan ordunun isyan~~ olmal~d~r. Nitekim Varadin civar~ndaki ordugaha dü~man kuvvetlerinin yakla~t~~~~ bahanesiyle, asl~nda E~ri kalesini takviye etmek üzere bölüklerden bir k~sm~~ a~~rl~ks~z olarak Tuna'n~ n kar~~~ yakas~ na geçirilmi~tir. Çad~rs~z ve zahiresiz büyük s~k~ nt~~ çeken bu bölüklerin geriye dönü~leri geçilecek köprünün kapat~lmas~~ ile de engellenmek istenmi~, ancak engelleri y~ kan askerler Istanbul'a yönelmi~lerdir. isyan Istanbul'da iktidar de~i~ikli~i ile neticelenmi~, Sultan IV. Mehmed'in yerine II. Süleyman (1687-1691) Sultan ilan edilmi~tir. Bk.z. ~smail Hami Dani~mend, izahh Osmanl~~ Tarihi Kronolojisi, III, Ankara 1972, s. 463-464.
14 Cebeci askerinin ba~latt~~~~ ve yeniçerilerin de kat~l~ m~~ ile büyüyen isyan, tarihe,
Edirne'de bulunan Sultan II. Mustafa'n~ n tahttan indirilmesi dolay~s~yla "Edirne Vak'as~" (5 Rebiülevvel 1115-19 Temmuz 1703) olarak geçmi~tir. III. Ahmed'in tahta ç~k~~~~ ile neticelenen bu isyan hareketinin sebepleri ve sonuçlar~~ için bkz. Uzunçar~~l~, Osmanl~~ Tarihi, c. IV/I, Ankara 1978, s. 24, Heinrich Georg Baum, Edirne Vakas~, (Das Ereignis von Edirne), Freiburg 1973, Dani~mend, ayn~~ eser, III, s. 489.
15 Târih-i GöynükIü (bundan sonra TG olarak kullan~lacakur), varak (vr.) 324 a, sat~r (sr.)
3-5.
16 —er 1 tecel, makalesinde Ahmed Efendi'nin do~um tarihini onun en yüksek makama hangi ya~larda ula~m~~~ olabilece~ini göz önünde bulundurarak (bu yarg~ya nas~l ula~t~~~na dair bilgi vermemektedir) ve ölüm tarihini de dikkate alarak 1680 olarak tahmin etmektedir. Tertecel, ay~n makale, s. 56.
860 SONGÜL ÇOLAK.
Ahmed Efendi, mecm~las~n~~ yazmaya ve günlü~ünü tutma~a ba~lad~~~~ zaman "hazine-i birûn katibi" olarak bulunuyordu. Kendisi bu görevdeyken 1123 (1711) Rusya üzerine düzenlenen Prut seferine i~tirak etmi~~ ve ~ahit oldu~u olaylar~~ günü gününe kaydetmeye çal~~m~~t~r. 1127 (1715) tarihinde Avusturya'ya aç~lan sefer dolay~s~yla hazine-i birûn kâtipli~i kendisinde mu-karrer kalmakla beraber piyade mukabelecili~i de ayr~ca verildi". Yakla~~k bir y~l sonra 10 ~evval 1128 (27 Eylül 1716) tarihinde ise Ahmed Efendi'ye mevkilfaty'llk görevi hatt-~~ humaye~n ile inayet buyuruldulg. Ancak onun: "...Mevkûfatçl Ahmed Efendi ma'z~ll olub ve kendüsüne ta~ra hazine katibi tevcih ve inayet buyurulmu~dur'2° ifadesinden, bu görevde uzun süre tutul-may~p, 11 Cemaziyelahir 1129 (23 May~s 1717)'da az1 edilerek, ta~ra hazine katipli~i'nde kald~~~n~~ görüyoruz. 13 ~evval 1132 (18 A~ustos 1720) tari-hinde21 yap~lan tevcihatlardan bahsederken, Ahmed Efendi kendisinin cebe-ciler katibi oldu~unu belirtti~i gibi, daha önceleri silahdar katipli~i yapt~~~~ yolunda da bilgi vermektedir22. Ahmed Efendi'nin bundan sonraki görevi büyük kale tezkirecili~i'dir. Bu göreve 8 ~evval 1134 (22 Temmuz 1722).de" atanm~~" ve yakla~~k bir y~l sonra, 22 ~evval 1135'de (26 Temmuz 1723) az-ledilmi~tir25. 12 ~ewal 1137 (24 Haziran 1725) tarihli dü~tü~ü kay~ttan Ah-med Efendi'nin azledildikten iki y~l sonra belirtilen tarihte tekrar piyade mukabelecisi oldu~unu anhyoruz26.
