BOSNA-HERSEK AYAKLANMASI (1875) 'NDA
PANSLAV~ZM~N ETKISI VE
SIRB~STAN VE KARADA~IN ROLÜ
M~TI-IAT AYDIN*Giri~~
Panslaviz~n, 19. Yüzy~l~n ba~lar~ nda Rusya d~~~ ndaki Slavlar aras~ nda edebi-kültürel bir hareket olarak ortaya ç~ km~~, ayn~~ kökten gelen Slav halklar~n kültürel ve siyasal birli~ini ifade etmi~tir. 19. Yüzy~l~n ortalar~ ndan itibaren giderek siyasi bir içerik kazanan Panslavizm, 1870'lerde Avrupa kamuoyunda "bütün Slarlarm Rusya'n~n öncülü~ünde birle~mesi" olarak alg~lanm~~ur.
Panslavizm terimini ilk olarak 1826 y~l~ nda Slovak yazar J. Herkel kullanm~~t~r. Herkel, Panslavizmi edebi-ilmi mânâda bütün Slav kavimlerinin kültür sahas~nda kar~~l~kl~~ etkile~imi olarak tan~mlarken, siyasi alanda ise bütün Slav kavimlerinin büyük bir devlet halinde birle~meleri olarak ifade etmi~tir'.
Panslavist dü~ünce, Avusturya-Almanya egemenli~i alt~ndaki Slav halklar aras~nda edebi ve felsefi bir ak~m olarak do~up geli~rni~tir. Panslavizm ak~m~n~n geli~imine, P. Janko afarik (1795-1861), Palacky, Kollar (1793-1852), Herkel, J. Dobrowsky, Karel Havlicek (1821-1856), Ludevit Stur (1815-1856), Mihal Miloslaw Hodza (1811-1870), Libtovsk S. Mikulas, Papaz Joseph Miloslaw Hurban (1817-1888), August Ludwing V011 Schlözer (1735-1809) ve Johann Gottfried V011 Herder (1744-1803) gibi daha ziyade Çek, Slovak ve Al~nan tarihçi, arkeolog, dil bininci, ~air, yazar ve din adamlar~~ öncülük etmi~lerdir2. Bunlardan Çek tarihçi Palacky, di~erlerinden farkl~~
* Yrd.Doç.Dr. Pamukkale Üniversitesi E~itim Fakültesi Sosyal Bilgiler E~itimi Anabilim Dal~~
I Akdes Nimet Kurat, "Panslavizm", Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co~rafya Fakültesi
Dergisi, c.XI, sa.2-4, Ankara, 1953, s.242.
2 Ad~~ geçen Panslavistlerin görü~leri ve Panslavizmin geli~imindeki yeri için bak~n~z: Hans
Kohn, Pan-Slavism-Its History and Ideology, University of Notre Dame Press, Indiana, 1953, s.13-21. Bu eserin Frans~zca çevirisi Ag'al~~ Oktay Güner taraf~ndan Türkçe'ye çevrilerek
olarak, Habsburg topraklar~ nda özerk bir federasyon formüle ederek Panslavist anlay~~~n siyasi yönünü ön plana almakla, ayr~ca dikkate de~erdir3. 19. yüzy~l~n ortalar~na do~ru bir araya gelen Panslavistler, Panslavizmi siyasi platformda i~leyerek daha aktif bir ~ekilde çal~~maya ba~lam~~lar-d~r.1840 y~l~nda Çek Panslavistlerin, Avusturya s~n~ r~~ içinde ve bat~daki liberal-politik haklara kavu~ma yönünde cereyan eden eylemlere kat~larak hareketi yönlendirmeleri4 ve 1848'in Mart ay~nda Prag'da hemen hemen bütün Panslavistlerin i~tirak etti~i bir kongrenin 5 yap~lmas~~ bunun en aç~ k göstergeleri idi. Ancak; bu tarihlerde Panslavistlerin Avusturya-Macaristan' daki Slavlar~n siyasi haklar~n~n temin edilmesi amac~yla yürüttükleri faaliyetler, Habsburg yönetimince engellenmi~, bu yönde ç~karm~~~ olduklar~~ ayaklanmalar basur~lm~~ ur. Bu ise, Rusya'y~~ Panslavizme yard~m edebilecek bir güç olarak, Panslavistlerin gündemine ta~~m ~~t~r. Ancak, Panslavizmin politik sahada Rusya Devleti ve kamuoyunun ilgisini çekmesi Kinin Sava~~~ (1853-1856) y~lland~r6.
Rusya'n~n Osmanl~~ imparatorlu~u üzerinde "s~cak ve aç~k denizlere i~~ me" amac~na set çeken K~ r~m Sava~~, bir taraftan II. Alexander yönetimindeki Rusya'y~~ içine kapanarak geni~~ bir reform sürecine sokarken, di~er taraftan Rus toplumunda Avrupa dü~manl~~~n!, milliyetçi fikir ve dü~ünceleri güçlendirmi~tir. Panslavistler de bu vesile ile gittikçe politik bir çizgiye kayan Panslavizmi Rus toplumuna i~leme imkân~~ bulmu~lard~r. yay~nlanm~~t~r (Hans Kohn, Panislavizn~~ ve Rus Milliyetçili~i, Çev. Agâh Oktay Güner, Kervan Kitapç~hk, ~stanbul, 1983).
3 Yulu~~ Tekin Kurat, "XIX. Yüzy~lda Rusya'n~n Balkanlardaki Pan-Slavizm ve Pan-Ortodoks
Politikas~~ Kar~~s~nda Osmanl~~ Diplomasisi", Ça~da~~ Türk Diplo~nasisi: 200 Y~ll~k Süreç, Sempozyuma Sunulan Tebli~ler, 15-17 Ekim 1997, Ankara, 1999, s.175.
4 Kohn, s.21.
Ba~kanl~~~n~~ Palacky'nin yapt~~~~ Prag Kongresi, Slavlara ili~kin pek çok siyasi ve kültürel konuyu görü~mü~tür. özellikle; Slav halklar aras~nda iyi ili~kilerin kurulmas~~ ve Avusturya-Maca-ristan topraklar~ndaki Slavlann Almanlar ve Macarlar ile ayn~~ haklara sahip olmalar~~ konusunda önemli kararlar alinm~~ur. A.N. Kurat, a.g.m., s.248-249.
4; Panslavizm'in Rusya'n~n ç~karlar~~ do~rultusunda Rus kamuoyu ve res~~~~i çevrelerde daha
fazla ilgi uyand~rmasma ba~ka bir neden ise, Avrupa'da milliyetçilik cereyamn~n geli~mesiyle güç kazanan Pancermenizm ve Panitalyanizm idi. Nas~l ki, amac~~ Alman birli~ini gerçekle~tirmek olan Pancermenizm Alman emperyalizmine, keza Italyan birli~ini esas alan Pa-nitalyanizm Italyan emperyalizmine hizmet ediyorsa, Panslavizm de Rus milliyetçili~i ve emper-yalizmine hizmet edebilecek bir hareket olarak görülmü~tür. Ba~ka bir deyi~le Alman ve Italyan birli~inin gerçekle~mesinde oldu~u gibi, Rusya da Akdeniz'e inen co~rafyada geni~~ bir Slav imparatorlu~u kurabilirdi. Bu bak~mdan, özellikle Panslavizm'in Pancermeniz~n'e paralel ola-rak geli~ti~i söylenebilir.
BOSNA-HEFtSEK AYAKLANMASI 915 Osmanl~~ tarihçisi Enver Ziya Karal, Rusya'n~n K~r~m Sava~~~ sonras~~ tavr~m ve Panslavist hareketin Avrupa'da Rus ç~karlar~~ için ne ifade etti~ini ~öyle izah etmi~tir: "Rusya, içeride ~slahat, güneyde ve do~uda fedhler yaparken, bat~da da özellikle Osmanl~~ ~mparatorlu~u'na zarar veren Slavahk Tanslalizm' hareketini sistemle~tirerek Do~u-Avrupa hakk~ndaki tarihi ihtiraslar~n~~ gerçekle~tirmek için zemin haz~rlamaya gayret etmi~tir:17
K~r~m Sava~~~ y~llar~nda yükselen bir de~er olarak Rus devlet adamlar~~ ile entelektüeli aras~nda önem kazanan Panslavizm, ilk kez gayri resmi olarak Rusya'da örgütlenme imkan~~ bul~nu~tur8. Rusya'daki ilk Panslavist örgütlenme 1854 y~l~nda, bir Bulgar kolonisi olan Odessa'da ortaya ç~km~~t~r. Odessa'daki örgütlemneyi, Petersburg'daki benzer örgütlenme takip etmi~tir. Odessa ve Petersburg'daki örgütler kanal~yla panslavistler, Bulgar ve di~er Balkan Slavlar~n~n e~itimine el atm~~, Slav okul ve kiliselerinin araç-gereç ve kitaplar~n~~ kar~~layarak, yüklü miktarda para toplam~~lard~r9.
Rusya'da resmi olarak ilk Panslavist örgütlenme ise 1858 y~l~nda Moskow Slavic Benevolent Committe (Moskova Slav Yard~m Komitesi) 'nin daha güçlü ve etkin bir ~ekilde kurulmas~yla kendini göstermi~tir. Ba~kanl~~~n~~ Rusya E~itim Bakanl~~~'nda k~demli vekil olan Bakhmetev'in yapt~~~~ komitenin kurucu üyeleri aras~nda Uvarov, Samarin, Katkov, Kosl~elev, Buslaev, Bodyanski, Khomiakov, Constantine ve Ivan Aksakovlar, Soloviev, Maviakov, Rochinski ve Pogodin gibi tan~nan akademisyen, kamu görevlisi, yazar ve editörler bulunmaktayd~~ 1°. Komite, kurulu~~ izni için Rus D~~i~leri Bakanh~~'m sundu~u dilekçede amaçlar~n~~ ~u üç noktada dile getirmi~tir:
7 Enver Ziya Karal, Osmanl~~ Tarihi-Islahat DelTi (1861-1876), c.VII, 4. Bask~, Ankara, 1988,
$35.
Özellikle Rusya'da Slav halklara duyulan ilgi Ve panslavist amaçlar daha ziyade Balkan Slavlan etraf~nda ~ekillenmi~tir. Buna temel neden ise, K~r~m Sava~~'ndan sonra, her ~eye
ra~men Avrupa ile ili~kilerini devam ettirerek Avrupa devletler toplulu~u içinde kalmak isteyen
Rusya'n~n, Rus Panslavizm'ini Avusturya Slavlanna yöneltmesi mümkün de~ildi. Ayn~~ zamanda Avrupa ayd~nlan ve kamuoyunda Panslavizm'e kar~~~ bir duyarl~l~k mevcut olup, olumsuz bir du-rumda ciddi bir tepkinin ortaya ç~kmas~~ kaç~n~lmaz& Ancak Panslavizm'e kar~~~ Türkiye'de "uyan~k bir tutum "un bulunmamas~, Türk topraklar~n~~ Panslaviz~n için daha cazip hale
getir-mekteydi. Bu nedenle K~r~m Sava~~~ sonras~nda Rus Panslavizmi'nin birinci hedefi Balkanlar, bi-rinci kurban~~ ise Rumeli Türklü~ü olacakt~r. Bilal N. ~IM~IR, Rumeli'den Türk Güçleri, c.II, Ankara, 1989, s.XLV.
