• Sonuç bulunamadı

Bosna-Hersek Ayaklanması (1875)'nda Panslavizmin Etkisi ve Sırbistan ve Karadağ'ın Rolü

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Bosna-Hersek Ayaklanması (1875)'nda Panslavizmin Etkisi ve Sırbistan ve Karadağ'ın Rolü"

Copied!
24
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

BOSNA-HERSEK AYAKLANMASI (1875) 'NDA

PANSLAV~ZM~N ETKISI VE

SIRB~STAN VE KARADA~IN ROLÜ

M~TI-IAT AYDIN*

Giri~~

Panslaviz~n, 19. Yüzy~l~n ba~lar~ nda Rusya d~~~ ndaki Slavlar aras~ nda edebi-kültürel bir hareket olarak ortaya ç~ km~~, ayn~~ kökten gelen Slav halklar~n kültürel ve siyasal birli~ini ifade etmi~tir. 19. Yüzy~l~n ortalar~ ndan itibaren giderek siyasi bir içerik kazanan Panslavizm, 1870'lerde Avrupa kamuoyunda "bütün Slarlarm Rusya'n~n öncülü~ünde birle~mesi" olarak alg~lanm~~ur.

Panslavizm terimini ilk olarak 1826 y~l~ nda Slovak yazar J. Herkel kullanm~~t~r. Herkel, Panslavizmi edebi-ilmi mânâda bütün Slav kavimlerinin kültür sahas~nda kar~~l~kl~~ etkile~imi olarak tan~mlarken, siyasi alanda ise bütün Slav kavimlerinin büyük bir devlet halinde birle~meleri olarak ifade etmi~tir'.

Panslavist dü~ünce, Avusturya-Almanya egemenli~i alt~ndaki Slav halklar aras~nda edebi ve felsefi bir ak~m olarak do~up geli~rni~tir. Panslavizm ak~m~n~n geli~imine, P. Janko afarik (1795-1861), Palacky, Kollar (1793-1852), Herkel, J. Dobrowsky, Karel Havlicek (1821-1856), Ludevit Stur (1815-1856), Mihal Miloslaw Hodza (1811-1870), Libtovsk S. Mikulas, Papaz Joseph Miloslaw Hurban (1817-1888), August Ludwing V011 Schlözer (1735-1809) ve Johann Gottfried V011 Herder (1744-1803) gibi daha ziyade Çek, Slovak ve Al~nan tarihçi, arkeolog, dil bininci, ~air, yazar ve din adamlar~~ öncülük etmi~lerdir2. Bunlardan Çek tarihçi Palacky, di~erlerinden farkl~~

* Yrd.Doç.Dr. Pamukkale Üniversitesi E~itim Fakültesi Sosyal Bilgiler E~itimi Anabilim Dal~~

I Akdes Nimet Kurat, "Panslavizm", Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co~rafya Fakültesi

Dergisi, c.XI, sa.2-4, Ankara, 1953, s.242.

2 Ad~~ geçen Panslavistlerin görü~leri ve Panslavizmin geli~imindeki yeri için bak~n~z: Hans

Kohn, Pan-Slavism-Its History and Ideology, University of Notre Dame Press, Indiana, 1953, s.13-21. Bu eserin Frans~zca çevirisi Ag'al~~ Oktay Güner taraf~ndan Türkçe'ye çevrilerek

(2)

olarak, Habsburg topraklar~ nda özerk bir federasyon formüle ederek Panslavist anlay~~~n siyasi yönünü ön plana almakla, ayr~ca dikkate de~erdir3. 19. yüzy~l~n ortalar~na do~ru bir araya gelen Panslavistler, Panslavizmi siyasi platformda i~leyerek daha aktif bir ~ekilde çal~~maya ba~lam~~lar-d~r.1840 y~l~nda Çek Panslavistlerin, Avusturya s~n~ r~~ içinde ve bat~daki liberal-politik haklara kavu~ma yönünde cereyan eden eylemlere kat~larak hareketi yönlendirmeleri4 ve 1848'in Mart ay~nda Prag'da hemen hemen bütün Panslavistlerin i~tirak etti~i bir kongrenin 5 yap~lmas~~ bunun en aç~ k göstergeleri idi. Ancak; bu tarihlerde Panslavistlerin Avusturya-Macaristan' daki Slavlar~n siyasi haklar~n~n temin edilmesi amac~yla yürüttükleri faaliyetler, Habsburg yönetimince engellenmi~, bu yönde ç~karm~~~ olduklar~~ ayaklanmalar basur~lm~~ ur. Bu ise, Rusya'y~~ Panslavizme yard~m edebilecek bir güç olarak, Panslavistlerin gündemine ta~~m ~~t~r. Ancak, Panslavizmin politik sahada Rusya Devleti ve kamuoyunun ilgisini çekmesi Kinin Sava~~~ (1853-1856) y~lland~r6.

Rusya'n~n Osmanl~~ imparatorlu~u üzerinde "s~cak ve aç~k denizlere i~~ me" amac~na set çeken K~ r~m Sava~~, bir taraftan II. Alexander yönetimindeki Rusya'y~~ içine kapanarak geni~~ bir reform sürecine sokarken, di~er taraftan Rus toplumunda Avrupa dü~manl~~~n!, milliyetçi fikir ve dü~ünceleri güçlendirmi~tir. Panslavistler de bu vesile ile gittikçe politik bir çizgiye kayan Panslavizmi Rus toplumuna i~leme imkân~~ bulmu~lard~r. yay~nlanm~~t~r (Hans Kohn, Panislavizn~~ ve Rus Milliyetçili~i, Çev. Agâh Oktay Güner, Kervan Kitapç~hk, ~stanbul, 1983).

3 Yulu~~ Tekin Kurat, "XIX. Yüzy~lda Rusya'n~n Balkanlardaki Pan-Slavizm ve Pan-Ortodoks

Politikas~~ Kar~~s~nda Osmanl~~ Diplomasisi", Ça~da~~ Türk Diplo~nasisi: 200 Y~ll~k Süreç, Sempozyuma Sunulan Tebli~ler, 15-17 Ekim 1997, Ankara, 1999, s.175.

4 Kohn, s.21.

Ba~kanl~~~n~~ Palacky'nin yapt~~~~ Prag Kongresi, Slavlara ili~kin pek çok siyasi ve kültürel konuyu görü~mü~tür. özellikle; Slav halklar aras~nda iyi ili~kilerin kurulmas~~ ve Avusturya-Maca-ristan topraklar~ndaki Slavlann Almanlar ve Macarlar ile ayn~~ haklara sahip olmalar~~ konusunda önemli kararlar alinm~~ur. A.N. Kurat, a.g.m., s.248-249.

4; Panslavizm'in Rusya'n~n ç~karlar~~ do~rultusunda Rus kamuoyu ve res~~~~i çevrelerde daha

fazla ilgi uyand~rmasma ba~ka bir neden ise, Avrupa'da milliyetçilik cereyamn~n geli~mesiyle güç kazanan Pancermenizm ve Panitalyanizm idi. Nas~l ki, amac~~ Alman birli~ini gerçekle~tirmek olan Pancermenizm Alman emperyalizmine, keza Italyan birli~ini esas alan Pa-nitalyanizm Italyan emperyalizmine hizmet ediyorsa, Panslavizm de Rus milliyetçili~i ve emper-yalizmine hizmet edebilecek bir hareket olarak görülmü~tür. Ba~ka bir deyi~le Alman ve Italyan birli~inin gerçekle~mesinde oldu~u gibi, Rusya da Akdeniz'e inen co~rafyada geni~~ bir Slav imparatorlu~u kurabilirdi. Bu bak~mdan, özellikle Panslavizm'in Pancermeniz~n'e paralel ola-rak geli~ti~i söylenebilir.

(3)

BOSNA-HEFtSEK AYAKLANMASI 915 Osmanl~~ tarihçisi Enver Ziya Karal, Rusya'n~n K~r~m Sava~~~ sonras~~ tavr~m ve Panslavist hareketin Avrupa'da Rus ç~karlar~~ için ne ifade etti~ini ~öyle izah etmi~tir: "Rusya, içeride ~slahat, güneyde ve do~uda fedhler yaparken, bat~da da özellikle Osmanl~~ ~mparatorlu~u'na zarar veren Slavahk Tanslalizm' hareketini sistemle~tirerek Do~u-Avrupa hakk~ndaki tarihi ihtiraslar~n~~ gerçekle~tirmek için zemin haz~rlamaya gayret etmi~tir:17

K~r~m Sava~~~ y~llar~nda yükselen bir de~er olarak Rus devlet adamlar~~ ile entelektüeli aras~nda önem kazanan Panslavizm, ilk kez gayri resmi olarak Rusya'da örgütlenme imkan~~ bul~nu~tur8. Rusya'daki ilk Panslavist örgütlenme 1854 y~l~nda, bir Bulgar kolonisi olan Odessa'da ortaya ç~km~~t~r. Odessa'daki örgütlemneyi, Petersburg'daki benzer örgütlenme takip etmi~tir. Odessa ve Petersburg'daki örgütler kanal~yla panslavistler, Bulgar ve di~er Balkan Slavlar~n~n e~itimine el atm~~, Slav okul ve kiliselerinin araç-gereç ve kitaplar~n~~ kar~~layarak, yüklü miktarda para toplam~~lard~r9.

Rusya'da resmi olarak ilk Panslavist örgütlenme ise 1858 y~l~nda Moskow Slavic Benevolent Committe (Moskova Slav Yard~m Komitesi) 'nin daha güçlü ve etkin bir ~ekilde kurulmas~yla kendini göstermi~tir. Ba~kanl~~~n~~ Rusya E~itim Bakanl~~~'nda k~demli vekil olan Bakhmetev'in yapt~~~~ komitenin kurucu üyeleri aras~nda Uvarov, Samarin, Katkov, Kosl~elev, Buslaev, Bodyanski, Khomiakov, Constantine ve Ivan Aksakovlar, Soloviev, Maviakov, Rochinski ve Pogodin gibi tan~nan akademisyen, kamu görevlisi, yazar ve editörler bulunmaktayd~~ 1°. Komite, kurulu~~ izni için Rus D~~i~leri Bakanh~~'m sundu~u dilekçede amaçlar~n~~ ~u üç noktada dile getirmi~tir:

7 Enver Ziya Karal, Osmanl~~ Tarihi-Islahat DelTi (1861-1876), c.VII, 4. Bask~, Ankara, 1988,

$35.