18 "...Bu hakir bu vakitte hazine-i birü'n katibi ber-vech-i te.bid üzerimizde olub, sefer-i hilmayün takribiyle piyade mukabelecili~i dahi zamm olund~." TG, vr. 266 b, sr. 3-4 (sondan)
111 TG, vr. 283 a, sr. 7-8.
2° TG, vr. 287 b, sr. 18.
21 Bu tarihten önce Ahmed Efendi'nin, 11 Gemaziyelahir 1130-15 ~evval 1130 (12 May~s
1718-11 Eylül 1718) tarihleri aras~ nda küçük evkaf muhasebecili~i yapt~~~n~~ görüyoruz. Bk.z. Afyoncu, ayn~~ makale., s. 2. Eserde bu tayin ile ilgili bilgiye rastlayamad~k.
22 TG, vr. 296 a, sr. 20-21.
23 Tevcihat kay~tlar~ndan bu tayinin 6 ~evval 1134, azlinin ise 20 ~evval 1135 oldu~u
anla~~lmaktad~r. Bkz. Afyoncu, ayn~~ makale., s. 3. Ancak Ahmed Efendi bu tayin ve azilleri iki gün gecikme ile eserine kaydetmi~ür. Dolay~s~yla göreve tayini, eserde 8 ~evval 1134, azli ise 22 ~evval 1135 olarak geçmektedir.
24 "...Sab~ka cebeciler katibi olub, haliya ta~ra hazine katibi Ahmed bin Mahmud'a kal'a-i
kebir tezkirecili~i tevcih..." TC, vr. 300 b, sr. 8-9.
23 "...Bu hakirin üzerinde olan büyük kala haceganl~~~~ Hüseyin Pa~azade Mehmed Beg'e
tevcih..." TG, vr. 302 a, sr. 8.
26 "...Bu hakirin hissesine iki sene ma'zulluktan sonra piyade mukabelecili~i inâyet
AHMED B~ N MAHMUD'UN HAYATI 861
9 ~evval 1142 (27 Nisan 1730) tarihinde ~ran'll ~ehzâde Safi Sultan'~n" Sadrazam'~n saray~na gelip, dâmen-bûs eylemesi için yap~lan tören s~ras~nda Ahmed Efendi, kendisinin üçüncü defa cebeciler katibi bulundu~unu ve gö-revi gere~ince kendisinin de davet olundu~-unu belirtmektedir".
Patrona Halil ayaklanmas~ndan k~sa bir süre önce 17 Muharrem 1143 (2 A~ustos 1730) tarihli kay~ ttan Ahmed Efendi'ye bir gün önce, yani 16 Mu-harrem 1143 (1 A~ustos 1730) tarihinde ikinci defa büyük kale tezldrecili~i ile küçük ruznâmçelik vekâletinin ihsan olundu~u ve ~ran'a kar~~~ ba~lat~lan sefer-i hümâyuna tayin edildi~i anla~~lmaktad~r". Ancak bu ayaklanman~n ard~ndan, Ahmed Efendi'nin, 1143 senesi Rebiülâhir'inin dördüncü Sal~~ günkü (17 Ekim 1730) kayd~ndan, onun ikinci defa mevlulfatgl~k ile görev-lendirildi~ini anhyoruz30.