9 Michael Boro Petrovich, The Eme~gence of Russian Pansla~ism 1856-1870, Columbia
University Press, Second Printing, New York, 1958, s.129-131.
1-Güney Slavlarm~n kilise, okul ve di~er ulusal kurumlar~n~~ geli~tirmek için para toplamak,
2-Slav kilise ve okullar~na kitap ve malzeme göndermek ve Ortodoks kilise ve okullara gerekli olan her ~eyi temin etmek,
3-Moskova'ya e~itim için gelen Slavlara yard~m etmek".
Moskova Slav Yard~m Komitesi kurulu~undan itibaren aktif bir ~ekilde çal~~arak farkl~~ çevrelerle i~birli~i yapm~~t~r. Özellikle kilise ile yak~n ili~ki kuran komite, Moskova ve d~~~ndaki kilise ileri gelenlerinin Panslavist harekete etkin bir ~ekilde destek vermesini ba~arm~~ur°2. Ayn~~ zamanda komitenin Rus E~itim Bakanl~~~'ndan da önemli ölçüde yard~m ald~~~~ anla~~lmaktad~r. Komitenin mali kay~tlar~, komitenin Bulgar ve S~rp ö~rencilerini desteklemek amac~yla E~itim Bakanl~~~ndan düzenli olarak yüklü para ald~~~n~~ göstermektedir'3. Asl~nda bu mali destek genel olarak, komitenin geni~~ bir yelpazede Rus resmi yetkililerince desteldenmesinin ve himaye edilmesinin bir ifadesi idi.
Bununla beraber, ald~~~~ yard~mlarla etkinli~ini arturan Moskova Slav Yard~m Komitesi, bir taraftan üye say~s~n~~ ciddi bir ~ekilde artunrken, di~er taraftan 1867'de Petersburg'da, 1869'da Kiev'de, 1870'te Odessa'da ~ubelerini açm ~~t~r. Geni~~ ve elit bir s~n~f taraf~ndan örgüdenmi~~ olan komite, amaçlar~~ aç~s~ndan her ne kadar kültürel bir çerçeve çizilmi~se de, temelde komitenin ortaya koydu~u esaslar siyasal hedefleri beslemi~tir. Nitekim; Pogodin, Constantine Aksakov, M.N. Katkov, N.I. Danilevsky, R. Fadieev gibi komite üyeleri siyasal Panslavizm'i i~leyerek, komiteyi faaliyetleri aç~s~ndan bu yöne sevk etmi~lerdir.
Böylece Panslavist dü~ünceyi Rus kamuoyuna i~leyen komite, sadece Balkan Slavlar~n~~ Rus toplumuna tan~tmakla kalmam~~, ayn~~ zamanda Balkanlar' Rus yay~lmas~n~n hedefi haline getirmi~tir. Sonuçta, 19. Yüzy~l ortalar~ndan itibaren siyasal alanda büyük güç kazanan Panslavizm, Balkanlardaki yeni geli~melerin de haz~rlapos~~ olmu~tur. Bu geli~melerin en önemli safhalar~ndan birisini Bosna-Hersek Ayaklanmas~~ (1875) olu~turmu~tur.
~ l A.N. Kurat, s.236.
12 B.H. Sumner, Russia and the Balkan., 1870-1880, Hamden, London, 1962, s.61. 13 Petrovich, a.g.e., s.139.
BOSNA-HERSEK AYAKLANMASI 917 Bosna-Hersek Ayaklanmas~~ (1875) 'n~n Ortaya Ç~k~~~~ ve Geli~mesinde
Panslavizmin Yeri
Osmanl~~ co~rafyas~nda can al~c~~ Panslavist bölgelerinden biri olan Bosna ve Hersek, Balkanlar~ n kaderinde ço~u zaman önemli bir konuma sahip olmu~tur. Bosna-Hersek'in bu konumunu Sosnovsky'nin ~u ifadeleri aç~k bir ~ekilde ortaya koymaktad~ r: "E~er bütün Balkan sorunu büyük bir volkan olarak kabul edilirse, onun en aktif krateri Bosna ve Hersek'tir." Sosnovsky' nin belirtti~i gibi, 1875'te Hersek'te ortaya ç~kan ayaklanma, 1876 y~l~ndaki Bulgaristan Ayaklanmas~~ 'na, ayn~~ y~lda ba~layan Osmanl~-S~rp, Karada~~ sava.~larma ve 1877-1878 Osmanl~-Rus Sava~lar~na zemin haz~rlayarak, 1875-1878 aras~ndaki Balkan krizinin ilk ve en önemli a~amas~n~~ olu~turmu~tur. Hersek'te ba~layan ve k~sa sürede Bosna'ya yay~ lan 1875 Hersek Ayaklanmas~'mn nedenleri, temelde 19. Yüzy~lda Balkanlarda ortaya ç~kan ayaklanmalardan farkl~~ de~ildi. Frans~z ~htilaWyle ortaya ç~ kan fikir ak~mlar~n~n Balkanlara akmas~, buna kar~~n Osmanl~~ Devleti'nin askeri, idari ve ekonomik olarak kötü bir durum içinde bulunmas~, Büyük Devletlerin Sanayi Devrimi ile birlikte hammadde ve Pazar ihtiyac~n~~ kar~~lamak amac~yla Osmanl~~ topraklar~n~~ yay~lma alan~~ olarak görmeleri ve kendi aralar~ndaki ç~ kar mücadeleleri, bu çerçevede ç~karlar~ na uygun bir ~ekilde Osmanl~~ gayrimüslimleri üzerinde "himaye" politikas~~ yürüterek onlar~~ tahrik ve te~vik etmeleri ve daha önce S~ rbistan, Karada~, Eflak ve Bo~dan, Mora, Girit gibi di~er Balkan eyaletlerine verilen imtiyazlar~ n Bosna ve Hersek için örnek olu~turmas~...
~~ te; bu nedenler, "en az bir y~ll~k haz~rl~k döneminden sonra"15 Bosna-Hersek Ayaklanmas~'mn, 1875 Temmuz ay~~ ba~lar~nda Bosna-Hersek'te Mostar'~n güney-do~usunda bulunan Nevesin (Nevesinje) kazas~nda bir ayaklanman~n patlak vermesine neden olmu~tur. K~sa sürede kazaya l~aki~n olan asiler, önlerine ç~kan Müslümanlar~~ katlederek her ~eyi ya~malam~~, bir süre sonra Nevesin bölgesindeki Loukavach, Sovidol, Belgrad ve Terrousine'ye hakim olmu~lard~r". Ku~kusuz; ayaklanman~n geli~ip büyümesinde Osmanl~~
14 George Hoover, Rupp, A Wavering Friendship: Russia and Austria. 1876-1878, London, 1941, s.23.
IS Misha Gleny, Balkanlar 1804-1999 Milliyetçilik, Sava~~ ve Büyük Güçler, ~stanbul, 1999, s.104.
16 Bu arada asiler Nevesin-Mostar aras~ndaki Serajevo'da baz~~ tüccarlardan olu~an, Od-richnia köyünden yüklü pirinç, ~eker ve kahve ta~~yan 25 atl~~ bir kervana sald~rm~~~ ve i~gal etmi~lerdir. Bölgede seyahat eden Türkler öldürülmü~, önemli köprüler ve yollar tutul~nu~tur.
British Documents on Foreign Affairs: Reporu and Papers from tl~e Foreign Office Conf~dential
Print, The Ottoman Empire: Revolt in the Balkans, 1875-1876 (buradan itibaren BDFA), Parti, Series B, Vol. 2, Doc.8, Holmes'ten Derby'ye, 9 Temmuz 1875, General Ed. Kenneth Bourne and Cameron Watt, Ed. David Gilland, 1984, s.54. Ayn~~ zamanda, hakim olduklar~~ bölgelerde ho~nutsuz halk~~ kendilerine kat~lmaya zorlayan asiler, kat~lma yönünde isteksiz olanlar~n evle-
yöneticilerinin kay~ ts~zl~~~mn ayr~ca büyük bir rol oynad~~~~ görülmektedir. Daha ayaklanma ba~lamadan önce "kamuoyu isyan etmeye haz~r hale gelmi~~ ve her tarafta silah ve sava~~ mühimmat] gizlenip depolamm~~ oldu~u" 17 halde, Osmanl~~ hükümeti bölgede ciddi hiçbir tedbir almam~~t~. Ayaklamnadan çok sonra bile say~~ olarak asiler Osmanl~~ kuvvederinden yakla~~k üç kat kadar daha fazla idi18. Ayaklanman~n ortaya ç~k~~~ndan bir süre sonra Bosna valisinin durumun ciddiyetine ili~kin uyar~lar~n~~ dikkate almayan Osmanl~~ hükümeti, ayaldanmaya müdahale etmek yerine uzla~mac~~ tedbirler al~nak yoluna gitmi~tir. Ancak; asile~-le uzla~ma zemini bulmak için Osmanl~~ hükümetinin bölgeye gönderdi~i temsilciler, "asilerin talan ve kadiamlar~ na" devam etmesinden dolay~~ hiç bir sonuç alamam~~lard~r Asilerin kabul edilemez ~artlar ileri sürerek, gerçekte ba~~ms~zl~~~~ isteyen dü~ünceleri Temmuz ay~~ ortalar~ nda anla~~lmas~ na ra~men, Osmanl~~ Hükümeti 5 A~ustosta ilan etti~i "genel arla ayaklanmay~~ sona erdirece~ini dü~ünmü~tür". Bu ~ekilde de sonuç alamayan Osn~anl~~ yönetimi, "bütün vilayetin ate~~ içinde oldu~u" A~ustos ortalar~ nda" ayaklanman~n sona erdirilmesinde tek geçer yolun askeri müdahalede bulunmak oldu~una karar vermi~tir. Ancak, bu gecikmi~~ karar, ayaklanman~n uluslararas~~ bir sorun haline gelmesini önleyemedi22. Böylece, giderek bir Balkan sorunu haline gelen Bosna-Hersek Ayaklanmas~, öncelikle bölge ile yak~ ndan ilgilenen Avusturya ve Rusya'y~~ l~arekete geçirmi~, bu ise sorunu Üç imparator Ligi gündemine ta~~ m~~t~r. 1872 y~l~ nda Almanya, Rusya ve Avustu~ya'n~n kurdu~u söz konusu ittifak, Osmanl~~ Devleti ile ~ngiltere'yi de ikna ederek, "Do~u Sorunu"nun çözümünde inisiyatifi ele geçirmi~tir. Ancak; ne Büyük Devletler ve Osmanl~~ Devleti'nin konsoloslarmm asilerle Mostar'da te~ebbüs ettikleri uzla~ma çabas~, ne de Avusturya D~~i~leri Bakan~~ rini yakarak veya farkl~~ ~ekillerde gözda~~~ vermi~lerdir. BDFA, Vol.2, Doc.8, Holmes'den Derby' ye, 9 Temmuz 1875, s.54; Sir Henry Elliot, Some Revolt~tions and Other Diplomatic
Experien-ces, London, 1922, s.207. Asilerin ayaklanman~n ba~~ndan beri ba~vurduklar~~ insanl~k d~~~~
yöntemlerin Bulgaristan ayaklanmas~yla büyük bir benzerlik gösterdi~i belirtilmelidir. Ömer Turan, Tl~e Turkish Minority in B~llgaria (1878-1908), Türk Tarih Kurumu Yay~nlar~, Ankara, 1998, s.47
17 Mal~mud Celaleddin Pa~a, Mir'a't-~~ Hakikat-Tarihi Hakikatlar~n Aynas~, c.I-II-III,
Haz.~smet Miro~lu, ~stanbul, 1983, 5.51.