Özellikle Rusya'da Slav halklara duyulan ilgi Ve panslavist amaçlar daha ziyade Balkan Slavlan etraf~nda ~ekillenmi~tir. Buna temel neden ise, K~r~m Sava~~'ndan sonra, her ~eye

ra~men Avrupa ile ili~kilerini devam ettirerek Avrupa devletler toplulu~u içinde kalmak isteyen

Rusya'n~n, Rus Panslavizm'ini Avusturya Slavlanna yöneltmesi mümkün de~ildi. Ayn~~ zamanda Avrupa ayd~nlan ve kamuoyunda Panslavizm'e kar~~~ bir duyarl~l~k mevcut olup, olumsuz bir du-rumda ciddi bir tepkinin ortaya ç~kmas~~ kaç~n~lmaz& Ancak Panslavizm'e kar~~~ Türkiye'de "uyan~k bir tutum "un bulunmamas~, Türk topraklar~n~~ Panslaviz~n için daha cazip hale

getir-mekteydi. Bu nedenle K~r~m Sava~~~ sonras~nda Rus Panslavizmi'nin birinci hedefi Balkanlar, bi-rinci kurban~~ ise Rumeli Türklü~ü olacakt~r. Bilal N. ~IM~IR, Rumeli'den Türk Güçleri, c.II, Ankara, 1989, s.XLV.

9 Michael Boro Petrovich, The Eme~gence of Russian Pansla~ism 1856-1870, Columbia

University Press, Second Printing, New York, 1958, s.129-131.

(4)

1-Güney Slavlarm~n kilise, okul ve di~er ulusal kurumlar~n~~ geli~tirmek için para toplamak,

2-Slav kilise ve okullar~na kitap ve malzeme göndermek ve Ortodoks kilise ve okullara gerekli olan her ~eyi temin etmek,

3-Moskova'ya e~itim için gelen Slavlara yard~m etmek".

Moskova Slav Yard~m Komitesi kurulu~undan itibaren aktif bir ~ekilde çal~~arak farkl~~ çevrelerle i~birli~i yapm~~t~r. Özellikle kilise ile yak~n ili~ki kuran komite, Moskova ve d~~~ndaki kilise ileri gelenlerinin Panslavist harekete etkin bir ~ekilde destek vermesini ba~arm~~ur°2. Ayn~~ zamanda komitenin Rus E~itim Bakanl~~~'ndan da önemli ölçüde yard~m ald~~~~ anla~~lmaktad~r. Komitenin mali kay~tlar~, komitenin Bulgar ve S~rp ö~rencilerini desteklemek amac~yla E~itim Bakanl~~~ndan düzenli olarak yüklü para ald~~~n~~ göstermektedir'3. Asl~nda bu mali destek genel olarak, komitenin geni~~ bir yelpazede Rus resmi yetkililerince desteldenmesinin ve himaye edilmesinin bir ifadesi idi.

Bununla beraber, ald~~~~ yard~mlarla etkinli~ini arturan Moskova Slav Yard~m Komitesi, bir taraftan üye say~s~n~~ ciddi bir ~ekilde artunrken, di~er taraftan 1867'de Petersburg'da, 1869'da Kiev'de, 1870'te Odessa'da ~ubelerini açm ~~t~r. Geni~~ ve elit bir s~n~f taraf~ndan örgüdenmi~~ olan komite, amaçlar~~ aç~s~ndan her ne kadar kültürel bir çerçeve çizilmi~se de, temelde komitenin ortaya koydu~u esaslar siyasal hedefleri beslemi~tir. Nitekim; Pogodin, Constantine Aksakov, M.N. Katkov, N.I. Danilevsky, R. Fadieev gibi komite üyeleri siyasal Panslavizm'i i~leyerek, komiteyi faaliyetleri aç~s~ndan bu yöne sevk etmi~lerdir.

Böylece Panslavist dü~ünceyi Rus kamuoyuna i~leyen komite, sadece Balkan Slavlar~n~~ Rus toplumuna tan~tmakla kalmam~~, ayn~~ zamanda Balkanlar' Rus yay~lmas~n~n hedefi haline getirmi~tir. Sonuçta, 19. Yüzy~l ortalar~ndan itibaren siyasal alanda büyük güç kazanan Panslavizm, Balkanlardaki yeni geli~melerin de haz~rlapos~~ olmu~tur. Bu geli~melerin en önemli safhalar~ndan birisini Bosna-Hersek Ayaklanmas~~ (1875) olu~turmu~tur.

~ l A.N. Kurat, s.236.

12 B.H. Sumner, Russia and the Balkan., 1870-1880, Hamden, London, 1962, s.61. 13 Petrovich, a.g.e., s.139.

(5)

BOSNA-HERSEK AYAKLANMASI 917 Bosna-Hersek Ayaklanmas~~ (1875) 'n~n Ortaya Ç~k~~~~ ve Geli~mesinde

Panslavizmin Yeri

Osmanl~~ co~rafyas~nda can al~c~~ Panslavist bölgelerinden biri olan Bosna ve Hersek, Balkanlar~ n kaderinde ço~u zaman önemli bir konuma sahip olmu~tur. Bosna-Hersek'in bu konumunu Sosnovsky'nin ~u ifadeleri aç~k bir ~ekilde ortaya koymaktad~ r: "E~er bütün Balkan sorunu büyük bir volkan olarak kabul edilirse, onun en aktif krateri Bosna ve Hersek'tir." Sosnovsky' nin belirtti~i gibi, 1875'te Hersek'te ortaya ç~kan ayaklanma, 1876 y~l~ndaki Bulgaristan Ayaklanmas~~ 'na, ayn~~ y~lda ba~layan Osmanl~-S~rp, Karada~~ sava.~larma ve 1877-1878 Osmanl~-Rus Sava~lar~na zemin haz~rlayarak, 1875-1878 aras~ndaki Balkan krizinin ilk ve en önemli a~amas~n~~ olu~turmu~tur. Hersek'te ba~layan ve k~sa sürede Bosna'ya yay~ lan 1875 Hersek Ayaklanmas~'mn nedenleri, temelde 19. Yüzy~lda Balkanlarda ortaya ç~kan ayaklanmalardan farkl~~ de~ildi. Frans~z ~htilaWyle ortaya ç~ kan fikir ak~mlar~n~n Balkanlara akmas~, buna kar~~n Osmanl~~ Devleti'nin askeri, idari ve ekonomik olarak kötü bir durum içinde bulunmas~, Büyük Devletlerin Sanayi Devrimi ile birlikte hammadde ve Pazar ihtiyac~n~~ kar~~lamak amac~yla Osmanl~~ topraklar~n~~ yay~lma alan~~ olarak görmeleri ve kendi aralar~ndaki ç~ kar mücadeleleri, bu çerçevede ç~karlar~ na uygun bir ~ekilde Osmanl~~ gayrimüslimleri üzerinde "himaye" politikas~~ yürüterek onlar~~ tahrik ve te~vik etmeleri ve daha önce S~ rbistan, Karada~, Eflak ve Bo~dan, Mora, Girit gibi di~er Balkan eyaletlerine verilen imtiyazlar~ n Bosna ve Hersek için örnek olu~turmas~...

~~ te; bu nedenler, "en az bir y~ll~k haz~rl~k döneminden sonra"15 Bosna-Hersek Ayaklanmas~'mn, 1875 Temmuz ay~~ ba~lar~nda Bosna-Hersek'te Mostar'~n güney-do~usunda bulunan Nevesin (Nevesinje) kazas~nda bir ayaklanman~n patlak vermesine neden olmu~tur. K~sa sürede kazaya l~aki~n olan asiler, önlerine ç~kan Müslümanlar~~ katlederek her ~eyi ya~malam~~, bir süre sonra Nevesin bölgesindeki Loukavach, Sovidol, Belgrad ve Terrousine'ye hakim olmu~lard~r". Ku~kusuz; ayaklanman~n geli~ip büyümesinde Osmanl~~

14 George Hoover, Rupp, A Wavering Friendship: Russia and Austria. 1876-1878, London, 1941, s.23.

IS Misha Gleny, Balkanlar 1804-1999 Milliyetçilik, Sava~~ ve Büyük Güçler, ~stanbul, 1999, s.104.

16 Bu arada asiler Nevesin-Mostar aras~ndaki Serajevo'da baz~~ tüccarlardan olu~an, Od-richnia köyünden yüklü pirinç, ~eker ve kahve ta~~yan 25 atl~~ bir kervana sald~rm~~~ ve i~gal etmi~lerdir. Bölgede seyahat eden Türkler öldürülmü~, önemli köprüler ve yollar tutul~nu~tur.