Ahmed Efendi'nin bu ikinci mevkûfatc~l~~~ n~n ard~ndan 1149'a dek hangi görevlerde bulundu~u hakk~nda eserinde bir kay~t bulunmamaktad~r. Aradaki bo~lu~u tevcihât kaptlar~ndan dolduracak olursak; Ahmed Efendi'-nin 1 Zilhicce 1144 ile 1 Cemaziyelevvel 1145 (26 May~s 1732- 20 Ekim 1732) tarihleri aras~nda küçük ruznamçeci oldu~unu söyleyebiliriz31.
Ruslar 17 Zilkade 1148 (10 Nisan 1736) tarihinde Osmanl~~ devleti ile aralar~ndaki anla~maya ayk~ r~~ olarak aniden Azak Kalesi'ne sald~rm~~, kaleyi ya~malam~~, hatta K~r~m üzerine yönelmi~lerdir. Ahmed Efendi'nin belirtti- 27 Safeviyye hanedamndan oldu~unu iddia eden Safi Sultan Osmanl~~ hükümeti taraf~ndan
Nadir ~ah'a kar~~~ kullan~lmak üzere ~ ran ~ah'~~ olarak ilin edilmi~tir. Bu ~ehzide güya ~ah Hüseyin'in o~lu idi. ~ehzâde Safi ~ran'~ n istilas~~ esnas~nda 1143 (1730) Osmanl~lara iltica ederek bir müddet Selânik'te ve sonra da Rodos'ta oturtulmu~tur. ~ran ile ili~kiler gerginle~ince bu sözde ~ehzide kendisinden faydalan~lmak için Rodos'tan Gelibolu'ya getirtilmi~, oradan da 1156 (1743)'da Izmir'e geçirilip, haklar~nda hürmet gösterilerek ~stanbul'a gönderilmi~~ ve kendisine Kad~köyü'nde Kaya Sultan yal~s~~ tahsis edilmi~tir. Uzunçar~~li, ayn~~ eser, IV/I, s. 302.
28 Bu bilgiyi Ahmed Efendi'nin 9 Seyyit 1142 (27 Nisan 1730) tarihli ~u kayd~ndan
ç~ karabiliyoruz: "...Tirih-i mezbürda ~ehzide Sâfi Sultan hazret Vezir-i a'zam hazretlerinin saray~na gelüb, dâmen-büs olunmas~~ içün çavu~ba~~~ a~a k~rk kadar gedüklü çavu~~ a~alar~~ ve ocak tak~m~~ ile davete gidüb, bütün erbib-~~ menis~ b ve hicegin-~~ aklim destirlar~~ ile saat dörtte iken hazret sadr-~~ ili saray~nda mevcü' d bulunmak üzere bu hakir üçüncü defada yine cebeciler katibi bulunmak[ta] oldu~umuz hasbiyle bu mahalla kaydolund~." TG., vr. 319 a, sr. 3 (sondan), 319 b, sr. 3.
2) "...Ve bu hakiri bir gün mukaddem sefer-i hümâyuna tâ'yin edüb, tekrar ikinci defa dahi büyük kafa tezkirecili~i tevcih ve vekalet-i küçük ruznimçe ma'an ihsan olundu..." TG, vr. 320 b, sr. 27.
3° TG, vr. 324 b, sr. 2.
862 SONGÜL ÇOLAK
gine göre bu geli~me kar~~s~nda Osmanl~~ ordusunun harekete geçip Davud Pa~a Sahras~'nda topland~~~~ vakit, kendisi kalyonlar defterdân olarak sefer-den muaf bulunuyordu".
Ve yine Ahmed b. Mahmud'un belirtti~ine göre, bu görevdeyken 2 Reb-hilâhir 1149 (10 A~ustos 1736) tarihinde K~r~m canibine gönderilmek üzere 5000 tüfenk-endaz levendât yaz~m~na memûr edilmi~ti".