18 BDFA, vol.2., Doc.16, Elliot'tan Derby'ye, 6 A~ustos 1875, s.58; BDFA, vol..2, Doc.22,
Holmes'ten Derby'e 6 A~ustos 1875„ s.62.
18 BDFA, vol.2, Doc.8, Holmes'ten Derby'ye, 9 Temmuz1875,s.53-54.
20 A Diplomatic History of the Balkan Crisis of 1875-1878 The First Year, Archon Books, USA, 1969.s.63.
21 Harris, a.g.e., s.64.
22 Kemal Baltali, "1875 Hersek Ayaklanmas~ n~n Uluslararas~~ Bir Nitelik Kazanmas~", Belleten, c. LI sa.199-201, Ankara 1988, s.206.
BOSNA-HERSEK AYAKLANMASI 919
Andrassy'nin 30 Aral~k 1875'te haz~rlad~~~~ nota (Andrassy Notas~)" asileri tatmin etmi~tir. 12 May~s 1876 tarihinde Avusturya, Rusya ve Almanya'n~n Berlin'de haz~rlad~klar~~ me~norandum (Berlin Memorandumu) 24 da, ~ngiltere'nin muhalefetiyle25 daha ba~~ndan rafa kald~r~lm~~ur. Böylece, Avrupa büyük devletlerinin en önemli gündem konular~ndan biri haline gelen Bosna-Hersek Ayaklanmas~, Berlin Kongresi (1878)'ne giden yolda Osmanl~~ Balkanlarm~~ yeni geli~melere gebe b~rakm~~t~r. Bu ise, Osmanl~-Rus sava~~~ (1877-1878) öncesinde, bir taraftan May~s 1876'da Bulgaristan'da yeni ayaldanmaya zemin haz~rlarken,26 di~er taraftan da a~a~~da üzerinde etrafl~ca duraca~~' m~z S~rbistan ve Karada~'~~ harekete geçirmi~tir.
Bosna-Hersek Ayaklanmas~'mn ortaya ç~kard~~~~ bu etraf~~ sonuçlar~n yan~~ s~ra, ayaklanman~n ortaya ç~k~~~~ ve geli~indeki rolü itibariyle panslavist etkinin ayr~~ ve çok önemli bir yere sahip bulundu~u belirtilmelidir.Esas itibariyle, 19. Yüzy~l ortalar~ndan itibaren politik bir ak~m olarak geli~en Panslavizm, Balkanlarda önemli bir güç haline gelmi~~ ve 1870'lerden itibaren de uluslararas~~ meselelerde Büyük Devletlerin gündemini i~gal etmi~tir". Dolay~s~yla bu tarihlere gelindi~inde Osmanl~~ Devleti'nde Slav nüfusun ya~ad~~~~ bölgeler, yani Bosna, Hersek, S~rbistan, Karada~~ ve Bulgaristan ayaklanmaya haz~r hale getirilmi~tir28. J.A.R. Merriot'a göre, söz konusu Slav eyaletleri gizli Slav örgütlerinin merkezi ve faaliyet alan~~ idi.
" Andrassy Notas~~ için bakma: Karal, a.g.e., s.81.
24 Memorandum için bakma: BDFA, Vol..2, Doc.237, Russerden Derby'ye, 13 May~s 1876,
s.193. Berlin Memorandumu'nun Türkçe metni: Mal~mud Celaleddin Pasa, a.g.e., s.155-156. 26 Ingiltere; Rusya, Avusturya ve Almanya'n~n üç Imparator Ligi ile kurmu~~ olduklar~~ blo~u Avrupa kuvvetler dengesi ve ~ngiliz ç~karlar~na yönelmi~~ büyük bir tehdit olarak görmü~tür. Bu nedenle; ~ngiltere'nin, kendisine dan~~maksam "Do~u Sorund'nun çözümü için harekete geçen bu üç devletin tavr~m tasvip etmesi beklenemezdi. ~ngiliz Ba~bakan~~ Benjamin Disraeli (Beaconsfield)'nin ~u sözlerinde. ~ngiltere'nin ~nemoranduma kar~~~ olan memnuniyet-sizli~ini ve Üç Imparator Ligi'nin Ingiliz ç~karlar~~ için olu~turdu~u tehlikeyi görmek mümkündür: "Üç kuzey devletle hareket etmek için yolurnuzdan ç~k~nachkça, onlar bizsiz
hare-ket edebilir ki, bu ~ngiltere gibi bir devlet için kabul edilemez. " zira bir Ingiliz tarihçiniu be-lirtti~i gibi, Disraelrnin temel amac~, ~ngiltere'nin prestijine bir hakaret olarak sayd~~~~ Üç
Imparator Ligi'ni bir yolunu bularak da~~~ tmaku. A.J.P. Taylor, The Struggle for Mastery in
Ettrope 1848-1918, Ne~v York, 1988, s.233 .
26 Tarihçi Ömer Turan, Bulgaristan Ayaklanmas~m Bosna-Hersek ayaklanmasm~n bir uzanus~~ olarak kabul etti~i The Turkhish Minorityin Bulgaria (1878-1908) adl~~ eserinde. Bulgar Ayaklanmasuun aznaon~u "Balkan problemini çözmek için bir araya gelecek dellederin
dikka-tini çekmek le ba~~ms~zl~k için yeni taleplerde bulunmak" oldu~unu belirtmi~tir. TURAN, a.g.e.. s.47
27 Barbara Jelavich, The Ottornan Empire, The Great Powers, and the Straits Question
1870-1887, Indiana University Press, Bloomiugton and London, 1973, s.9. 28 Mahmud Celaleddin Pasa, a.g.e., s.51.
Rusya'da ve Balkanlarda kurulan pek çok Panslavist komite, kitaplar ve bro~ürler yoluyla aktif bir politikay~~ Balkanlara ta~~m~~lard~r29. Hatta; Hersek Ayaklanmas~~ pek çok Panslavist için Balkanlardaki Slav halklar~n ba~~ms~zl~~~~ ve Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nun sonu olarak görülmü~tür. Örne~in, Bulgar Panslavist liderlerden Botjev Hersek Ayaklanmas~~ için "bu bütün Balkan Yar~madas~~ 'n~~ ate~e verecek k~v~lc~md~r; art~k, Osmanl~~ ~mparatorl~~~u'nu y~kmak zaman~d~r" demi~tir".
Bu nedenle diyebiliriz ki; Hersek Ayaklanmas~~ bir ölçüde, merkezi Moskova'da bulunan Rusya'daki ve Balkanlardaki Panslavist komitelerin faaliyetlerinin bir ürünü idi. Keza, Osmanl~~ ve ~ngiliz belgeleri de ayaklanman~n ortaya ç~k~~~, geli~imi ve yay~lmas~nda Panslavizmin büyük rol oynad~~~n~~ göstermektedir. Ayaklanman~n ortaya ç~k~~~ndan itibaren bölgedeki ~ngiliz konsoloslar~n~n ya da elçilerinin yapt~~~~ yaz~~malarda, Dalmaçya, S~ rbistan ve Karada~'daki Panslavistlerin ya da Slav sempatizanlarm~n ayaklanmaya büyük destek verdikleri görülmektedirm. Ragusa konsolosu Taylor, 4 A~ustosta ~ngiltere D~~i~leri Bakan~~ Lord Derby'ye yazd~~~~ mektupta Dalmaçya'daki Panslavist komitelerin ayaklanma için yürüttükleri yard~ m organizasyonlar~na dikkat çekerken;" 2 gün sonra
29 J.A.R. Marriot, Anglo-Russian Relations 1689-1943, London, 1944,5.119.
3<> William L. Langer, E~~ropean Alliances and Alignaments 1871-1890, New York, 1939, 85.
31 örne~in, A~ustos ba~lar~na kadar yap~lan yaz~~malarda buna ili~kin bilgi için bakma:
BDFA. yol. 2, Doc.7, Holmes'ten Derby'ye, 2 Temmuz 1875, s.53 ; BDFA, IDI. 2, Doc.10,
Ffrench'ten Derby'ye, 15 Temmuz 1875, s.55; BDFA, Vol. 2, Doc.15, Holmes'ten Derby'ye, 24 Temmuz 1875, s.58; BDFA. Vol. 2, Doc.19, White'tan Elliot'a, 5 A~ustos 1875, s.59; BDFA. Vol. 2, Doc.20, Taylor'dan Derby'ye, 4 A~ustos 1875, s.59-6I; BDFA, Vol. 2, Doc.22, Holmes'ten Elliot'a, 6 A~ustos 1875, s.61-62 S~rbistan ve Karada~'~n ayaklanmadaki rolü sonraki bahsimizde ayr~ca ele al~nacakt~r.