British Documents on Foreign Affairs: Reporu and Papers from tl~e Foreign Office Conf~dential

Print, The Ottoman Empire: Revolt in the Balkans, 1875-1876 (buradan itibaren BDFA), Parti, Series B, Vol. 2, Doc.8, Holmes'ten Derby'ye, 9 Temmuz 1875, General Ed. Kenneth Bourne and Cameron Watt, Ed. David Gilland, 1984, s.54. Ayn~~ zamanda, hakim olduklar~~ bölgelerde ho~nutsuz halk~~ kendilerine kat~lmaya zorlayan asiler, kat~lma yönünde isteksiz olanlar~n evle-

(6)

yöneticilerinin kay~ ts~zl~~~mn ayr~ca büyük bir rol oynad~~~~ görülmektedir. Daha ayaklanma ba~lamadan önce "kamuoyu isyan etmeye haz~r hale gelmi~~ ve her tarafta silah ve sava~~ mühimmat] gizlenip depolamm~~ oldu~u" 17 halde, Osmanl~~ hükümeti bölgede ciddi hiçbir tedbir almam~~t~. Ayaklamnadan çok sonra bile say~~ olarak asiler Osmanl~~ kuvvederinden yakla~~k üç kat kadar daha fazla idi18. Ayaklanman~n ortaya ç~k~~~ndan bir süre sonra Bosna valisinin durumun ciddiyetine ili~kin uyar~lar~n~~ dikkate almayan Osmanl~~ hükümeti, ayaldanmaya müdahale etmek yerine uzla~mac~~ tedbirler al~nak yoluna gitmi~tir. Ancak; asile~-le uzla~ma zemini bulmak için Osmanl~~ hükümetinin bölgeye gönderdi~i temsilciler, "asilerin talan ve kadiamlar~ na" devam etmesinden dolay~~ hiç bir sonuç alamam~~lard~r Asilerin kabul edilemez ~artlar ileri sürerek, gerçekte ba~~ms~zl~~~~ isteyen dü~ünceleri Temmuz ay~~ ortalar~ nda anla~~lmas~ na ra~men, Osmanl~~ Hükümeti 5 A~ustosta ilan etti~i "genel arla ayaklanmay~~ sona erdirece~ini dü~ünmü~tür". Bu ~ekilde de sonuç alamayan Osn~anl~~ yönetimi, "bütün vilayetin ate~~ içinde oldu~u" A~ustos ortalar~ nda" ayaklanman~n sona erdirilmesinde tek geçer yolun askeri müdahalede bulunmak oldu~una karar vermi~tir. Ancak, bu gecikmi~~ karar, ayaklanman~n uluslararas~~ bir sorun haline gelmesini önleyemedi22. Böylece, giderek bir Balkan sorunu haline gelen Bosna-Hersek Ayaklanmas~, öncelikle bölge ile yak~ ndan ilgilenen Avusturya ve Rusya'y~~ l~arekete geçirmi~, bu ise sorunu Üç imparator Ligi gündemine ta~~ m~~t~r. 1872 y~l~ nda Almanya, Rusya ve Avustu~ya'n~n kurdu~u söz konusu ittifak, Osmanl~~ Devleti ile ~ngiltere'yi de ikna ederek, "Do~u Sorunu"nun çözümünde inisiyatifi ele geçirmi~tir. Ancak; ne Büyük Devletler ve Osmanl~~ Devleti'nin konsoloslarmm asilerle Mostar'da te~ebbüs ettikleri uzla~ma çabas~, ne de Avusturya D~~i~leri Bakan~~ rini yakarak veya farkl~~ ~ekillerde gözda~~~ vermi~lerdir. BDFA, Vol.2, Doc.8, Holmes'den Derby' ye, 9 Temmuz 1875, s.54; Sir Henry Elliot, Some Revolt~tions and Other Diplomatic

Experien-ces, London, 1922, s.207. Asilerin ayaklanman~n ba~~ndan beri ba~vurduklar~~ insanl~k d~~~~

yöntemlerin Bulgaristan ayaklanmas~yla büyük bir benzerlik gösterdi~i belirtilmelidir. Ömer Turan, Tl~e Turkish Minority in B~llgaria (1878-1908), Türk Tarih Kurumu Yay~nlar~, Ankara, 1998, s.47

17 Mal~mud Celaleddin Pa~a, Mir'a't-~~ Hakikat-Tarihi Hakikatlar~n Aynas~, c.I-II-III,

Haz.~smet Miro~lu, ~stanbul, 1983, 5.51.

18 BDFA, vol.2., Doc.16, Elliot'tan Derby'ye, 6 A~ustos 1875, s.58; BDFA, vol..2, Doc.22,

Holmes'ten Derby'e 6 A~ustos 1875„ s.62.

18 BDFA, vol.2, Doc.8, Holmes'ten Derby'ye, 9 Temmuz1875,s.53-54.

20 A Diplomatic History of the Balkan Crisis of 1875-1878 The First Year, Archon Books, USA, 1969.s.63.

21 Harris, a.g.e., s.64.

22 Kemal Baltali, "1875 Hersek Ayaklanmas~ n~n Uluslararas~~ Bir Nitelik Kazanmas~", Belleten, c. LI sa.199-201, Ankara 1988, s.206.

(7)

BOSNA-HERSEK AYAKLANMASI 919

Andrassy'nin 30 Aral~k 1875'te haz~rlad~~~~ nota (Andrassy Notas~)" asileri tatmin etmi~tir. 12 May~s 1876 tarihinde Avusturya, Rusya ve Almanya'n~n Berlin'de haz~rlad~klar~~ me~norandum (Berlin Memorandumu) 24 da, ~ngiltere'nin muhalefetiyle25 daha ba~~ndan rafa kald~r~lm~~ur. Böylece, Avrupa büyük devletlerinin en önemli gündem konular~ndan biri haline gelen Bosna-Hersek Ayaklanmas~, Berlin Kongresi (1878)'ne giden yolda Osmanl~~ Balkanlarm~~ yeni geli~melere gebe b~rakm~~t~r. Bu ise, Osmanl~-Rus sava~~~ (1877-1878) öncesinde, bir taraftan May~s 1876'da Bulgaristan'da yeni ayaldanmaya zemin haz~rlarken,26 di~er taraftan da a~a~~da üzerinde etrafl~ca duraca~~' m~z S~rbistan ve Karada~'~~ harekete geçirmi~tir.

Bosna-Hersek Ayaklanmas~'mn ortaya ç~kard~~~~ bu etraf~~ sonuçlar~n yan~~ s~ra, ayaklanman~n ortaya ç~k~~~~ ve geli~indeki rolü itibariyle panslavist etkinin ayr~~ ve çok önemli bir yere sahip bulundu~u belirtilmelidir.Esas itibariyle, 19. Yüzy~l ortalar~ndan itibaren politik bir ak~m olarak geli~en Panslavizm, Balkanlarda önemli bir güç haline gelmi~~ ve 1870'lerden itibaren de uluslararas~~ meselelerde Büyük Devletlerin gündemini i~gal etmi~tir". Dolay~s~yla bu tarihlere gelindi~inde Osmanl~~ Devleti'nde Slav nüfusun ya~ad~~~~ bölgeler, yani Bosna, Hersek, S~rbistan, Karada~~ ve Bulgaristan ayaklanmaya haz~r hale getirilmi~tir28. J.A.R. Merriot'a göre, söz konusu Slav eyaletleri gizli Slav örgütlerinin merkezi ve faaliyet alan~~ idi.

" Andrassy Notas~~ için bakma: Karal, a.g.e., s.81.

24 Memorandum için bakma: BDFA, Vol..2, Doc.237, Russerden Derby'ye, 13 May~s 1876,

s.193. Berlin Memorandumu'nun Türkçe metni: Mal~mud Celaleddin Pasa, a.g.e., s.155-156. 26 Ingiltere; Rusya, Avusturya ve Almanya'n~n üç Imparator Ligi ile kurmu~~ olduklar~~ blo~u Avrupa kuvvetler dengesi ve ~ngiliz ç~karlar~na yönelmi~~ büyük bir tehdit olarak görmü~tür. Bu nedenle; ~ngiltere'nin, kendisine dan~~maksam "Do~u Sorund'nun çözümü için harekete geçen bu üç devletin tavr~m tasvip etmesi beklenemezdi. ~ngiliz Ba~bakan~~ Benjamin Disraeli (Beaconsfield)'nin ~u sözlerinde. ~ngiltere'nin ~nemoranduma kar~~~ olan memnuniyet-sizli~ini ve Üç Imparator Ligi'nin Ingiliz ç~karlar~~ için olu~turdu~u tehlikeyi görmek mümkündür: "Üç kuzey devletle hareket etmek için yolurnuzdan ç~k~nachkça, onlar bizsiz

hare-ket edebilir ki, bu ~ngiltere gibi bir devlet için kabul edilemez. " zira bir Ingiliz tarihçiniu be-lirtti~i gibi, Disraelrnin temel amac~, ~ngiltere'nin prestijine bir hakaret olarak sayd~~~~ Üç

Imparator Ligi'ni bir yolunu bularak da~~~ tmaku. A.J.P. Taylor, The Struggle for Mastery in

Ettrope 1848-1918, Ne~v York, 1988, s.233 .

26 Tarihçi Ömer Turan, Bulgaristan Ayaklanmas~m Bosna-Hersek ayaklanmasm~n bir uzanus~~ olarak kabul etti~i The Turkhish Minorityin Bulgaria (1878-1908) adl~~ eserinde. Bulgar Ayaklanmasuun aznaon~u "Balkan problemini çözmek için bir araya gelecek dellederin

dikka-tini çekmek le ba~~ms~zl~k için yeni taleplerde bulunmak" oldu~unu belirtmi~tir. TURAN, a.g.e.. s.47

27 Barbara Jelavich, The Ottornan Empire, The Great Powers, and the Straits Question

1870-1887, Indiana University Press, Bloomiugton and London, 1973, s.9. 28 Mahmud Celaleddin Pasa, a.g.e., s.51.

(8)

Rusya'da ve Balkanlarda kurulan pek çok Panslavist komite, kitaplar ve bro~ürler yoluyla aktif bir politikay~~ Balkanlara ta~~m~~lard~r29. Hatta; Hersek Ayaklanmas~~ pek çok Panslavist için Balkanlardaki Slav halklar~n ba~~ms~zl~~~~ ve Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nun sonu olarak görülmü~tür. Örne~in, Bulgar Panslavist liderlerden Botjev Hersek Ayaklanmas~~ için "bu bütün Balkan Yar~madas~~ 'n~~ ate~e verecek k~v~lc~md~r; art~k, Osmanl~~ ~mparatorl~~~u'nu y~kmak zaman~d~r" demi~tir".