1150 (1737-1738) senesi ba~lar~nda Avusturya'n~n, Rusya'n~n müttefiki s~fat~yla Osmanl~~ Devleti ile aralar~ndaki anla~may~~ bozarak Ni~, Vidin, Efiak ve Bo~dan dolaylar~nda harekete geçmeleri dolay~s~yla aç~lan seferde Ahmed Efendi'nin ikinci defa Anadolu muhasebecili~i üzerinde olarak sefere i~tirak etti~ini görmekteyiz". Ahmed Efendi 7 Receb 1153 (28 Eylül 1740) tarihli kayd~nda ise Avusturya elçisine Sadâbâd'da verilen ziyafet dolay~s~yla davet olunanlar aras~nda kendisinin yine Anadolu muhasebecisi olarak bulundu-~unu belirtmektedir35. Ahmed Efendi bu göreve 2 Rebiülâhir 1153 (27 Hazi-ran 1740) tarihinde atanm~~t~r36. Bu kay~ ttan yakla~~k üç ay sonra ise Ahmed Efendi'nin 12 ~evvâl 1153'te (31 Aral~k 1740) azloldu~unu görmekteyiz 37.
Sicill-i Osmâni'den Ahmed Efendi'nin 1155 ~evvâl'inde (Kas~m 1742) tekrar cebeciler kâdbi oldu~u anla~~lmaktad~r38. Ayn~~ bilgi Suphi Târihi'nde de 17 ~evvâl 1155>te (17 Aral~k 1742) yap~lan tevcihâtlarda "Ahmed bin 32" .. Binyüzk~rkdokuz senesinin mâh-~~ Muharrem'ül-harâm~n yirmiyedinci penc~enbih günü hazret vezir-i a'zam Seyyid Mehmed Pa~a hazretleri Sancâk-~~ ~erifi huzür-i hümâyündan teslim alub, ulemâ-yi izâm ve ricâl-i devlet bütün cem' olub, seni olunub, divân-~~ hümâyündan Aksaray'a, Aksaray'dan, Topkapusu'ndan ihrâc ve Davud Pa~a Sahras~'na nüzül olund~. ~evketlü Pâdi~âh'~m~z Aksaray üstünden Murad Pa~a câmi' karibinde ~smâil Pa~a saray~ndan âlây~~ seyr ettiler. Bu hakir bu vak~tta kalyonlar defterdâr~~ bulunub, seferden muâf olunduk..." TG, vr. 331 b, sr. 1-5.
33 Bu görevi hakk~nda Ahmed Efendi ~u bilgiyi vermektedir: "...Bu hakir bu valutta kalyonlar defter[dâr~ ] bulunub, K~r~m cânibine kalyoncu levendâu tilfenk-endâ'z olmak üzere be~bin tüfenk-endâz levendât tahririne me'mûr idim. Ceste ve ceste dörtbin levendât tahrir ve revâne olub, bin nefer kalm~~, ol bin nefer levendât henüz tekmil olmayub, bayraklar~~ ile hâz~r u âmâde bulunmakla Kapudan Pa~a vekili hâlâ tersâne-i âmire emini olan El-Hac Mürtezi Efendi'ye fermân-~~ âli sâd~r oldu ki; kalyonlar defterdâr~~ Ahmed Efendi'nin tahrIr eyledil~ü kalyoncu levenclât~ndan hâz~r u âmâde olan levendâtlar~~ kancaba~lara vaz' ve tombazdaki olan esirleri âlât-~~ pusatlar~~ ile ihrâc olunub, huzür-~~ hiimâyündan geçiirsünler deyil fermân-~~ hümâyün sad~r olmakla..." TG, vr. 332 a, sr. 21-26.
34 TG, 73 b.
TG,vr. 341 b, sr. 9.