32 BDFA, Vol. 2, Doc.20, Taylor'dan Derby'ye, 4 A~ustos 1875, s.60. Tarihçi Kemal
Bal-talfya göre, Dalmaçya'nu~~ her ~ehrinde asile~i örgiitlemek ve yard~m etmek için Slav komiteleri kurulmu~tu. Trieste'de bu komitelerden iki tane vard~. Bunlardan biri merkez komite ni-teli~inde olup, ba~~nda Lombardiyah biri bulunmakta idi. Bu komiteler, Avusturyal~~ baz~~ Slav yetkililerle birlikte asi ~efierinin Avusturya topraklar~ndaki faaliyetlerine, özellikle de Viyana'dan silah temi~~i~~e yard~mc~~ olmaktayd~lar. Hersek asilerine silah, cephane ve malzeme göndererek, ayaklanma bölgesine gönüllüleri geçiren en önemli komitelerden biri de Obrovats komitesi idi. Söz konusu komite, ay~n zamanda ~ngiltere'deki yard~m komitelerinden para yiyecek ve g~da yard~m~~ yap~lmas~na arac~~ olarak. ~ngiliz gazetelerine yaz~lar yazd~np propaganda faaliyetlerini organize etmi~~ ve Rus konsoloslu~unun gönderdi~i paralar~n asilere da~~ulmas~ nda arac~~ olmu~tur. Kemal BALTALI, "1875-1878 Balkan Buhran~", Mülkiyeliler Birli~i De~gisi, Sa.68-69, 1982, 5.56. 59. Dalmaçya'daki komiteler ve faaliyetleri için bakma: Sakal~, "1875-1878 Balkan
Buhram", 5.58-59. Di~er taraftan Dalmaçya'daki Panslavistlerin amaçlar~na ula~mak için izledik-
le~i biri de, Bosna-Hersek Ayaklanmas~'m uluslar aras~~ bir sorun haline getirerek Büyük Devletlerin deste~ini almakt~. Bu bak~mdan güney Slavlar~~ bir taraftan özellikle Rusya' dan büyük bir destek beklentisi içindeyken, di~er taraftan Avusturya'r Türkiye'ye kar~~~ k~~lurtarak iki devletin aras~n~~ açmaya çal~~m~~lard~r. Bu amaçla, asiler i~gal ettikleri baz~~ yerlere
BOSNA-HERSEK AYAKLANMAS1 921
~ngiltere'nin Saraybosna konsolosu Holmes ise ~stanbul'daki ~ngiliz Büyükelçisi Sir Henry Elliot'a gönderdi~i mektupta, Dal~naçya ve H~rvatistan'da büyük bir (Panslavist) tahrik oldu~unu ve Agram Ragusa ve Trieste'de yard~m komiteleri~~i~~~ kuruldu~unu ve ayaklanmaya yard~m için önemli miktarda para topland~~~n~~ yazm~~t~r33. Di~er taraftan bu bölge, asilerin silah ve mühimmat ihtiyaçlar~n~~ kar~~lad~klar~, silah kaçakç~l~~-~n~n yap~ld~~~~ merkezlerden biri idi34. Ayr~ca Dalmaçya dahil Avusturya'daki komiteler, s~n~r köylerinde doktor ve operatörlerle takviye edilmi~~ hastaneler kurmu~lard~r".
Bosna-Hersek Ayaklanmas~'n~n Panslavist karakteri ilk aylardan sonra daha aç~k bir ~ekilde kendini göstermi~tir. Hol~nes'in 2 Eylül'de yazd~~~~ mektupta "ayaklanman~n art~k yerel bir ayaklanma olmad~~~, Bosna'daki
Müslüman egemenli~ine kar~~~ bir Slavizm sava~~~ oldu~u" belirtilmi~tir36.
Ayaklanman~n ortaya ç~k~~~nda haz~rl~ks~z yakalanan ve gerekli tedbirleri almakta yetersiz kalan Osmanl~~ devlet adamlar~~ da ayaklanman~n Panslavist bir karakter ta~~d~~~n~~ ve kom~u Slav bölgelerden beslendi~ini biliyorlard~. Osmanl~~ D~~i~leri Bakan~~ Safvet Pa~a ~ngiliz Büyükelçisi Elliot'la yapt~~~~ bir görü~mede ayaklanman~n ortaya ç~k~~~~ konusunda bilgi verirken, ayaklanman~n d~~ar~dan beslendi~ini, asiler aras~nda Panslavizmin aktif üyelerinin bulundu~unu ifade etmi~tir37. Bu nedenle, Osmanl~~ hükümeti ayaklanmaya verilen d~~~ yard~m~~ kesmek için S~rbistan, Karada~~ ve Avusturya'n~n tarafsal~~~n~~ temin etmeye özen göstermi~tir".
Osmanl~~ devlet adamlar~~ gibi, dönemin ileri gelen yabanc~~ devlet adamlar~ndan bir k~sm~~ da ayaklan~nan~n te~nel nedeninin Panslavizm
Avusturya bayra~~~ çekmi~lerdir. BDFA, Vol. 2, Doc.4 Ffrench'ten Derby'ye, 4 Temmuz 1875, 5.52
BDFA, Vol. 2, Doc.20, Taylor'dan Derby'ye, 4 A~ustos 1875, 5.59.
33 BDFA, Vol. 2, Doc.22, Holmes'ten Elliot'a, 6 A~ustos 1875, 5.62. Dalmaçya'da kurulan komitelerin merkezi konumunda olan Zadar Komitesi 17 Temmuz 1875 tarihinde "Narodni üst" gazetesinde bir ça~r~da bulunarak her köy ve kasabada 3 ila 5 ki~ilik komiteler kurulmas~n~~ istemi~tir. Bu ça~r~n~n olumlu kar~~lanmas~~ sonucunda bütün Dalmaçya için bir merkez komi-tesi kurulmu~, bu komitenin içinde çok say~da din adamlar~~ görev alm~~t~r. Komitede görev alanlar, hem asilere hem de Hersek'ten kaçanlara her türlü yard~mda bulun~nu~lard~r. Baltal~,
1875-1878 Balkan Buhram, 5.58.
31 Halil Sedes, 1875-1878 Osmanh Ordusu Sava~lar~~ 1875-1876 Bosna-Hersek ve
Bulgaris-tan ~htilalleri ve Siyasi Olaylar, 1. k~s~m, IsBulgaris-tanbul, 1946, s.125.
Sa Baltah, "1875-1878 Balkan Buhran~", 5.56, Sedes. a.g.e., 5.131. 36 BDFA, Vol. 2, Doc.64, Holmes'ten Elliot'a, 2 Eylül 1875, s.85-86. 37 BDFA, Vol. 2, Doc.70, Ellioetan Derby'ye, 8 Eylül 1875, s.89-90
oldu~una inanm~~lard~ r. Bu devlet adamlar~ndan ~ngiltere Ba~bakan~~ Benjamin Disraeli ile Avusturya D~~i~leri Bakan~~ Count Julius Andrassy- ki bu devlet adamlar~~ kendi ülkelerinin resmi politikas~n~n belirlenmesinde ve ayaklanman~n diplomatik seyrinde birinci derecede söz sahibi ki~ilerdi-ayaklanmanm d~~ar~ dan beslenen ve tahrik edilen "uluslar aras~~ dewimci komiteler"in eseri oldu~unu chi~ünmü~lerdir39. Bosna-Hersek Ayaklanmas~'mn Panslavizmin bir sonucu oldu~u ya da Panslavizmin ayaklanmada büyük rol oynad~~~~ Balkanlar üzerine çal~~an pek çok ara~t~rmac~~ taraf~ndan da benimsenmi~tir40.
Ayaklanmamn ortaya ç~k~~~, geli~imi ve mahiyeti aç~s~ndan S~rbistan ve Karada~'~n rolünü ayr~ca ele almak, sorunun anla~~lmas~~ aç~s~ndan yararl~~ olacakt~r.
Bosna-Hersek Ayaklanmas~'mn Geli~iminde S~rbistan ve S~rp Panslavizminin Rolü
Balkanlarda Panslavizmin en önemli merkezlerinden biri olarak "Balkanlar~n Sardunyas~" olmay~~ ve S~rp idaresi alt~nda birle~ik bir Balkan devleti yaratmay~~ amaçlayan S~rbistan,;t' 1875'lere gelindi~inde Osmanl~~ Devleti'ne ba~l~~ bir prenslik konumunda idi. Ancak; S~rbistan'~n ba~l~l~~~~ ~eklen olmakla beraber, ba~~ms~zl~ k için büyük mesafe katetmi~ti. S~ rplar~ n 1804 y~l~nda Kara Yorgi öncülü~ünde ba~latm~~~ olduklar~~ ba~~ms~zl~ k hareketi, Bükre~~ (1812) ve Edirne (1829) Antla~malar~~ sonucunda geni~~ haklara sahip bir S~rp prensli~ini ortaya ç~ karm~~t~ . Paris Antla~mas~~ (1856)'yla Rus koruyuculu~undan ç~kar~l~p Avrupa Büyük Devletlerinin koruyuculu~u alt~ na sokulan S~ rbistan, 1867 y~l~ nda Os~-nanl~~ askeri kuvvetlerinin Belgrad dahil bütün kalelerden çekil~nesiyle fiilen ba~~ms~zl~~~n~~ kazanm~~t~ r. S~ rbistan'~ n bu tarihlerden sonra tam ba~~ms~zl~~~; art~k, zaman sorunu olmakla birlikte, S~rplar için Balkanlarda
39 Richard Millman, Britain and the Eastern Question 1875-1878, Oxford, 1979, s.16.
Disraeli Balkanlardaki olaylar~, ~ngiliz ç~karlar~na kar~~~ büyük bir tehdit olarak gördü~ü Üç imparator Ligi (1872)çerçevesincle ele alm~~t~r. Ona göre, Hersek Ayaklanmas~~ "Avrupa Törkiyesi"nde meydana gelen ciddi bir geli~me idi. Disraeli, ayaklanman~n "bir yüzpld~r
AIT/I-pa'n~n günden~ini me~gul eden, K~r~m Sava~] (1856)'fia yar~n~~ yüzy~lda]] beri ertelenmi~~ olan Do~u Sor~um'~n~n yeniden aç~lmas~ndan ibaret oldu~unu dü~ünmü~tür.- George Earl Buckle, The Life of Benjamin Disraeli, vol.VI, 1876-1881, New York, 1820, s.12,14.
40 Baz~~ ara~t~rmac~ lar~n buna ili~kin görü~leri içi~~~ balun~z: Richard Millman, Britain and time Easter]] Question 1875-1878, 15-18. Ayr~ca Enver Ziya Karal, Osmanl~~ Tarihi, c.VI1, 4.13ask~, Ankara, 1988, s.74.
BOSNA-HERSEK AYAKLANMASI 923 Büyük S~rbistan'~n yarat~lmas~~ temel amaç olmu~tur. Dü~ünülen Büyük S~rbistan'~n s~n~rlar~~ Osmanl~~ ve Avusturya Slavlar~n~~ içine almas~, S~rbistan'da resmi ve gayri resmi olarak sosyo-politik sahada Panslavizmin geli~mesine ortam haz~rlam~~t~r. S~rplar amaçlar~na ula~mak için de, bir taraftan Osmanl~~ Devleti'nin içinde bulundu~u durumdan ve Balkanlardaki kan~~ld~klardan yararlanmaya çal~~~rken, di~er taraftan Büyük Devletlerin Osmanl~~ Devleti'ne müdahale etme, özellikle de Rusya'n~n deste~ini alma beklentisi içinde olmu~lard~r. Bu nedenle S~rbistan statükoyu de~i~tirmek için Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ Balkanlarda meydana gelen ayaldanmalann ya do~rudan haz~rlay~c~s~, ya da ç~karlar~~ do~rultusunda taraf olma siyaseti yürütmü~tür. Bu bak~mdan, 1875 Temmuz ay~nda ba~layan Bosna-Hersek Ayaklanmas~nda S~rbistan'~n rolünü ortaya koymak, ayaklanman~n mahiyeti ve geli~imi aç~s~ndan dikkate de~erdir.