Bu nedenle diyebiliriz ki; Hersek Ayaklanmas~~ bir ölçüde, merkezi Moskova'da bulunan Rusya'daki ve Balkanlardaki Panslavist komitelerin faaliyetlerinin bir ürünü idi. Keza, Osmanl~~ ve ~ngiliz belgeleri de ayaklanman~n ortaya ç~k~~~, geli~imi ve yay~lmas~nda Panslavizmin büyük rol oynad~~~n~~ göstermektedir. Ayaklanman~n ortaya ç~k~~~ndan itibaren bölgedeki ~ngiliz konsoloslar~n~n ya da elçilerinin yapt~~~~ yaz~~malarda, Dalmaçya, S~ rbistan ve Karada~'daki Panslavistlerin ya da Slav sempatizanlarm~n ayaklanmaya büyük destek verdikleri görülmektedirm. Ragusa konsolosu Taylor, 4 A~ustosta ~ngiltere D~~i~leri Bakan~~ Lord Derby'ye yazd~~~~ mektupta Dalmaçya'daki Panslavist komitelerin ayaklanma için yürüttükleri yard~ m organizasyonlar~na dikkat çekerken;" 2 gün sonra

29 J.A.R. Marriot, Anglo-Russian Relations 1689-1943, London, 1944,5.119.

3<> William L. Langer, E~~ropean Alliances and Alignaments 1871-1890, New York, 1939, 85.

31 örne~in, A~ustos ba~lar~na kadar yap~lan yaz~~malarda buna ili~kin bilgi için bakma:

BDFA. yol. 2, Doc.7, Holmes'ten Derby'ye, 2 Temmuz 1875, s.53 ; BDFA, IDI. 2, Doc.10,

Ffrench'ten Derby'ye, 15 Temmuz 1875, s.55; BDFA, Vol. 2, Doc.15, Holmes'ten Derby'ye, 24 Temmuz 1875, s.58; BDFA. Vol. 2, Doc.19, White'tan Elliot'a, 5 A~ustos 1875, s.59; BDFA. Vol. 2, Doc.20, Taylor'dan Derby'ye, 4 A~ustos 1875, s.59-6I; BDFA, Vol. 2, Doc.22, Holmes'ten Elliot'a, 6 A~ustos 1875, s.61-62 S~rbistan ve Karada~'~n ayaklanmadaki rolü sonraki bahsimizde ayr~ca ele al~nacakt~r.

32 BDFA, Vol. 2, Doc.20, Taylor'dan Derby'ye, 4 A~ustos 1875, s.60. Tarihçi Kemal

Bal-talfya göre, Dalmaçya'nu~~ her ~ehrinde asile~i örgiitlemek ve yard~m etmek için Slav komiteleri kurulmu~tu. Trieste'de bu komitelerden iki tane vard~. Bunlardan biri merkez komite ni-teli~inde olup, ba~~nda Lombardiyah biri bulunmakta idi. Bu komiteler, Avusturyal~~ baz~~ Slav yetkililerle birlikte asi ~efierinin Avusturya topraklar~ndaki faaliyetlerine, özellikle de Viyana'dan silah temi~~i~~e yard~mc~~ olmaktayd~lar. Hersek asilerine silah, cephane ve malzeme göndererek, ayaklanma bölgesine gönüllüleri geçiren en önemli komitelerden biri de Obrovats komitesi idi. Söz konusu komite, ay~n zamanda ~ngiltere'deki yard~m komitelerinden para yiyecek ve g~da yard~m~~ yap~lmas~na arac~~ olarak. ~ngiliz gazetelerine yaz~lar yazd~np propaganda faaliyetlerini organize etmi~~ ve Rus konsoloslu~unun gönderdi~i paralar~n asilere da~~ulmas~ nda arac~~ olmu~tur. Kemal BALTALI, "1875-1878 Balkan Buhran~", Mülkiyeliler Birli~i De~gisi, Sa.68-69, 1982, 5.56. 59. Dalmaçya'daki komiteler ve faaliyetleri için bakma: Sakal~, "1875-1878 Balkan

Buhram", 5.58-59. Di~er taraftan Dalmaçya'daki Panslavistlerin amaçlar~na ula~mak için izledik-

le~i biri de, Bosna-Hersek Ayaklanmas~'m uluslar aras~~ bir sorun haline getirerek Büyük Devletlerin deste~ini almakt~. Bu bak~mdan güney Slavlar~~ bir taraftan özellikle Rusya' dan büyük bir destek beklentisi içindeyken, di~er taraftan Avusturya'r Türkiye'ye kar~~~ k~~lurtarak iki devletin aras~n~~ açmaya çal~~m~~lard~r. Bu amaçla, asiler i~gal ettikleri baz~~ yerlere

(9)

BOSNA-HERSEK AYAKLANMAS1 921

~ngiltere'nin Saraybosna konsolosu Holmes ise ~stanbul'daki ~ngiliz Büyükelçisi Sir Henry Elliot'a gönderdi~i mektupta, Dal~naçya ve H~rvatistan'da büyük bir (Panslavist) tahrik oldu~unu ve Agram Ragusa ve Trieste'de yard~m komiteleri~~i~~~ kuruldu~unu ve ayaklanmaya yard~m için önemli miktarda para topland~~~n~~ yazm~~t~r33. Di~er taraftan bu bölge, asilerin silah ve mühimmat ihtiyaçlar~n~~ kar~~lad~klar~, silah kaçakç~l~~-~n~n yap~ld~~~~ merkezlerden biri idi34. Ayr~ca Dalmaçya dahil Avusturya'daki komiteler, s~n~r köylerinde doktor ve operatörlerle takviye edilmi~~ hastaneler kurmu~lard~r".

Bosna-Hersek Ayaklanmas~'n~n Panslavist karakteri ilk aylardan sonra daha aç~k bir ~ekilde kendini göstermi~tir. Hol~nes'in 2 Eylül'de yazd~~~~ mektupta "ayaklanman~n art~k yerel bir ayaklanma olmad~~~, Bosna'daki

Müslüman egemenli~ine kar~~~ bir Slavizm sava~~~ oldu~u" belirtilmi~tir36.

Ayaklanman~n ortaya ç~k~~~nda haz~rl~ks~z yakalanan ve gerekli tedbirleri almakta yetersiz kalan Osmanl~~ devlet adamlar~~ da ayaklanman~n Panslavist bir karakter ta~~d~~~n~~ ve kom~u Slav bölgelerden beslendi~ini biliyorlard~. Osmanl~~ D~~i~leri Bakan~~ Safvet Pa~a ~ngiliz Büyükelçisi Elliot'la yapt~~~~ bir görü~mede ayaklanman~n ortaya ç~k~~~~ konusunda bilgi verirken, ayaklanman~n d~~ar~dan beslendi~ini, asiler aras~nda Panslavizmin aktif üyelerinin bulundu~unu ifade etmi~tir37. Bu nedenle, Osmanl~~ hükümeti ayaklanmaya verilen d~~~ yard~m~~ kesmek için S~rbistan, Karada~~ ve Avusturya'n~n tarafsal~~~n~~ temin etmeye özen göstermi~tir".

Osmanl~~ devlet adamlar~~ gibi, dönemin ileri gelen yabanc~~ devlet adamlar~ndan bir k~sm~~ da ayaklan~nan~n te~nel nedeninin Panslavizm

Avusturya bayra~~~ çekmi~lerdir. BDFA, Vol. 2, Doc.4 Ffrench'ten Derby'ye, 4 Temmuz 1875, 5.52

BDFA, Vol. 2, Doc.20, Taylor'dan Derby'ye, 4 A~ustos 1875, 5.59.

33 BDFA, Vol. 2, Doc.22, Holmes'ten Elliot'a, 6 A~ustos 1875, 5.62. Dalmaçya'da kurulan komitelerin merkezi konumunda olan Zadar Komitesi 17 Temmuz 1875 tarihinde "Narodni üst" gazetesinde bir ça~r~da bulunarak her köy ve kasabada 3 ila 5 ki~ilik komiteler kurulmas~n~~ istemi~tir. Bu ça~r~n~n olumlu kar~~lanmas~~ sonucunda bütün Dalmaçya için bir merkez komi-tesi kurulmu~, bu komitenin içinde çok say~da din adamlar~~ görev alm~~t~r. Komitede görev alanlar, hem asilere hem de Hersek'ten kaçanlara her türlü yard~mda bulun~nu~lard~r. Baltal~,

1875-1878 Balkan Buhram, 5.58.

31 Halil Sedes, 1875-1878 Osmanh Ordusu Sava~lar~~ 1875-1876 Bosna-Hersek ve

Bulgaris-tan ~htilalleri ve Siyasi Olaylar, 1. k~s~m, IsBulgaris-tanbul, 1946, s.125.

Sa Baltah, "1875-1878 Balkan Buhran~", 5.56, Sedes. a.g.e., 5.131. 36 BDFA, Vol. 2, Doc.64, Holmes'ten Elliot'a, 2 Eylül 1875, s.85-86. 37 BDFA, Vol. 2, Doc.70, Ellioetan Derby'ye, 8 Eylül 1875, s.89-90

(10)

oldu~una inanm~~lard~ r. Bu devlet adamlar~ndan ~ngiltere Ba~bakan~~ Benjamin Disraeli ile Avusturya D~~i~leri Bakan~~ Count Julius Andrassy- ki bu devlet adamlar~~ kendi ülkelerinin resmi politikas~n~n belirlenmesinde ve ayaklanman~n diplomatik seyrinde birinci derecede söz sahibi ki~ilerdi-ayaklanmanm d~~ar~ dan beslenen ve tahrik edilen "uluslar aras~~ dewimci komiteler"in eseri oldu~unu chi~ünmü~lerdir39. Bosna-Hersek Ayaklanmas~'mn Panslavizmin bir sonucu oldu~u ya da Panslavizmin ayaklanmada büyük rol oynad~~~~ Balkanlar üzerine çal~~an pek çok ara~t~rmac~~ taraf~ndan da benimsenmi~tir40.