36 Bkz. Afyoncu, ay~n makale, s. 3. 37 TG, vr. 342 a, sr. 26.
AHMED B~ N MAHMUD'UN HAYATI 863 Mahmud'a cebeciler kitâbed tevcih ve ibkâ olund~ " ~eklindeki ifade ile yer
almaktad~ r39. Ahmed Efendi bu görevde 7 Ramazan 1156 (25 Ekim 1743) ta-rihine dek kalm~~t~r'o. ~ne onun el yazmas~ndaki notlar~ ndan 14 Rebiülevvel 1162'de (3-4 Mart 1749) ~stanbul'da ç~ kan bir f~ rt~ nada zahire yüklü gemile-rin büyük zarar gördükleri bir zamanda anbar emini olarak görevli bulun-du~unu da anl~yoruz'''.
Ahmed Efendi'nin bundan sonraki görevi, maliyede önemli bir makam olan ~~kk-~~ sâni defterdârl~~~ 'd~ r. Kendisi, bu görevde bulundu~una dair ilk bilgiyi 24 Muharrem 1163 (3 Ocak 1750)'de Sadrâzam Seyyid Abdullah Pa~a-'n~n azlini ve halefi Mehmed Pa~aPa~a-'n~n tayinini öngören hatt-~~ hümayünu din-lemek üzere ça~r~lanlar aras~nda ~~kk-~~ sâni defterdâr~~ olarak davet olundu-~unu kaydederek verir". Ancak onun bu makama atanmas~~ daha öncelere dayan~r. Nitekim Sicill-i Osmâni'de bu ataman~ n 12 ~evval 1158 (7 Kas~m 1745) tarihinde gerçekle~ti~i ve Ahmed Efendi'nin 14 sene kadar bu ma-kamda kald~~~~ belirtilmektedirt". Ahmed Efendi'nin bu görevi ile alakal~~ ver-di~i di~er bilgi 22 Ramazan 1166 (23 Temmuz 1753) tarihinde Sadrazam'~n44 iftar davetine ~~kk-~~ sâni defterdâr~~ olarak kat~ld~~~d~ r45. Öte yandan bu ko-
39 Sâmi ve ~'akir ve Suphi Tarihi, ~stanbul 1198, vr. 214 b, sr. 23.
10 Afyoncu, ayn~~ makale, s. 3.
"ii Bunu onun olay~~ tasvir eden ~U ifadesinde görmekteyiz: "..Ne tarih-i mezbürun gicesi tersâne-i 'âmire kalyonlar~~ dahi kar~u rüzgara duramayub, biri birlerine tokumu~, sabaha dek rical-i tersane def oluncaya dek 'azim zahmetler çekilmü~dür. Vaktâ ki donanma-y~~ hümâyun kalyonlar~ ndan kereste kalyonunun palamun k~r~lub, cibal kapus~~ karibinde bulub, mahalline getürmü~lerdir. Ve tersine-i âmire anbarlar~ mn önünde Bahr-i Sefid ve Bahr-i Siyah taraflar~ ndan mir-i mübâyaa zehairleri sefainler ile gelüb, derünlar~ nda mernlü muttahar zehirler var iken anbar-~~ mezbürlar h~ nta ve ~air memlü muttahar bulunub, habbazire esnaf~ na atik h~ ntalar~~ ve ~a'irleri virecek mahallinde turuna bâ-merhudâ(?) itmekle bir sefine derünunda olan h~ ntas~yla gark ve bir ademisi helâk ve baz~lar~~ dahi yüzmek bilmek [ile] halis ve baz~~ sefainler dahi gark olmak üzere iken bu hakir pür-kusür anbar emini bulunub..." TG, vr. 359 a, sr. 8-14.