1875'deki Bosna-Hersek Ayaklanmas~'run nedenleri üzerinde duran baz~~ ara~t~rmac~lar, ayaklanman~n en önemli nedeninin Balkanlarda büyük bir Slav devleti yaratmay~~ amaçlayan S~rbistan ve Karada~'~n faaliyetlerinin, ya da bunlar aras~ndaki rekabetin bir sonucu olarak görmü~lerdir. Ku~kusuz, bu faaliyet ve rekabetin ayaklanmaya etkisini, Rus Panslavistlerinin çal~~malar~~ ve Dalmaçya ve H~rvatistan Slavlar~n~n yard~m~yla beraber ele almak daha do~ru olacakt~r. Fakat, Belgrad'~n bu s~ralarda Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ Balkan ayaklanmalann~n organizasyon merkezi haline geldi~i42 göz önünde bulundurulursa, ayaklanman~n Panslavist bir mahiyet almas~nda S~rbistan'~n büyük bir rolü bulundu~u fark edilecektir. Hatta, S~rplar~n ayaklanman~n organizatörleri aras~nda bulundu~u görülmektedir". Hakl~~ olarak, Balkan tarihçisi Stojanovic, Bosna-Hersek Ayaklanmas~'mn S~rp haz~rl~klar~n~n ve S~rbistan ile birle~mek amac~yla yap~lan propagandan~n bir sonucu olarak dü~ünmü~tür". Ba~ka bir tarihçi Iseminger ise S~rbistan'~n ayaklanmadaki rolünü daha ileri götürerek, ayaklanman~n Pans~rbizmin bir sonucu
42 Charles-Barbara Jelavich, The Establishment of the Balkan National States, 1804-1920,
University of Washington Press, Seatle and London, 1977, s.144. Belgrad'da Panslavist propagandan~n ve Bosna-Hersek Ayaklanmas~'m yap~lan yard~m~n organizasyon merkezlerinde biri 1875 Temmuzunun sonlar~nda kurulan "Ayaklanmaya Yard~m Genel Komitesi" idi. Ba~kanl~~~n~~ Metropolit Mihailo'nun yapt~~~~ komite, ayaldanmaya para, silah, malzeme ve g6nüllfi toplamakla birlikte, Bosnahlarla toplant~lar yaparak tavsiyelerde bulunmu~tur. Baltah,
"1875-1878 Balkan Buhram", s.58.
43 Charles-Barbara Jelavich, a.g.e., s.144.
44 Mihailo D. Stojanovic, The Great Powers and The Balkans 187.5-1878, Cambridge, 1939,
oldu~unu ileri sürmü~tür'5. ~ngiltere'nin Saraybosna konsolosu Holmes'in ayaklanmamn ba~lamas~ndan iki ay sonra Elliot'a gönderdi~i bir mektupta da "sorunun Osmanl~~ yönetimine kar~~~ yürütülen bir Slav sava~~~ oldu~u, çözümün ise Belgrad'da aranmas~~ gerekti~ini" belirtmi~tir46.
Gerçekten de S~rbistan'da büyük bir heyecan uyand~ran Bosna-Hersek ayaklanmas~, her f~rsatta S~rplar taraf~ ndan maddi ve manevi olarak desteklenmi~tir 47. Bu destek ayaklanman~n ba~lar~ ndan itibaren "sürekli olarak" S~rplar~n s~n~r~~ geçerek asilerle birle~mesi ~eklinde fiili bir tarzda kendini göstermi~tir. Asilere kat~lan S~rplar~n say~s~~ bazen büyük rakamlara ula~abilmi~tir. Örne~in ayaklanma bölgesindeki Osmanl~~ generali Ahmet Muhtar Pa~a'n~n verdi~i bilgiye göre I. Duga Bo~az~~ Sava~~'nda S~rplar~n ve Karada~l~lar~ n say~s~~ 14 bini bulmaktayd~". Bölgedeki Osmanl~~ komutanlar~n~n Mart-Nisan aylar~nda gönderdikleri raporlar bile, asilerin ço~unlu~unun S~rplardan ve Karada~l~ lardan olu~tu~unu göstermi~tir°. Ayaklanmaya kat~lan S~rplar aras~nda eski S~rp yetkililerin de bulundu~u tespit edilmi~tir". Ayaklanma bölgesine geçerek asilere büyük destek veren S~rplar, bazen de "ba~~ms~z müfrezeler"~eklinde Osmanl~~ kuvvetlerine kar~~~ direkt olarak çat~~maya girmi~lerdirs~. Di~er taraftan S~rbistan asilerin erzak ve silah temin ettikleri stratejik bir bölge idi. Örne~in; S~rbistan'daki Ragusa, asilerin barut, kur~un ve silah gibi ihtiyaçlar~n~~ kar~~lamak için "günlük olarak" u~rad~klar~~ merkezlerden biri idi".
Esas itibariyle S~rp yetkililer de ayaklanmaya S~rplar~n destek verdiklerini kabul etmekteydiler. Ancak S~ rp yönetimi, bu destekte S~ rp resmi makamlar~n~n pay~~ oldu~unu kabul etmemi~lerdir. S~rp yönetimine göre,
45 Gordon Liewellyn Iserninger, Britain's Eastern Policy and the Ottornan Christians 1856-1677, Norman, Oklahoma, 1965, 5.262.
46 BDFA, Vol. 2, Doc.64, Holmes'ten Elliot'a, 2 Eylül 1875, s.85.
47 S~rbistan'da Hersek Ayaklan~nas~'na kar~~~ olanlar da yok de~ildi. Bunlar~n ba~~na S~rp
Ortodoks tüccarlar geliyordu. Onlar ticari ç~karlar~n~~ korumak için bazen Türk yönetimi ile asi-leri bar~~urmak çabas~~ içinde olmu~lar, bazen de kasabalar~n~~ korumak amac~yla silahlan~p Türklerle birlikte hareket etmi~lerdir. Baz~~ S~rp Ortodoks tüccarlar~n ayaklanmaya kat~lm~~~ ol-mas~~ ise, onlar~n isteyerek de~il, asilerin zor kullanm~~~ olmalar~ndan dolay~~ idi. Baltah, "1875-1878 Balkan Buhrant", s.55.
48 Sedes, a.g.e., S.
49 Bekir S~tk~~ Baykal, "~ark Buhrant ve Sabah Gazetesr, Dil ve Tarih, Co~rafya Fakültesi
Dergisi, c.VI, sa.4, Ankara Eylül-Ekim 1948, s.225-226.
5° BDFA, Vol. 2, Doc.58, Taylor'dan Derby'ye, 23 A~ustos 1875, s.81.
51 BDFA, Vol. 2, Doc.47, Buchanan'dan Derby'ye, 1 Eylül 1875, s.74. 52 BDFA, Vol. 2, Doc.20, Taylor'dan Derby'ye, 4 A~ustos 1875, s.60.
BOSNA-HERSEK AYAKLANMASI 925 ayaklanmaya destek verenler, resmi S~rp temsilcileri ya da subaylar~~ de~il, S~rbistan'dan giden gönüllüler idi". S~rp yönetiminin bu yöndeki aç~klamalar~, S~rbistan'~n bu s~rada Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ bir sava~a haz~r olmad~~~~ dü~ünülerek, Osmanl~~ Devleti ve Büyük Devletlerin tepkisini gidermeyi amaçlamaktayd~. Gerçekte, resmi ve gayri resmi S~rp unsurlar~~ ayaldanmaya sempatiyle bakm~~~ ve destek vermi~lerdir.
Bu ~ekilde d~~ar~dan sürekli olarak yard~m alan ayaklanma, geni~leyerek bir Balkan krizine do~ru gitmekteydi. Ayaklanmaya haz~rl~ks~z yakalanan ve ayaklanmay~~ basurmakta yetersiz kalan basiretsiz Osmanl~~ devlet adamlar~, ayaklanma= d~~ar~dan beslenmesini önlemek amac~yla Büyük Devletler ile S~rbistan ve Karada~~ nezdinde diplomatik giri~imde bulunmu~tur. Osmanl~~ hükümetinin büyük Devledere yapt~~~~ tebligatta "isyan~n pek az bir zamanda
teskini kâbilken, Karada~~ ve S~rbiye hükümederinin e~kiyaya yard~m etmeleri ve hudutlanna asker y~~m~~~ olmalar~~ ile ~akilere cür'et ve cesaret verdikleri, binaenaleyh bu iki hükümetin askeri tedankâttan vazgeçmeleri laz~m ge/di~rbelirtilmi~tirm. Fakat, Osmanl~~ hükümetinin bu tür diplomatik
giri~imleri, S~rbistan ve Karada~~ ba~ta olmak üzere ayaldanmaya verilen d~~~ deste~in önlenmesi konusunda hiçbir olumlu sonuç vermemi~tir.
Bununla birlikte, Osmanl~~ Devleti bu d~~~ yard~m~n önünü almak amac~yla bir tak~m askeri önlemler almaktan da geri durmam~~ur. *Ozellilde S~rbistan ve Karada~~ s~n~r~na askeri sevluyatm yap~lmas~~ al~nan önlemlerin ba~~nda geliyordu. Fakat, Osmanl~~ Devleti'nin s~n~rlar~n~~ güvenceye almak ve bu ~ekilde ayaklanma bölgesine geçi~leri önlemek için alm~~~ oldu~u bu tür askeri tedbirler oldukça etkili olmakla birlikte,55 taraflar aras~nda ciddi gerginliklere de neden olabilmekteydi. Fakat, Panslavist dü~ünceye sahip olan S~rp Prensi Milan Obrenovich ve hükümeti asilere sempati duyarak gizlice destek vermesine ra~men, Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ bir sava~a girmenin zamans~z oldu~unu dü~ünmü~tür.
Bununla beraber, ayaklanman~n ilk aylar~ndan itibaren S~rbistan'da Bosna-Hersek Ayaklanmas~'na askeri kuvvet gönderilmesi dahil destek
" BDFA, Vol. 2, Doc.19, White'tan Elliot'a, 5 A~ustos 1875, s.59.
54 Sedes. a.g.e., 3.122.
55 Belgrad'daki Ingiliz konsolos White bile, 6 Eylül tarihli bir mektubunda Osmanl~~
hü-kümetinin S~rbistan sm~nna askeri kuvvet p~mas~n~~ "çok .&ydall" bir giri~im olarak görmü~tür. BDFA. Vol. 2, Doc.67, White'den Derby'ye, 6 Eylül 1875, s.87.
verilmesi yönünde büyük bir bask~~ yap~lmakta idi5". Bir tarihçiye göre,57 Prens Milan'~ n S~rbistan'daki bu bask~ya kay~ ts~z kalmas~~ olanaks~z görünüyordu. Aksi durumda Milan'~n bir devrimle kar~~~ kar~~ya kalmas~~ kaç~n~lmaz idi. Dolay~s~yla; Bosna-Hersek Ayaklanmas~~ 'n~ n S~rbistan 'da ortaya ç~kard~~~~ Panslavist kamuoyu bask~s~~ Prens Milan'~~ ad~m ad~m bir sava~a do~ru sürükleyecektir. Nitekim; Prens Milan, 1875 Kas~ m~ndan itibaren Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ Karada~la birlikte sava~a girmek için bir anla~ma zemini aram~~t~r. Bu amaçla; Milan, Kas~m 1875'te Filip Hristic'i, ~ubat-Mart 1876'da General Ranko Alimpic'i gizli görü~meleri yürütmek üzere Karada~~ Prensi Nikola'ya göndermi~tir". Sonuçta, Prens Milan, daha önce sava~~ yanl~s~~ hükümeti görevden alarak yeni bir hükümet kurmu~~ olmas~na ra~men, kamuoyunun bask~s~na yenik dü~erek sava~~ taraftar~~ olanlar~n büyük bir k~sm~n~~ May~s ay~~ ba~~nda yeniden i~ba~~na getirmi~tir"). Bu arada 2 May~sta Bulgaristan'da ç~kan ayaklanma da, S~rbistan'daki Panslavist hissiyat~~ tahrik etmi~," Osmanl~~ Devleti'nin durumundan faydalanmak isteyen S~rplar~~ sava~a girme konusunda cesaretlendirmi~tir. Sonuçta; Rus Panslavistlerinin tahriki, Rusya'n~n Istanbul'daki elçisi Ignatiev ve Balkanlardaki Rus konsoloslar~n~n da etkisiyle S~rbistan 30 Haziranda Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ sava~~ ilan etmi~tir.