Ayaklanmamn ortaya ç~k~~~, geli~imi ve mahiyeti aç~s~ndan S~rbistan ve Karada~'~n rolünü ayr~ca ele almak, sorunun anla~~lmas~~ aç~s~ndan yararl~~ olacakt~r.

Bosna-Hersek Ayaklanmas~'mn Geli~iminde S~rbistan ve S~rp Panslavizminin Rolü

Balkanlarda Panslavizmin en önemli merkezlerinden biri olarak "Balkanlar~n Sardunyas~" olmay~~ ve S~rp idaresi alt~nda birle~ik bir Balkan devleti yaratmay~~ amaçlayan S~rbistan,;t' 1875'lere gelindi~inde Osmanl~~ Devleti'ne ba~l~~ bir prenslik konumunda idi. Ancak; S~rbistan'~n ba~l~l~~~~ ~eklen olmakla beraber, ba~~ms~zl~ k için büyük mesafe katetmi~ti. S~ rplar~ n 1804 y~l~nda Kara Yorgi öncülü~ünde ba~latm~~~ olduklar~~ ba~~ms~zl~ k hareketi, Bükre~~ (1812) ve Edirne (1829) Antla~malar~~ sonucunda geni~~ haklara sahip bir S~rp prensli~ini ortaya ç~ karm~~t~ . Paris Antla~mas~~ (1856)'yla Rus koruyuculu~undan ç~kar~l~p Avrupa Büyük Devletlerinin koruyuculu~u alt~ na sokulan S~ rbistan, 1867 y~l~ nda Os~-nanl~~ askeri kuvvetlerinin Belgrad dahil bütün kalelerden çekil~nesiyle fiilen ba~~ms~zl~~~n~~ kazanm~~t~ r. S~ rbistan'~ n bu tarihlerden sonra tam ba~~ms~zl~~~; art~k, zaman sorunu olmakla birlikte, S~rplar için Balkanlarda

39 Richard Millman, Britain and the Eastern Question 1875-1878, Oxford, 1979, s.16.

Disraeli Balkanlardaki olaylar~, ~ngiliz ç~karlar~na kar~~~ büyük bir tehdit olarak gördü~ü Üç imparator Ligi (1872)çerçevesincle ele alm~~t~r. Ona göre, Hersek Ayaklanmas~~ "Avrupa Törkiyesi"nde meydana gelen ciddi bir geli~me idi. Disraeli, ayaklanman~n "bir yüzpld~r

AIT/I-pa'n~n günden~ini me~gul eden, K~r~m Sava~] (1856)'fia yar~n~~ yüzy~lda]] beri ertelenmi~~ olan Do~u Sor~um'~n~n yeniden aç~lmas~ndan ibaret oldu~unu dü~ünmü~tür.- George Earl Buckle, The Life of Benjamin Disraeli, vol.VI, 1876-1881, New York, 1820, s.12,14.

40 Baz~~ ara~t~rmac~ lar~n buna ili~kin görü~leri içi~~~ balun~z: Richard Millman, Britain and time Easter]] Question 1875-1878, 15-18. Ayr~ca Enver Ziya Karal, Osmanl~~ Tarihi, c.VI1, 4.13ask~, Ankara, 1988, s.74.

(11)

BOSNA-HERSEK AYAKLANMASI 923 Büyük S~rbistan'~n yarat~lmas~~ temel amaç olmu~tur. Dü~ünülen Büyük S~rbistan'~n s~n~rlar~~ Osmanl~~ ve Avusturya Slavlar~n~~ içine almas~, S~rbistan'da resmi ve gayri resmi olarak sosyo-politik sahada Panslavizmin geli~mesine ortam haz~rlam~~t~r. S~rplar amaçlar~na ula~mak için de, bir taraftan Osmanl~~ Devleti'nin içinde bulundu~u durumdan ve Balkanlardaki kan~~ld~klardan yararlanmaya çal~~~rken, di~er taraftan Büyük Devletlerin Osmanl~~ Devleti'ne müdahale etme, özellikle de Rusya'n~n deste~ini alma beklentisi içinde olmu~lard~r. Bu nedenle S~rbistan statükoyu de~i~tirmek için Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ Balkanlarda meydana gelen ayaldanmalann ya do~rudan haz~rlay~c~s~, ya da ç~karlar~~ do~rultusunda taraf olma siyaseti yürütmü~tür. Bu bak~mdan, 1875 Temmuz ay~nda ba~layan Bosna-Hersek Ayaklanmas~nda S~rbistan'~n rolünü ortaya koymak, ayaklanman~n mahiyeti ve geli~imi aç~s~ndan dikkate de~erdir.

1875'deki Bosna-Hersek Ayaklanmas~'run nedenleri üzerinde duran baz~~ ara~t~rmac~lar, ayaklanman~n en önemli nedeninin Balkanlarda büyük bir Slav devleti yaratmay~~ amaçlayan S~rbistan ve Karada~'~n faaliyetlerinin, ya da bunlar aras~ndaki rekabetin bir sonucu olarak görmü~lerdir. Ku~kusuz, bu faaliyet ve rekabetin ayaklanmaya etkisini, Rus Panslavistlerinin çal~~malar~~ ve Dalmaçya ve H~rvatistan Slavlar~n~n yard~m~yla beraber ele almak daha do~ru olacakt~r. Fakat, Belgrad'~n bu s~ralarda Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ Balkan ayaklanmalann~n organizasyon merkezi haline geldi~i42 göz önünde bulundurulursa, ayaklanman~n Panslavist bir mahiyet almas~nda S~rbistan'~n büyük bir rolü bulundu~u fark edilecektir. Hatta, S~rplar~n ayaklanman~n organizatörleri aras~nda bulundu~u görülmektedir". Hakl~~ olarak, Balkan tarihçisi Stojanovic, Bosna-Hersek Ayaklanmas~'mn S~rp haz~rl~klar~n~n ve S~rbistan ile birle~mek amac~yla yap~lan propagandan~n bir sonucu olarak dü~ünmü~tür". Ba~ka bir tarihçi Iseminger ise S~rbistan'~n ayaklanmadaki rolünü daha ileri götürerek, ayaklanman~n Pans~rbizmin bir sonucu

42 Charles-Barbara Jelavich, The Establishment of the Balkan National States, 1804-1920,

University of Washington Press, Seatle and London, 1977, s.144. Belgrad'da Panslavist propagandan~n ve Bosna-Hersek Ayaklanmas~'m yap~lan yard~m~n organizasyon merkezlerinde biri 1875 Temmuzunun sonlar~nda kurulan "Ayaklanmaya Yard~m Genel Komitesi" idi. Ba~kanl~~~n~~ Metropolit Mihailo'nun yapt~~~~ komite, ayaldanmaya para, silah, malzeme ve g6nüllfi toplamakla birlikte, Bosnahlarla toplant~lar yaparak tavsiyelerde bulunmu~tur. Baltah,

"1875-1878 Balkan Buhram", s.58.

43 Charles-Barbara Jelavich, a.g.e., s.144.

44 Mihailo D. Stojanovic, The Great Powers and The Balkans 187.5-1878, Cambridge, 1939,

(12)

oldu~unu ileri sürmü~tür'5. ~ngiltere'nin Saraybosna konsolosu Holmes'in ayaklanmamn ba~lamas~ndan iki ay sonra Elliot'a gönderdi~i bir mektupta da "sorunun Osmanl~~ yönetimine kar~~~ yürütülen bir Slav sava~~~ oldu~u, çözümün ise Belgrad'da aranmas~~ gerekti~ini" belirtmi~tir46.

Gerçekten de S~rbistan'da büyük bir heyecan uyand~ran Bosna-Hersek ayaklanmas~, her f~rsatta S~rplar taraf~ ndan maddi ve manevi olarak desteklenmi~tir 47. Bu destek ayaklanman~n ba~lar~ ndan itibaren "sürekli olarak" S~rplar~n s~n~r~~ geçerek asilerle birle~mesi ~eklinde fiili bir tarzda kendini göstermi~tir. Asilere kat~lan S~rplar~n say~s~~ bazen büyük rakamlara ula~abilmi~tir. Örne~in ayaklanma bölgesindeki Osmanl~~ generali Ahmet Muhtar Pa~a'n~n verdi~i bilgiye göre I. Duga Bo~az~~ Sava~~'nda S~rplar~n ve Karada~l~lar~ n say~s~~ 14 bini bulmaktayd~". Bölgedeki Osmanl~~ komutanlar~n~n Mart-Nisan aylar~nda gönderdikleri raporlar bile, asilerin ço~unlu~unun S~rplardan ve Karada~l~ lardan olu~tu~unu göstermi~tir°. Ayaklanmaya kat~lan S~rplar aras~nda eski S~rp yetkililerin de bulundu~u tespit edilmi~tir". Ayaklanma bölgesine geçerek asilere büyük destek veren S~rplar, bazen de "ba~~ms~z müfrezeler"~eklinde Osmanl~~ kuvvetlerine kar~~~ direkt olarak çat~~maya girmi~lerdirs~. Di~er taraftan S~rbistan asilerin erzak ve silah temin ettikleri stratejik bir bölge idi. Örne~in; S~rbistan'daki Ragusa, asilerin barut, kur~un ve silah gibi ihtiyaçlar~n~~ kar~~lamak için "günlük olarak" u~rad~klar~~ merkezlerden biri idi".

Esas itibariyle S~rp yetkililer de ayaklanmaya S~rplar~n destek verdiklerini kabul etmekteydiler. Ancak S~ rp yönetimi, bu destekte S~ rp resmi makamlar~n~n pay~~ oldu~unu kabul etmemi~lerdir. S~rp yönetimine göre,

45 Gordon Liewellyn Iserninger, Britain's Eastern Policy and the Ottornan Christians 1856-1677, Norman, Oklahoma, 1965, 5.262.