12 TG, vr. 360 a, sr. 2.
SD, 1, s. 257. Gerek Kurat, gerekse Tertecel, Ahmed Efendi'nin ~~kk-~~ sani defterclarl~~~~ makam~na ula~ma tarihini 1172 (1759) olarak gösterirler. Oysalci onun bu makama yükseli~i yukar~da ifade etti~imiz üzere çok öncelere dayan~ r. Kurat, ayn~~ makale, s.262, Tertecel, ayn~~ makale, s. 56.
44 Söz konusu olan Sadrâzam, 18 ~aban 1165 - 5 Gemaziyelevvel 1168 (1 Temmuz 1752 - 17 ~ubat 1755) senelefi aras~ nda sadarette bulunan Bahir Mustafa Pa~a olmal~d~ r. Hakk~ nda bilgi için Uz. Uzunçar~~ll, ayn~~ eser, 1V/II, s. 372-378.
45 "...Mah-1 mezbürun yigirmiikinci Pazar gicesi Sadr-~~ a'zam Efendimiz hazretleri kanün-~~ kadim üzre bütün ricali iftara da'vet olunub, iftardan mukaddemce musâhebe olund~. Bu bak~r ~~ kk-~~ sâni defterclarl~~~~ mensüb~~ üzerimizde bulunub, kendülerinin yan~ nda bulunmakla, bu
864 SONGÜL ÇOLAK
nuda 10 ~evvâl 1166 (10 A~ustos 1753) senesinde yap~lan tevcihatlarda ~~kk-~~
sâni defterdârh~fn~ n kendi üzerinde ibkâ b~ rak~ld~~~n~~ yazmakta, ayn~~ husus
~emdâni-zâde Süleyman Efendi'nin MürTt-tevârih'inde de "defterdâr-~~ ~~kk-~~
sâni Göynüklü Ahmed Efendi" ~eklindeki ifâde ile yer almaktad~r 46. Bu ~e-kilde çe~itli zaman aral~ klar~ nda Ahmed Efendi'nin bu makamda olarak, dev-let erkân~n~n davet edildi~i ziyafet yada törenlerde yer ald~~~n~~ görmekteyiz. Kendisinin hâlâ bu görevde bulundu~unu gösterir türden yazd~~~~ son kay~t ise 1171 (1757) Ramazan bayram~n~n üçüncü gününe ait olup 47, vefat~na ka-dar da bu hizmette kalm~~t~r.
Ahmed Efendi'nin ölüm tarihine gelince; Sicill-i Osmâni'de bu konuda 1172 ~aban'~ nda (Nisan 1759) öldü~ü ve Üsküdar'da medffin oldu~u belir-tilmektedir48. ~u halde Ahmed Efendi'nin vakayinâmesine dü~tü~ü son kay~-t~ n 25 Receb 1172 (25 Mart 1759) tarihli oldu~u göz önünde tutulacak olursa, kendisinin yazma i~lemini vefat~na kadar devam ettirdi~ini söyleyebi-liriz.
Netice itibariyle 100 ya~~n~~ a~k~n ömrü ile Göynüklü Ahmed b. Mahmud-'un ya~ad~~~~ dönemin siyasi, sosyal ve ekonomik alandaki de~i~ikliklerine tan~kl~ k etmi~, görmü~~ geçirmi~~ bir ~ahsiyet oldu~unu, eserinin de bu yön-den dönemin ara~ur~c~lar~~ için temel bir kaynak olarak ele al~nmas~~ gerekti-~ini söyleyebiliriz.
hakir bu mahalle k.ayd olund~~ ki nazar iden ahbâblar hayr ile yâd idenin âlubetlerin hayr ola, âmin.." TG., vr. 365 a, sr. 23-25.
46 ~em'dâni-zâde F~nd~kl~l~~ Süleyman Efendi, MürTt-tevârih (yay. Münir Aktepe), I,
~stanbul 1976, 5.170.
47 "...Bu hakire ~~kk-~~ sâni defterdârl~~~, üzerimizde bulunma~la mukarrer olmusd~r..." TG,
yr. 371 b, sr. 3. " SO, I, s. 257.