Bosna-Hersek Ayaldar~mas~'mn Ortaya Ç~k~~~~ ve Geli~iminde Karada~~ ve Karada~~ Panslavizminin Rolü
19. yüzy~l~n son çeyre~ine gelindi~inde, da~l~k ve küçük bir prenslik olarak varl~~~n~~ devam ettiren Karada~, 18. Yüzy~l~n ikinci yar~s~ndan itibaren Balkanlarda önemli bir rol oynarn~~t~r. Özellikle I. Petrovich zaman~nda (1781-1830) Osmanl~~ yönetimine kar~~~ ç~kart~lan ayaklanmalar, Karada~'~n
56 BDFA, Vol. 2, Doc.36, White'dan Derby'ye, 18 A~ustos 1875, s.68; BDFA, Vol. 2, Doc.58,
Taylor'dan Derby'ye, 23 A~ustos 1875, s.81.
L.S. Stavrianos, The Balkans Since 1453, New York, Chicago, San Francisco, Toronto, London, 1965, s.65.
58 Balumz: Kemal Balta'', "1875 Hersek Ayaklanmas~~ S~ras~nda S~rbistan'~n Osmanl~~
Devle-ti'ne Kar~~~ Sava~a Girmek Amac~yla Karada~la Yapt~~~~ görü~melere Dair Baz~~ önemli Belgeler". Belleten, c.1, sa.198, Ankara, 1987, s.833-859.
58 Stojanovic, a.g.e., s.78; Barbara Jelavich, History of the Bal kans, vol.l, USA,1985, 5.355, Iseminger, a.g.e., s.293.
60 Konsolos White, Bulgaristan Ayaklanmas~'mn S~rbistan'da Bosna-Hersek Ayaklan-mas~'ndan daha büyük bir heyecan uyand~rd~~~ n~~ yazm~~t~r. BDFA, Vol. 2, Doc.304, Sandison' dan Elliot'a,3 A~ustos 1876, s.227. Ayr~ca Bulgaristan Ayaklanmas~'mn ileri gelenleri aras~nda S~rp ö~renci ve papazIar~n~ n da yer ald~~~~ anla~~lmaktad~r. BDFA, Vol. 2, Doc.442, Lurr~ley'den Derby'ye, 25 A~ustos 1876, s.322-323.
BOSNA-HERSEK AYAKLANMAS~~ 927
güç kazanmas~na ve topraldarm~~ geni~letmesine zemin haz~rlam~~t~r. Rusya ve Avusturya'n~n da yard~m ve te~vikleriyle, Osmanl~~ Devleti'nin içinde bulundu~u iç ve d~~~ problemlerden yararlanan Karada~, Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ giderek daha güçlü ve etkin bir hale gelmi~tir. Özellikle, 19. yüzy~l~n ba~lar~ndan itibaren Rusya'dan da ald~klar~~ cesaretle Karada~, topraklar~n~~ geni~letmek ve ba~~ms~zl~~a ula~mak yönündeki faaliyetlerini art~rm~~lard~r. Bu nedenle Karada~hlar, bazen Osmanl~~ yönetimine kar~~~ mücadele ederek, bazen de Büyük Devletlerin Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ yürüttü~ü faaliyetler den yararlanarak amaçlar~na ula~maya çal~~m~~lard~r. Ancak bu amaçla Karada~l~lar, ne 1852'de Osmanl~~ hükümetine kar~~~ girdi~i mücadelelerden, ne de Büyük Devletler nezdinde 1856'daki Paris Antla~mas~'ndan bir sonuç alabilmi~lerdir.
Buna ra~men, Karada~'daki ba~~ms~zl~k hareketleri ve yeni topraklar elde etme çabas~~ artarak devam etmi~tir. 1860 y~l~nda tahtma oturan Nikola, Karada~'~n amaçlar~na ula~mas~~ hususunda çok daha aktif ve h~rsl~~ biriydi. Nikola (1860-1918)'n~ n temel ilgi alan~~ Bosna, Hersek ve Arnavutluk olmakla beraber, öncelikli hedefi bir an önce Adriyatik'te bir üs elde etmek ve Hersek'e sahip olmakt161. Bu bak~mdan, o da di~er Karada~~ prensleri gibi Osmanl~~ Devleti üzerindeki yay~lmac~~ ve ba~~ms~zl~k dü~üncesini hayata geçirmek istemi~tir. Bu amaçla Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ 1861 y~l~nda Herseklileri ayakland~rarak mücadeleye ba~lam~~, ancak Büyük Devletlerin tarafs~z kalmas~~ üzerine Osmanl~~ kuvvetleri kar~~s~nda büyük bir yenilgi alarak eski statüyii öngören ~~kodra Bar~~~~ (1862)'n~~ imzalamak zorunda kalm~~t~r". ~~te, Karada~'~n 1875'deki Hersek Ayaklanmas~~ öncesinde sahip oldu~u özerkli~e dayanan statüsü i~kodra Bar~~~~ ile ~ekillenmi~ti.
Gelinen noktada, Karada~'~n Balkanlarda önemli bir güç haline gelmesi ve politikalar~n~~ belirlemesinde Panslavizmin büyük bir yeri vard~r. Panslavist fikirlerin Balkanlara akmas~~ ile birlikte Karada~, S~rbistan gibi Panslavizmin en etkin merkezlerinden biri haline gelmi~tir. 1856'da Moskova Slav Yard~m Komitesi'nin kurulmas~yla Panslavizmin örgütlenmesi, Karada~~ için önemli bir ~ans olmu~tur. Bu ~ans~~ de~erlendirmek isteyen I. Vladika Danilo (1852-1860)'nun dü~üncelerini bu komite yoluyla gerçekle~tirmeye ba~lad~~~~ ve
61 Charles-Barbara Jelavich, The Establishment of the Balkan National States, 1804-1920, 5.143.
Panslavist ba~~ms~zl~k mesajlar~n~~ Rus konsoloslar~~ arac~l~~~yla yaymaya çal~~t~~~~ bilinmektedir63.
Panslavistlerin Danilo döneminde Karada~'da ve Karada~~n d~~~ politikas~ndaki etkisi, Prens Nikola zaman~nda daha fazla önem kazanm~~t~r. Kendisi de bir Panslavist olan Prens Nikola dönemine ait Osmanl~~ belgeleri Karada~'~n panslavistlerin en önemli faaliyet sahalar~ndan biri oldu~unu ve Panslavizmin Karada~'~n iç ve d~~~ politikas~na yön veren önemli bir faktör oldu~unu göstermi~tir. 1875'deki Hersek Ayaklanmas~~ öncesindeki Osmanl~~ belgelerine bak~ld~~~nda, Karada~'da Panslavistlerin Osmanl~~ Karada~~ sava~lar~~ (1862)'nda aktif bir ~ekilde çal~~arak Karada~l~lara psikolojik telkinlerde bulunduldar~," Osmanl~lar~n bölgede almak istedikleri tedbirleri engelledikleri,65 Osmanl~~ yönetimindeki di~er Slav halklar~~ k~~k~rtmak için çal~~t~klar~~ , 66 S~rbistan'da siyasi faaliyetlerde bulunduklar~,67 Rus
panslavistleri, ajanlar~~ ve konsoloslar~~ ile s~k~~ bir ili~ki içinde bulunduklar~," bas~n yoluyla Slavc~l~k dü~üncesini yayarak halka nüfuz etmek istedikleri," hatta Prens Nikola'ya kar~~~ halk~~ tahrik ettikleri" aç~kça görülmektedir. Di~er taraftan; Panslaviz~nin Avusturya-Macaristan'da önemli bir güç haline gelmi~~ olmas~n ve resmi ya da gayri resmi Rus çevrelerin faaliyetleri,
63 Stanford-Ezel Kural Shaw, Osmanl~~ ~mparatorlu~u ve Modern Türkiye, Çeviren:
Mehmet Harmanc~, c.2, ~stanbul, 1984,5.191.
64 Ba~bakanl~k Osmanl~~ Ar~ivi, Hariciye Nezareti Siyasi K~s~m (buradan itibaren BOA,
HR.S15.), 207/18.
65 BOA, HR.SYS., 207/27.
66 BOA, HRSYS., 210/29.
67 BOA, HRSIS. , 207/27; BOA, HRSYS, 209/15. 68 BOA, HR.SYS., 210/13; BOA, HRSYS., 210/24.
69 BOA, HR.SYS., 182/49. " BOA, HR.SYS., 207/25.
71 Panslavizmin 1875 öncesi Avusturya-Macaristan'daki konumuna ili~kin ~u belgelere
bak~labilir:
BOA, HR.SYS., 156/68; BOA, HR.SYS., 156/78; BOA, HRSIS., 156/79; BOA, HRSYS., 156/81; BOA, HR.SYS., 157/3; BOA, HR.SYS., 157/4; BOA, HR.SYS., 157/8; BOA, HRSYS., 157/12; BOA, HRSYS., 157/14; BOA, HRSYS., 157/16; BOA, HRSYS., 210/26; BOA, HRSYS., 182/27; BOA, HRSYS, 182/28; BOA, HR.SYS, 182/30; BOA, HR.SYS., 182/32; BOA, HR.SYS., 157/68; BOA, HRSYS., 157/69; BOA, HRSYS., 211/1.
72 Ruslar~n Balkanlardaki faaliyetleri ve Panslavizm aç~s~ndan oynad~~~~ rol konusunda
bak~m~:
BOA, HRSYS., 121/42; BOA, HR.SYS., 207/18; BOA, HR.SYS., 207/25; BOA, HR.SYS., 207/27; BOA, HRSYS., 207/30; BOA, HRSYS., 209/22 BOA, HR.SYS., 209/39; BOA, HRSYS., 210/13; BOA, HR.SYS., 157/10; BOA, HRSYS., 210/24; BOA, HRSYS., 210/33; BOA, HRSYS., 210/33; BOA, HR.SYS., 211/2; BOA, HRSYS., 211/11; BOA, HR.SYS., 158/3.
BOSNA-HERSEK AYAKLANMASI 929
Balkanlardaki dolay~s~yla da Karada~'daki Panslavistlerin c tkinli~inde önemli bir faktör olarak aynca ele al~nmal~d~r.