46 BDFA, Vol. 2, Doc.64, Holmes'ten Elliot'a, 2 Eylül 1875, s.85.

47 S~rbistan'da Hersek Ayaklan~nas~'na kar~~~ olanlar da yok de~ildi. Bunlar~n ba~~na S~rp

Ortodoks tüccarlar geliyordu. Onlar ticari ç~karlar~n~~ korumak için bazen Türk yönetimi ile asi-leri bar~~urmak çabas~~ içinde olmu~lar, bazen de kasabalar~n~~ korumak amac~yla silahlan~p Türklerle birlikte hareket etmi~lerdir. Baz~~ S~rp Ortodoks tüccarlar~n ayaklanmaya kat~lm~~~ ol-mas~~ ise, onlar~n isteyerek de~il, asilerin zor kullanm~~~ olmalar~ndan dolay~~ idi. Baltah, "1875-1878 Balkan Buhrant", s.55.

48 Sedes, a.g.e., S.

49 Bekir S~tk~~ Baykal, "~ark Buhrant ve Sabah Gazetesr, Dil ve Tarih, Co~rafya Fakültesi

Dergisi, c.VI, sa.4, Ankara Eylül-Ekim 1948, s.225-226.

BDFA, Vol. 2, Doc.58, Taylor'dan Derby'ye, 23 A~ustos 1875, s.81.

51 BDFA, Vol. 2, Doc.47, Buchanan'dan Derby'ye, 1 Eylül 1875, s.74. 52 BDFA, Vol. 2, Doc.20, Taylor'dan Derby'ye, 4 A~ustos 1875, s.60.

(13)

BOSNA-HERSEK AYAKLANMASI 925 ayaklanmaya destek verenler, resmi S~rp temsilcileri ya da subaylar~~ de~il, S~rbistan'dan giden gönüllüler idi". S~rp yönetiminin bu yöndeki aç~klamalar~, S~rbistan'~n bu s~rada Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ bir sava~a haz~r olmad~~~~ dü~ünülerek, Osmanl~~ Devleti ve Büyük Devletlerin tepkisini gidermeyi amaçlamaktayd~. Gerçekte, resmi ve gayri resmi S~rp unsurlar~~ ayaldanmaya sempatiyle bakm~~~ ve destek vermi~lerdir.

Bu ~ekilde d~~ar~dan sürekli olarak yard~m alan ayaklanma, geni~leyerek bir Balkan krizine do~ru gitmekteydi. Ayaklanmaya haz~rl~ks~z yakalanan ve ayaklanmay~~ basurmakta yetersiz kalan basiretsiz Osmanl~~ devlet adamlar~, ayaklanma= d~~ar~dan beslenmesini önlemek amac~yla Büyük Devletler ile S~rbistan ve Karada~~ nezdinde diplomatik giri~imde bulunmu~tur. Osmanl~~ hükümetinin büyük Devledere yapt~~~~ tebligatta "isyan~n pek az bir zamanda

teskini kâbilken, Karada~~ ve S~rbiye hükümederinin e~kiyaya yard~m etmeleri ve hudutlanna asker y~~m~~~ olmalar~~ ile ~akilere cür'et ve cesaret verdikleri, binaenaleyh bu iki hükümetin askeri tedankâttan vazgeçmeleri laz~m ge/di~rbelirtilmi~tirm. Fakat, Osmanl~~ hükümetinin bu tür diplomatik

giri~imleri, S~rbistan ve Karada~~ ba~ta olmak üzere ayaldanmaya verilen d~~~ deste~in önlenmesi konusunda hiçbir olumlu sonuç vermemi~tir.

Bununla birlikte, Osmanl~~ Devleti bu d~~~ yard~m~n önünü almak amac~yla bir tak~m askeri önlemler almaktan da geri durmam~~ur. *Ozellilde S~rbistan ve Karada~~ s~n~r~na askeri sevluyatm yap~lmas~~ al~nan önlemlerin ba~~nda geliyordu. Fakat, Osmanl~~ Devleti'nin s~n~rlar~n~~ güvenceye almak ve bu ~ekilde ayaklanma bölgesine geçi~leri önlemek için alm~~~ oldu~u bu tür askeri tedbirler oldukça etkili olmakla birlikte,55 taraflar aras~nda ciddi gerginliklere de neden olabilmekteydi. Fakat, Panslavist dü~ünceye sahip olan S~rp Prensi Milan Obrenovich ve hükümeti asilere sempati duyarak gizlice destek vermesine ra~men, Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ bir sava~a girmenin zamans~z oldu~unu dü~ünmü~tür.

Bununla beraber, ayaklanman~n ilk aylar~ndan itibaren S~rbistan'da Bosna-Hersek Ayaklanmas~'na askeri kuvvet gönderilmesi dahil destek

" BDFA, Vol. 2, Doc.19, White'tan Elliot'a, 5 A~ustos 1875, s.59.

54 Sedes. a.g.e., 3.122.

55 Belgrad'daki Ingiliz konsolos White bile, 6 Eylül tarihli bir mektubunda Osmanl~~

hü-kümetinin S~rbistan sm~nna askeri kuvvet p~mas~n~~ "çok .&ydall" bir giri~im olarak görmü~tür. BDFA. Vol. 2, Doc.67, White'den Derby'ye, 6 Eylül 1875, s.87.

(14)

verilmesi yönünde büyük bir bask~~ yap~lmakta idi5". Bir tarihçiye göre,57 Prens Milan'~ n S~rbistan'daki bu bask~ya kay~ ts~z kalmas~~ olanaks~z görünüyordu. Aksi durumda Milan'~n bir devrimle kar~~~ kar~~ya kalmas~~ kaç~n~lmaz idi. Dolay~s~yla; Bosna-Hersek Ayaklanmas~~ 'n~ n S~rbistan 'da ortaya ç~kard~~~~ Panslavist kamuoyu bask~s~~ Prens Milan'~~ ad~m ad~m bir sava~a do~ru sürükleyecektir. Nitekim; Prens Milan, 1875 Kas~ m~ndan itibaren Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ Karada~la birlikte sava~a girmek için bir anla~ma zemini aram~~t~r. Bu amaçla; Milan, Kas~m 1875'te Filip Hristic'i, ~ubat-Mart 1876'da General Ranko Alimpic'i gizli görü~meleri yürütmek üzere Karada~~ Prensi Nikola'ya göndermi~tir". Sonuçta, Prens Milan, daha önce sava~~ yanl~s~~ hükümeti görevden alarak yeni bir hükümet kurmu~~ olmas~na ra~men, kamuoyunun bask~s~na yenik dü~erek sava~~ taraftar~~ olanlar~n büyük bir k~sm~n~~ May~s ay~~ ba~~nda yeniden i~ba~~na getirmi~tir"). Bu arada 2 May~sta Bulgaristan'da ç~kan ayaklanma da, S~rbistan'daki Panslavist hissiyat~~ tahrik etmi~," Osmanl~~ Devleti'nin durumundan faydalanmak isteyen S~rplar~~ sava~a girme konusunda cesaretlendirmi~tir. Sonuçta; Rus Panslavistlerinin tahriki, Rusya'n~n Istanbul'daki elçisi Ignatiev ve Balkanlardaki Rus konsoloslar~n~n da etkisiyle S~rbistan 30 Haziranda Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ sava~~ ilan etmi~tir.

Bosna-Hersek Ayaldar~mas~'mn Ortaya Ç~k~~~~ ve Geli~iminde Karada~~ ve Karada~~ Panslavizminin Rolü

19. yüzy~l~n son çeyre~ine gelindi~inde, da~l~k ve küçük bir prenslik olarak varl~~~n~~ devam ettiren Karada~, 18. Yüzy~l~n ikinci yar~s~ndan itibaren Balkanlarda önemli bir rol oynarn~~t~r. Özellikle I. Petrovich zaman~nda (1781-1830) Osmanl~~ yönetimine kar~~~ ç~kart~lan ayaklanmalar, Karada~'~n

56 BDFA, Vol. 2, Doc.36, White'dan Derby'ye, 18 A~ustos 1875, s.68; BDFA, Vol. 2, Doc.58,

Taylor'dan Derby'ye, 23 A~ustos 1875, s.81.

L.S. Stavrianos, The Balkans Since 1453, New York, Chicago, San Francisco, Toronto, London, 1965, s.65.

58 Balumz: Kemal Balta'', "1875 Hersek Ayaklanmas~~ S~ras~nda S~rbistan'~n Osmanl~~

Devle-ti'ne Kar~~~ Sava~a Girmek Amac~yla Karada~la Yapt~~~~ görü~melere Dair Baz~~ önemli Belgeler". Belleten, c.1, sa.198, Ankara, 1987, s.833-859.

58 Stojanovic, a.g.e., s.78; Barbara Jelavich, History of the Bal kans, vol.l, USA,1985, 5.355, Iseminger, a.g.e., s.293.

60 Konsolos White, Bulgaristan Ayaklanmas~'mn S~rbistan'da Bosna-Hersek Ayaklan-mas~'ndan daha büyük bir heyecan uyand~rd~~~ n~~ yazm~~t~r. BDFA, Vol. 2, Doc.304, Sandison' dan Elliot'a,3 A~ustos 1876, s.227. Ayr~ca Bulgaristan Ayaklanmas~'mn ileri gelenleri aras~nda S~rp ö~renci ve papazIar~n~ n da yer ald~~~~ anla~~lmaktad~r. BDFA, Vol. 2, Doc.442, Lurr~ley'den Derby'ye, 25 A~ustos 1876, s.322-323.