Karada~'da Panslavizmin kazanm~~~ oldu~u güç ve etki 1875'teki Hersek Ayaklanmas~ 'n~ n haz~rlapc~~ etkenlerinden biri olmu~tur. Çünkü, 1875 Teramuzu'nun ba~~ nda Hersek'in Nevesin Kazas~'nda ba~~ gösteren ayaklanma, bir önceki y~l vergilerin fazlal~~~ndan yak~ narak Karada~'a s~~~nan birkaç ay sonra Bab~ali'nin izniyle evlerine dönen Herseklilerce ç~kar~lm~~t~. Ancak; Karada~'a gidip dönen Herseklilerin say~s~nda art~~~ oldu~u" ve bunlar aras~nda Panslavistlerin bulundu~u anla~~lmaktad~ r. Bununla beraber; evlerine dönen Hersekliler, Karada~'da bulunduklar~~ s~rada Rus konsoloslu~u, Panslav unsurlar ve S~rp ajanlanyla temas halinde olmu~» isyan etme konusundaki dü~üncelerini olgunla~urm~~lard~ r. Edmund 011ier daha ileri giderek, R~~sso-Tt~rkish War adl~~ eserinde, Herseklilerin Karada~'a gidi~~ amaçlar~n~n yard~m istemek olmas~na ra~men, Osmanl~~ yönetimine kar~~~ devrimci bir programla dönmü~~ olduklar~n~~ yazm~~t~r". Nitekim; Karada~'dan dönen bu grup, ülkelerini gayri resmi terk etmelerinden dolay~~ suçluluk duygusu içinde ol~nak yerine, zafer kazanm~~~ bir tav~r içine girmi~lerdir".
Ku~kusuz; Herseklilerin Osmanl~~ aleyhtar~~ tav~rlar~nda ve Karada~'dan büyük yard~ m almalar~nda Karada~~ Prensi Nikola'n~ n ~ahsi çabalar~n~ n büyük yeri vard~. Esas itibariyle Hersek'te ortaya ç~kan ayaklanma, Nikola'n~n i~~ ba~~na geldi~i günden beri bölgede yürüttü~ü politikan~n bir devam~yd~. Bu bak~mdan Nikola, prensli~inin ilk günlerinden itibaren Balkanlardaki Slav birli~i amac~na yönelik olarak, Hersek ba~ta olmak üzere Slavlann ya~ad~~~~ bölgelerde Karada~~ propagandas~~ yapmakla ve Slavlar~~ koruma rolünü üstlenmekteydi. Bu nedenle ayaklanman~n ba~lamas~ndan sonra
" Sedes, a.g.e., s.78. Karada~'dan dönenler Karada~hlar gibi giyinip silahlanm~~larch. Se-des, a.g.e., s.78. Ayaklanmay~~ ç~karan Hersekli asiler aras~nda Karada~hlann bulundu~unu, Os-manl~~ D~~i~leri Bakan~~ Safvet Pa~a'n~n telgraf~~ da teyit etmektedir. BDFA, Vol. 2, Doc.11, Safvet Pa~a'dan Musurus Pa~a'ya, 21 Temmuz 1875,5.55.
Baltah. "1875-1878 Balkan Buhram", 5.54.
Edmund 011ier, Cqçsell's Illustrated History of the Russo-Turkish War, vol.1, London, Paris, New York, 5.2.
76 Mahmud Celaleddin, a.g.e., 5.51. Hac~~ Arif Beyin "Uçak" köyüne yapm~~~ oldu~u sefer s~ras~nda, köylerine dönen Hersekliler, yollarda silah at~p, ~enlikler ve gösteriler yaparak hürriyet ve ba~~ms~zl~k ~ark~lar~~ söylemekte, "bir zafer kazamm~ças~na ortahg~~ ~rlveleye
vermek-teydiler.- Sedes, a.g.e.,s.79. Onlar~n bu tavr~ , geri dönii~lerine ili~kin Osmanl~~ hükümetinin
vermi~~ oldu~u karar~~ bir zaaf olarak alg~lamalar~ndan kaynaklanmaktayd~. Karal, a.g.e., s.74.
Dalmaçya ve farkl~~ Slav gruplar~~ aras~nda Karada~'~n himayesinin istendi~i dedikodular~~ yay~lm~~t~". Dolay~s~yla Karada~, 1861 y~l~ndaki Hersek Ayaklanmas~'n~n k~~k~rt~c~s~~ olarak 1875'teki Hersek Ayaklanmas~yla ayn~~ faaliyet ve buna ba~l~~ amac~n~~ yenilemi~~ oluyordu 78. Amac~na ula~mak yolunda ayaklanmay~~ büyük bir f~rsat olarak gören Nikola, ülkesindeki Panslavist hissiyat do~rultusunda, bir taraftan rekabet halinde oldu~u S~rbistanla ç~karlar~n~~ uzla~t~rma, di~er taraftan ba~l~~ bulundu~u Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ bir sava~a girmenin yollar~ n~~ aram~~t~r. Nikola'n~ n bu yöndeki giri~imleri, Prens Milan taraf~ndan Karada~'a gönderilen Filip Hristic ile 1875'in Kas~m ay~nda, General Ranko Alimpic ile ~ubat-Mart aylar~nda yapt~~~~ gizli görü~melerle önemli bir mesafe alm~~t~r. Nikola, görü~meler sonras~ nda Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ S~ rbistan ile siyasi bir antla~may~~ kabul etmekle de79 gelecekte girece~i sava~~n altyap~s~n~~ haz~rlam~~~ oluyordu. Bu nedenle, Prens Nikola siyasi ç~karlar~~ aç~s~ndan "elinde tuttu~u" Hersek Ayaklanmas~'n~n8° devam etmesi gerekti~ine inanmaktayd~. Nikola ayaklanman~n devam~~ için de asilere yard~m etmeyi amaç haline getirmi~tir. Dolay~s~yla Bosna-Hersek Ayaklanmas~'na her türlü deste~i veren Nikola, Hersekli ileri gelenleri Karada~'da a~~rlayarak görü~~ al~~veri~inde bulunmu~~ ve onlar~~ ödüllendirmeyi ihmal etmemi~tir.
Nikola'n~n ~ahs~nda Hersek Ayaklanmas~'na duyulan heyecan ve asilere verilen destek, genel olarak Karada~'da ortak bir duygu haline gelmi~tir. Ayaklanman~n Karada~'da uyand~rd~~~~ hissiyat, ayaklanmaya verilen destek ile birlikte aç~ktan aç~~a Panslavist gösteri ve mitinglere dönü~ebilmi~tir. Örne~in Zavolla'da "asiler lehine görü~~ ve dü~üncelerini aç~klamak ve onlar~n amaçlar~na parasal yard~mda bulunmak" için toplanan miting 2000 ki~iyi bulmu~~
77 BDFA, Vol. 2, Doc.20, Taylor'dan Derby'ye, 4 A~ustos 1875, s.60.
78 N. lorga, Osmanh Tarihi V, Çev.Belcir S~tk~~ Baykal, Ankara, 1948. Mahmud Celaled din
Pa~a, Hersek'e ba~l~~ yerlerden, Karada~~ ile kom~u olan bölgelerden bir lusm~n~n yirmi y~ldan beri isyan halinde bulundu~unu ve adeta Karada~'a kat~lm~~~ oldu~unu belirtmektedir. Mahmud Celaleddin, a.g.e., s.52.
79 Nikola, bu antla~may~~ kabul etmi~, ancak imzalamaktan çekinmi~tir. Çünkü, Rus
talimat-lanyla hareket eden Nikola, Rusya'n~n onay~n~~ almadan Antla~maya resmi bir boyut ka-zand~rmak istemerni~tir. Rusya ise bu s~rada büyük Devletlerle birlikte hareket ederek, S~rbistan ve Karada~'~n sava~a girmesini istememekteydi.
8° Baltal~, "1875 Hersek Ayaklanmas~~ S~ras~nda...", 5.852.
81 Baltal~, "1875 Hersek Ayaklanmas~~ S~ras~nda...", 5.843.
82 BDFA, Vol. 2, Doc.20, Taylor'dan Derby'ye, 4 A~ustos 1875, s.60.
BOSNA-HERSEK AYAKLANMASI 931
Ayaklanman~n haz~rl~ k safhas~nda ve ortaya ç~ k~~~nda Karada~'~n oynad~~~~ rol, ayaklanman~n devam~~ ve ba~ar~s~nda, geni~~ Karada~l~~ gruplar~n s~n~ r~~ geçerek asilerle birle~mesiyle daha önemli bir hal alm~~t~r. ~ngiltere'nin Ragusa konsolosu Taylor'un yukar~da bahsi geçen 4 A~ustos tarihli mektubu asilerle birle~en binlerce Karada~l~dan bahsennektedir. Keza, asilere yard~ m amac~yla kalabal~ k Karada~l~~ gruplar~n Hersek bölgesine geçti~i Temmuz ay~n~n sonlar~nda Viyana bas~n~na da konu olmu~tur". Karada~l~lar~n, S~rbistan ve Dalmaçya'dan gelen di~er Slav unsurlar gibi, devaml~~ bir ~ekilde s~n~ r~~ geçerek asilerle birlikte Osmanl~~ kuvvetlerine kar~~~ sava~t~klar~~ anla~~lmaktad~r". Hatta; bölgedeki Osmanl~~ generali Ahmet Muhtar Pa~a, Gaçkaya sava~~nda asilerle birlikte Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ sava~an 7000 civar~ndaki Karada~l~n~n, bir sava~~ düzeni içerisinde olduklar~n~, Prens Nikola'mn ise aç~ktan aç~~a sava~a giri~mi~~ oldu~unu belirtmi~tir85. Böylece; asiler, d~~ar~dan alm~~~ olduklar~~ yard~mla daha güçlü bir ~ekilde faaliyetlerine devam edebilmi~lerdir.
Karada~'~n ayaklanmada oynad~~~~ rol, sadece asilerin himaye edilerek ihtiyaçlar~ n~n kar~~ lanmas~~ ve Karada~hlar~n ayaklanmaya fiilen kat~lmalar~ndan ibaret olmad~~~, ayn~~ zamanda ayaklanmamn yönetilmesiyle de ilgili oldu~u görülmektedir. Konsolos Taylor ayaklanma konusunda ~ngiliz D~~i~leri Bakan~~ Derby'yi bilgilendirirken, Karada~'~n ayaklanmay~~ gizlice yönetti~ini ifade etmi~tir 88. Ayn~~ zamanda, Bosna-Hersekli asi ~efleri ile beraber Karada~hlar~n da ayaklanmay~~ organize ettikleri görülmektedir. 1875'in Temmuz ay~~ sonlar~nda Bosna-Hersekli asi liderler, Kosierevo manasur~nda bulu~tuklarmda, onlara Lyubobra gibi S~rp ajanlar~~ ve Latin memleketlerden gelenler ile me~hur "vah~i" Peko Petkovich gibi Karada~l~~ ajanlar kat~lm~~lard~r".
D~~ar~dan beslenen Bosna-Hersek Ayaklanmas~'n~n geni~leyerek devam ermesinde Karada~'~n etkisini gören Osmanl~~ hükümeti, Karada~'~n isyan bölgesiyle irtibat~n~~ kesmeyi amaçlar~ndan biri haline getirmi~tir. Bu ba~lamda sorunu geç de olsa askeri tedbirlerle çözmeye çal~~an Osmanl~~ Devleti, askeri tedbirlerin gecikmesi ve yetersizli~inden dolay~~ olumlu bir sonuç alamam~~t~r. Bunun üzerine, Osmanl~~ hükümeti sorunun çözümünün
83 BDFA, Vol. 2, Doc.20, Taylor'dan Derby'ye, 4 A~ustos 1875, s.61.
" BDFA, Vol. 2, Doc.32, Sandison'dan Elliot'a, 10 A~ustos 1875, s.66
85 Sedes, a.g.e., 5.142.
86 BDFA, Vol. 2, Doc.20, Taylor'dan Derby'ye, 4 A~ustos 1875, s.59.
diplomasi yoluyla mümkün olaca~~n~~ dü~ünerek, Avusturya ve S~rbistan'la oldu~u gibi Karada~'la da diplomatik giri~imlerde bulunmaya ba~lam~~t~r. Bu noktada Osmanl~~ Devleti Karada~'a kar~~, bir taraftan nüfuzundan yararlanmak istedi~i Büyük Devletler üzerinden bask~~ yapmaya çal~~~ rken, di~er taraftan Karada~~ yönetimini do~rudan uyarma yolunu seçmi~tir. Öte yandan, Osmanl~~ hükümeti, "Karada~'~n tarafs~zl~~~n~~ sa~lamak ve bir uzla~ma zemini bulmak" için Bosna valisi Ali Pa~a'y~~ Prens Nikola ile bir görü~me yapmak üzere Karada~'a göndermi~tir. Ancak bütün bu giri~imler, Karada~'~n Osmanl~~ kar~~ t~~ tavr~nda ve politikas~nda hiçbir de~i~iklik meydana getirmemi~tir. Aksine ayaklanman~n devam~n~~ ç~karlar~~ aç~s~ nda gerekli gören Karada~, Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ dü~ündü~ü bir sava~~n iç ve d~~~ ~artlar~n~~ haz~rlamaya çal~~m~~ur.
SONUÇ
Slavlar aras~ndaki kültürel ve siyasal birli~i ifade eden Panslavizm, politik bir hareket olarak 19. Yüzy~l~n ortalar~ndan itibaren Avrupa kamuoyunun gündemini i~gal etmeye ba~lam~~~ ve uluslararas~~ diplomasinin konular~ndan biri haline gelmi~tir. Panslavizm ak~ m~ n~ n K~r~m Sava~~~ (1853-1856) y~llar~ nda Rusya'da örgütlenmesi ve Balkanlara ta~~ nmas~, Balkanlardaki ba~~ms~zl~k ve Slav Birli~i dü~üncesini harekete geçirmi~, bu ise Bosna-Hersek Ayaklan~nas~~ ile ba~layan 1875-1878 aras~ndaki Balkan krizinin en önemli nedenlerinden biri olmu~tur. Bu bak~mdan Balkanlar, Panslavist bir karakter gösteren Bosna-Hersek Ayaklanmas~~ ile, bir taraftan ba~~ms~zl~k ve Slav Birli~i amac~yla harekete geçen S~rbistan ve Karada~~ gibi yerel güçlerin, di~er taraftan statükoyu korumak isteyen ya da yeni bir güç dengesi yaratmaya çal~~an Büyük devletlerin rekabet ve mücadele sahas~~ haline gelmi~tir. 1876'n~n Bulgaristan Ayaklanmas~, Osmanl~-S~rp, Karada~~ Sava~lar~, ~stanbul Konferans~, 1877-1878 Osmanl~-Rus Sava~lar~~ ve 1878'deki Berlin Kongresi, bu mücadele ve rekabetin en önemli kilometre ta~lar~~ olmu~lard~r. Sonuçta; 1878'deki Berlin Kongresi, bir yandan Osmanl~lar~n Balkanlardan tasfiyesini haz~ rlarken, di~er yandan Avrupa düzeni ve kuvvetler dengesi aç~s~ndan yeni bir dönem açm~~t~r.
BOSNA-HERSEK AYAKLANNIASI 933
KAYNAKÇA
Ba~bakanl~ k Osmanl~~ Ar~ivi, Hariciye Nezareti Siyasi K~s~m, 121/42, 156/68, 156/78, 156/79, 156/81, 157/3, 157/ 4, 157/8, 157/10, 157/12, 157/14, 157/16, 157/68, 157/ 69, 158/3, 182/27, 210/26, 182/28, 182/30, 182/32, 182/49, 207/18, 207/25, 207/27, 207/30, 209/15, 209/ 22; 209/39, 210/13, 210/24, 210/29, 210/33, 211/1, 211/2; 211/11.
BALTALI, Kemal, "1875-1878 Balkan Buhram", Mülkiyeliler Birli~i Dergisi,
Sa.68-69, 1982, s.44-68.
BALTALI, Kemal, "1875 Hersek Ayaklanmas~~ S~ras~nda S~rbistan'~n Osmanl~~ Devleti'ne Kar~~~ Sava~a Girmek Amac~yla Karada~'la Yapt~~~~ Görü~melere Dair Baz~~ Önemli Belgeler", Belleten, c.1, sa.198, Türk Tarih Kurumu Bas~rnevi, Ankara, 1987, s.833-859.
BAYKAL, Bekir S~ tk~, "~ark Buhran~~ ve Sabah Gazetesi", Dil ve
Tarih-Co~rafya Fakültesi Dergisi, c.VI, sa.4, Türk Tarih Kurumu Bas~mevi,
Ankara, Eylül-Ekim 1948, s.225-226.
British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print, The Ottoman Empire: Revolt in the Balkans,
1875-1876, Parti, Series B, yol. 2, General Ed. Kenneth Bourne and
Cameron Watt, Ed. David Gilland, University Publications of America, 1984.
BUCKLE, George Earl, The Life of Benjamh~~ Disraeli, voLVI, 1876-1881, The Mac~ nillan Company, New York, 1820.
HARRIS, David, A Diplomatic Histo~y of the Balkan Crisis of 1875-1878 The
First Year, Archon Boks, USA, 1969.
ELLIOT, Sir Henry, Some Revolutions and Other Diploma tic Experiences,
London, 1922.
GLENY, Misha, Balkanlar 1804-1999 Milliyetçilik, Sava~~ ve Büyük Güçler,
Sabah Kitaplar~, ~stanbul, 1999.
IORGA, N., Osmanl~~ Tarihi V, Çev.Bekir S~tk~~ Baykal, Ankara Üniversitesi Yarmlan:16, Bilim Kitaplar~~ Serisi:7, Ankara, 1948.
ISEMINGER, Gordon Liewellyn Britain's Eastern Policy and the Ottoman
Christians 1856-1877, Nonnan, Oldahoma, 1965.
JELAVICH, Barbara, Histo~y of the Balkans, vol.I, Cambridge University Press, USA,1985.
, The Ottoma~~~ Empire, The Great Powers, and the Straits Q~~estion 1870-1887, Indiana University Press, Bloomington and London, 1973. JELAVICH, Charles-Barbara, The Establishment of ille Balkan National
States, 1804-1920, University of Washington Press, Seatle and London, 1977.
KARAL, Enver Ziya, Osmanl~~ Tarihi-Islahat Devri (1861-1876), c.VII, 4. Bask~, Tarih Kurumu Yay~nlar~, Ankara, 1988.
KOHN, Halis, Pan-Slavism-Its History and Meology, University of Notre Dame Press, Indiana, 1953
, Panisla~ zm ve Rus Milliyetçili~i, Çeviren: Agâh Oktay Güner, Kervan Kitapç~l~k, ~stanbul, 1983.
KURAT, Akdes Nimet, "Panslavizm", Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co~rafya Fakültesi Dergisi, c.XI, sa.2-4, Türk Tarih Kurumu Bas~ mevi, Ankara, 1953, s.241-278.
KURAT, Yulu~~ Tekin, "XIX. Yüzy~lda Rusya'n~n Balkanlardaki Pan-Slavizm ve Pan-Ortodoks Politikas~~ Kar~~s~nda Osmanl~~ Diplomasisi", Ça~da~~ Türk Diplomasisi: 200 Y~ll~k Süreç, Sempozyuma Sunulan Tebli~ler, 15-17 Ekim 1997, Ankara, 1999, s.173-177.
LANGER, William L., European Alliances and Alignaments 1871-1890, Alfred A.Knopf, New York, 1939.
Mal~mud Celaleddin Pa~a, Mir'ât-~~ Hakikat-Tarihi Hakikatlarn~~ Aynas~, c.I-II-III, Haz~rlayan: ~smet Miro~lu, Berekât Yay~nevi, ~stanbul, 1983.
MARRIOT, J.A.R., Anglo-Russian Relations 1689-1943, Methuen Co. Ltd., London, 1944.
MILLMAN, Richard, Britain and the Eastern Question 1875-1878, Clarendon Press, Oxford, 1979.
OLLIER, Edmund, Cassell's Illustrated History of the Russo-Turkisl~~ War, vol.1, Cassell Company, Li~nited, London, Paris, New York.
PETROVICH, Michael Boro, The Emergence of Russia]] Panslavism 1856-1870, Columbia University Press, Second Printing, New York, 1958. RICH, Norman, Great Power Diplomacy 1814-1914, USA, 1992.
RUPP, George Hoover, A Wavering Friendship: Russia and Austria, 1876-1878, Harvard University Press, Cambridge, 1941.
BOSNA-HERSEK AYAKLANMASI 935 SEDES, Halil, 1875-1878 Osmanl~~ Ordusu Sava~lar~~ 1875-1876 Bosna-Hersek ve Bulgaristan ~htilalleri ve Siyasi Olaylar, 1. k~s~m, Çituri Biraderler Bas~mevi, ~stanbul, 1946.
SHAW, Stanford-Ezel Kural, Osmanl~~ imparatorlu~u ve Modern Türkiye, Çeviren: Mehmet Harmanc~, c.2, e Yay~nlar~, ~stanbul, 1984.
STAVRIANOS, L.S., The Balkans Since 1453, New York, Chicago, San Francisco, Toronto, London, 1965.
STOJANOVIC-, Mihailo D., The Great Powers and The Balkans 1875-1878, Cambridge University Press, Cambridge, 1939.
SUMNER, B.H., Russia and the Balkans 1870-1880, Archon Books, Halinden, London, 1962.
~IM~IR, Bilal N., R~~meli'den Türk Göçleri, c.II, Türk Tarih Kurumu Yay~nlar~, Ankara, 1989.
TAYLOR, A.J.P., The Struggle for Maste~y in Europe 1848-1918, New York, 1988.
TURAN, Ömer, The Turkish Minority in Bulgaria (1878-1908), Türk Tarih Kurumu Yay~nlar~, Ankara, 1998.