(15)

BOSNA-HERSEK AYAKLANMAS~~ 927

güç kazanmas~na ve topraldarm~~ geni~letmesine zemin haz~rlam~~t~r. Rusya ve Avusturya'n~n da yard~m ve te~vikleriyle, Osmanl~~ Devleti'nin içinde bulundu~u iç ve d~~~ problemlerden yararlanan Karada~, Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ giderek daha güçlü ve etkin bir hale gelmi~tir. Özellikle, 19. yüzy~l~n ba~lar~ndan itibaren Rusya'dan da ald~klar~~ cesaretle Karada~, topraklar~n~~ geni~letmek ve ba~~ms~zl~~a ula~mak yönündeki faaliyetlerini art~rm~~lard~r. Bu nedenle Karada~hlar, bazen Osmanl~~ yönetimine kar~~~ mücadele ederek, bazen de Büyük Devletlerin Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ yürüttü~ü faaliyetler den yararlanarak amaçlar~na ula~maya çal~~m~~lard~r. Ancak bu amaçla Karada~l~lar, ne 1852'de Osmanl~~ hükümetine kar~~~ girdi~i mücadelelerden, ne de Büyük Devletler nezdinde 1856'daki Paris Antla~mas~'ndan bir sonuç alabilmi~lerdir.

Buna ra~men, Karada~'daki ba~~ms~zl~k hareketleri ve yeni topraklar elde etme çabas~~ artarak devam etmi~tir. 1860 y~l~nda tahtma oturan Nikola, Karada~'~n amaçlar~na ula~mas~~ hususunda çok daha aktif ve h~rsl~~ biriydi. Nikola (1860-1918)'n~ n temel ilgi alan~~ Bosna, Hersek ve Arnavutluk olmakla beraber, öncelikli hedefi bir an önce Adriyatik'te bir üs elde etmek ve Hersek'e sahip olmakt161. Bu bak~mdan, o da di~er Karada~~ prensleri gibi Osmanl~~ Devleti üzerindeki yay~lmac~~ ve ba~~ms~zl~k dü~üncesini hayata geçirmek istemi~tir. Bu amaçla Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ 1861 y~l~nda Herseklileri ayakland~rarak mücadeleye ba~lam~~, ancak Büyük Devletlerin tarafs~z kalmas~~ üzerine Osmanl~~ kuvvetleri kar~~s~nda büyük bir yenilgi alarak eski statüyii öngören ~~kodra Bar~~~~ (1862)'n~~ imzalamak zorunda kalm~~t~r". ~~te, Karada~'~n 1875'deki Hersek Ayaklanmas~~ öncesinde sahip oldu~u özerkli~e dayanan statüsü i~kodra Bar~~~~ ile ~ekillenmi~ti.

Gelinen noktada, Karada~'~n Balkanlarda önemli bir güç haline gelmesi ve politikalar~n~~ belirlemesinde Panslavizmin büyük bir yeri vard~r. Panslavist fikirlerin Balkanlara akmas~~ ile birlikte Karada~, S~rbistan gibi Panslavizmin en etkin merkezlerinden biri haline gelmi~tir. 1856'da Moskova Slav Yard~m Komitesi'nin kurulmas~yla Panslavizmin örgütlenmesi, Karada~~ için önemli bir ~ans olmu~tur. Bu ~ans~~ de~erlendirmek isteyen I. Vladika Danilo (1852-1860)'nun dü~üncelerini bu komite yoluyla gerçekle~tirmeye ba~lad~~~~ ve

61 Charles-Barbara Jelavich, The Establishment of the Balkan National States, 1804-1920, 5.143.

(16)

Panslavist ba~~ms~zl~k mesajlar~n~~ Rus konsoloslar~~ arac~l~~~yla yaymaya çal~~t~~~~ bilinmektedir63.

Panslavistlerin Danilo döneminde Karada~'da ve Karada~~n d~~~ politikas~ndaki etkisi, Prens Nikola zaman~nda daha fazla önem kazanm~~t~r. Kendisi de bir Panslavist olan Prens Nikola dönemine ait Osmanl~~ belgeleri Karada~'~n panslavistlerin en önemli faaliyet sahalar~ndan biri oldu~unu ve Panslavizmin Karada~'~n iç ve d~~~ politikas~na yön veren önemli bir faktör oldu~unu göstermi~tir. 1875'deki Hersek Ayaklanmas~~ öncesindeki Osmanl~~ belgelerine bak~ld~~~nda, Karada~'da Panslavistlerin Osmanl~~ Karada~~ sava~lar~~ (1862)'nda aktif bir ~ekilde çal~~arak Karada~l~lara psikolojik telkinlerde bulunduldar~," Osmanl~lar~n bölgede almak istedikleri tedbirleri engelledikleri,65 Osmanl~~ yönetimindeki di~er Slav halklar~~ k~~k~rtmak için çal~~t~klar~~ , 66 S~rbistan'da siyasi faaliyetlerde bulunduklar~,67 Rus

panslavistleri, ajanlar~~ ve konsoloslar~~ ile s~k~~ bir ili~ki içinde bulunduklar~," bas~n yoluyla Slavc~l~k dü~üncesini yayarak halka nüfuz etmek istedikleri," hatta Prens Nikola'ya kar~~~ halk~~ tahrik ettikleri" aç~kça görülmektedir. Di~er taraftan; Panslaviz~nin Avusturya-Macaristan'da önemli bir güç haline gelmi~~ olmas~n ve resmi ya da gayri resmi Rus çevrelerin faaliyetleri,

63 Stanford-Ezel Kural Shaw, Osmanl~~ ~mparatorlu~u ve Modern Türkiye, Çeviren:

Mehmet Harmanc~, c.2, ~stanbul, 1984,5.191.

64 Ba~bakanl~k Osmanl~~ Ar~ivi, Hariciye Nezareti Siyasi K~s~m (buradan itibaren BOA,

HR.S15.), 207/18.

65 BOA, HR.SYS., 207/27.

66 BOA, HRSYS., 210/29.

67 BOA, HRSIS. , 207/27; BOA, HRSYS, 209/15. 68 BOA, HR.SYS., 210/13; BOA, HRSYS., 210/24.

69 BOA, HR.SYS., 182/49. " BOA, HR.SYS., 207/25.

71 Panslavizmin 1875 öncesi Avusturya-Macaristan'daki konumuna ili~kin ~u belgelere

bak~labilir:

BOA, HR.SYS., 156/68; BOA, HR.SYS., 156/78; BOA, HRSIS., 156/79; BOA, HRSYS., 156/81; BOA, HR.SYS., 157/3; BOA, HR.SYS., 157/4; BOA, HR.SYS., 157/8; BOA, HRSYS., 157/12; BOA, HRSYS., 157/14; BOA, HRSYS., 157/16; BOA, HRSYS., 210/26; BOA, HRSYS., 182/27; BOA, HRSYS, 182/28; BOA, HR.SYS, 182/30; BOA, HR.SYS., 182/32; BOA, HR.SYS., 157/68; BOA, HRSYS., 157/69; BOA, HRSYS., 211/1.

72 Ruslar~n Balkanlardaki faaliyetleri ve Panslavizm aç~s~ndan oynad~~~~ rol konusunda

bak~m~:

BOA, HRSYS., 121/42; BOA, HR.SYS., 207/18; BOA, HR.SYS., 207/25; BOA, HR.SYS., 207/27; BOA, HRSYS., 207/30; BOA, HRSYS., 209/22 BOA, HR.SYS., 209/39; BOA, HRSYS., 210/13; BOA, HR.SYS., 157/10; BOA, HRSYS., 210/24; BOA, HRSYS., 210/33; BOA, HRSYS., 210/33; BOA, HR.SYS., 211/2; BOA, HRSYS., 211/11; BOA, HR.SYS., 158/3.

(17)

BOSNA-HERSEK AYAKLANMASI 929

Balkanlardaki dolay~s~yla da Karada~'daki Panslavistlerin c tkinli~inde önemli bir faktör olarak aynca ele al~nmal~d~r.

Karada~'da Panslavizmin kazanm~~~ oldu~u güç ve etki 1875'teki Hersek Ayaklanmas~ 'n~ n haz~rlapc~~ etkenlerinden biri olmu~tur. Çünkü, 1875 Teramuzu'nun ba~~ nda Hersek'in Nevesin Kazas~'nda ba~~ gösteren ayaklanma, bir önceki y~l vergilerin fazlal~~~ndan yak~ narak Karada~'a s~~~nan birkaç ay sonra Bab~ali'nin izniyle evlerine dönen Herseklilerce ç~kar~lm~~t~. Ancak; Karada~'a gidip dönen Herseklilerin say~s~nda art~~~ oldu~u" ve bunlar aras~nda Panslavistlerin bulundu~u anla~~lmaktad~ r. Bununla beraber; evlerine dönen Hersekliler, Karada~'da bulunduklar~~ s~rada Rus konsoloslu~u, Panslav unsurlar ve S~rp ajanlanyla temas halinde olmu~» isyan etme konusundaki dü~üncelerini olgunla~urm~~lard~ r. Edmund 011ier daha ileri giderek, R~~sso-Tt~rkish War adl~~ eserinde, Herseklilerin Karada~'a gidi~~ amaçlar~n~n yard~m istemek olmas~na ra~men, Osmanl~~ yönetimine kar~~~ devrimci bir programla dönmü~~ olduklar~n~~ yazm~~t~r". Nitekim; Karada~'dan dönen bu grup, ülkelerini gayri resmi terk etmelerinden dolay~~ suçluluk duygusu içinde ol~nak yerine, zafer kazanm~~~ bir tav~r içine girmi~lerdir".

Ku~kusuz; Herseklilerin Osmanl~~ aleyhtar~~ tav~rlar~nda ve Karada~'dan büyük yard~ m almalar~nda Karada~~ Prensi Nikola'n~ n ~ahsi çabalar~n~ n büyük yeri vard~. Esas itibariyle Hersek'te ortaya ç~kan ayaklanma, Nikola'n~n i~~ ba~~na geldi~i günden beri bölgede yürüttü~ü politikan~n bir devam~yd~. Bu bak~mdan Nikola, prensli~inin ilk günlerinden itibaren Balkanlardaki Slav birli~i amac~na yönelik olarak, Hersek ba~ta olmak üzere Slavlann ya~ad~~~~ bölgelerde Karada~~ propagandas~~ yapmakla ve Slavlar~~ koruma rolünü üstlenmekteydi. Bu nedenle ayaklanman~n ba~lamas~ndan sonra

" Sedes, a.g.e., s.78. Karada~'dan dönenler Karada~hlar gibi giyinip silahlanm~~larch. Se-des, a.g.e., s.78. Ayaklanmay~~ ç~karan Hersekli asiler aras~nda Karada~hlann bulundu~unu, Os-manl~~ D~~i~leri Bakan~~ Safvet Pa~a'n~n telgraf~~ da teyit etmektedir. BDFA, Vol. 2, Doc.11, Safvet Pa~a'dan Musurus Pa~a'ya, 21 Temmuz 1875,5.55.

Baltah. "1875-1878 Balkan Buhram", 5.54.

Edmund 011ier, Cqçsell's Illustrated History of the Russo-Turkish War, vol.1, London, Paris, New York, 5.2.

76 Mahmud Celaleddin, a.g.e., 5.51. Hac~~ Arif Beyin "Uçak" köyüne yapm~~~ oldu~u sefer s~ras~nda, köylerine dönen Hersekliler, yollarda silah at~p, ~enlikler ve gösteriler yaparak hürriyet ve ba~~ms~zl~k ~ark~lar~~ söylemekte, "bir zafer kazamm~ças~na ortahg~~ ~rlveleye

vermek-teydiler.- Sedes, a.g.e.,s.79. Onlar~n bu tavr~ , geri dönii~lerine ili~kin Osmanl~~ hükümetinin

vermi~~ oldu~u karar~~ bir zaaf olarak alg~lamalar~ndan kaynaklanmaktayd~. Karal, a.g.e., s.74.

(18)

Dalmaçya ve farkl~~ Slav gruplar~~ aras~nda Karada~'~n himayesinin istendi~i dedikodular~~ yay~lm~~t~". Dolay~s~yla Karada~, 1861 y~l~ndaki Hersek Ayaklanmas~'n~n k~~k~rt~c~s~~ olarak 1875'teki Hersek Ayaklanmas~yla ayn~~ faaliyet ve buna ba~l~~ amac~n~~ yenilemi~~ oluyordu 78. Amac~na ula~mak yolunda ayaklanmay~~ büyük bir f~rsat olarak gören Nikola, ülkesindeki Panslavist hissiyat do~rultusunda, bir taraftan rekabet halinde oldu~u S~rbistanla ç~karlar~n~~ uzla~t~rma, di~er taraftan ba~l~~ bulundu~u Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ bir sava~a girmenin yollar~ n~~ aram~~t~r. Nikola'n~ n bu yöndeki giri~imleri, Prens Milan taraf~ndan Karada~'a gönderilen Filip Hristic ile 1875'in Kas~m ay~nda, General Ranko Alimpic ile ~ubat-Mart aylar~nda yapt~~~~ gizli görü~melerle önemli bir mesafe alm~~t~r. Nikola, görü~meler sonras~ nda Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ S~ rbistan ile siyasi bir antla~may~~ kabul etmekle de79 gelecekte girece~i sava~~n altyap~s~n~~ haz~rlam~~~ oluyordu. Bu nedenle, Prens Nikola siyasi ç~karlar~~ aç~s~ndan "elinde tuttu~u" Hersek Ayaklanmas~'n~n8° devam etmesi gerekti~ine inanmaktayd~. Nikola ayaklanman~n devam~~ için de asilere yard~m etmeyi amaç haline getirmi~tir. Dolay~s~yla Bosna-Hersek Ayaklanmas~'na her türlü deste~i veren Nikola, Hersekli ileri gelenleri Karada~'da a~~rlayarak görü~~ al~~veri~inde bulunmu~~ ve onlar~~ ödüllendirmeyi ihmal etmemi~tir.

Nikola'n~n ~ahs~nda Hersek Ayaklanmas~'na duyulan heyecan ve asilere verilen destek, genel olarak Karada~'da ortak bir duygu haline gelmi~tir. Ayaklanman~n Karada~'da uyand~rd~~~~ hissiyat, ayaklanmaya verilen destek ile birlikte aç~ktan aç~~a Panslavist gösteri ve mitinglere dönü~ebilmi~tir. Örne~in Zavolla'da "asiler lehine görü~~ ve dü~üncelerini aç~klamak ve onlar~n amaçlar~na parasal yard~mda bulunmak" için toplanan miting 2000 ki~iyi bulmu~~

77 BDFA, Vol. 2, Doc.20, Taylor'dan Derby'ye, 4 A~ustos 1875, s.60.

78 N. lorga, Osmanh Tarihi V, Çev.Belcir S~tk~~ Baykal, Ankara, 1948. Mahmud Celaled din

Pa~a, Hersek'e ba~l~~ yerlerden, Karada~~ ile kom~u olan bölgelerden bir lusm~n~n yirmi y~ldan beri isyan halinde bulundu~unu ve adeta Karada~'a kat~lm~~~ oldu~unu belirtmektedir. Mahmud Celaleddin, a.g.e., s.52.

79 Nikola, bu antla~may~~ kabul etmi~, ancak imzalamaktan çekinmi~tir. Çünkü, Rus

talimat-lanyla hareket eden Nikola, Rusya'n~n onay~n~~ almadan Antla~maya resmi bir boyut ka-zand~rmak istemerni~tir. Rusya ise bu s~rada büyük Devletlerle birlikte hareket ederek, S~rbistan ve Karada~'~n sava~a girmesini istememekteydi.

8° Baltal~, "1875 Hersek Ayaklanmas~~ S~ras~nda...", 5.852.

81 Baltal~, "1875 Hersek Ayaklanmas~~ S~ras~nda...", 5.843.

82 BDFA, Vol. 2, Doc.20, Taylor'dan Derby'ye, 4 A~ustos 1875, s.60.

(19)

BOSNA-HERSEK AYAKLANMASI 931

Ayaklanman~n haz~rl~ k safhas~nda ve ortaya ç~ k~~~nda Karada~'~n oynad~~~~ rol, ayaklanman~n devam~~ ve ba~ar~s~nda, geni~~ Karada~l~~ gruplar~n s~n~ r~~ geçerek asilerle birle~mesiyle daha önemli bir hal alm~~t~r. ~ngiltere'nin Ragusa konsolosu Taylor'un yukar~da bahsi geçen 4 A~ustos tarihli mektubu asilerle birle~en binlerce Karada~l~dan bahsennektedir. Keza, asilere yard~ m amac~yla kalabal~ k Karada~l~~ gruplar~n Hersek bölgesine geçti~i Temmuz ay~n~n sonlar~nda Viyana bas~n~na da konu olmu~tur". Karada~l~lar~n, S~rbistan ve Dalmaçya'dan gelen di~er Slav unsurlar gibi, devaml~~ bir ~ekilde s~n~ r~~ geçerek asilerle birlikte Osmanl~~ kuvvetlerine kar~~~ sava~t~klar~~ anla~~lmaktad~r". Hatta; bölgedeki Osmanl~~ generali Ahmet Muhtar Pa~a, Gaçkaya sava~~nda asilerle birlikte Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ sava~an 7000 civar~ndaki Karada~l~n~n, bir sava~~ düzeni içerisinde olduklar~n~, Prens Nikola'mn ise aç~ktan aç~~a sava~a giri~mi~~ oldu~unu belirtmi~tir85. Böylece; asiler, d~~ar~dan alm~~~ olduklar~~ yard~mla daha güçlü bir ~ekilde faaliyetlerine devam edebilmi~lerdir.

Karada~'~n ayaklanmada oynad~~~~ rol, sadece asilerin himaye edilerek ihtiyaçlar~ n~n kar~~ lanmas~~ ve Karada~hlar~n ayaklanmaya fiilen kat~lmalar~ndan ibaret olmad~~~, ayn~~ zamanda ayaklanmamn yönetilmesiyle de ilgili oldu~u görülmektedir. Konsolos Taylor ayaklanma konusunda ~ngiliz D~~i~leri Bakan~~ Derby'yi bilgilendirirken, Karada~'~n ayaklanmay~~ gizlice yönetti~ini ifade etmi~tir 88. Ayn~~ zamanda, Bosna-Hersekli asi ~efleri ile beraber Karada~hlar~n da ayaklanmay~~ organize ettikleri görülmektedir. 1875'in Temmuz ay~~ sonlar~nda Bosna-Hersekli asi liderler, Kosierevo manasur~nda bulu~tuklarmda, onlara Lyubobra gibi S~rp ajanlar~~ ve Latin memleketlerden gelenler ile me~hur "vah~i" Peko Petkovich gibi Karada~l~~ ajanlar kat~lm~~lard~r".

D~~ar~dan beslenen Bosna-Hersek Ayaklanmas~'n~n geni~leyerek devam ermesinde Karada~'~n etkisini gören Osmanl~~ hükümeti, Karada~'~n isyan bölgesiyle irtibat~n~~ kesmeyi amaçlar~ndan biri haline getirmi~tir. Bu ba~lamda sorunu geç de olsa askeri tedbirlerle çözmeye çal~~an Osmanl~~ Devleti, askeri tedbirlerin gecikmesi ve yetersizli~inden dolay~~ olumlu bir sonuç alamam~~t~r. Bunun üzerine, Osmanl~~ hükümeti sorunun çözümünün

83 BDFA, Vol. 2, Doc.20, Taylor'dan Derby'ye, 4 A~ustos 1875, s.61.

" BDFA, Vol. 2, Doc.32, Sandison'dan Elliot'a, 10 A~ustos 1875, s.66

85 Sedes, a.g.e., 5.142.

86 BDFA, Vol. 2, Doc.20, Taylor'dan Derby'ye, 4 A~ustos 1875, s.59.

(20)

diplomasi yoluyla mümkün olaca~~n~~ dü~ünerek, Avusturya ve S~rbistan'la oldu~u gibi Karada~'la da diplomatik giri~imlerde bulunmaya ba~lam~~t~r. Bu noktada Osmanl~~ Devleti Karada~'a kar~~, bir taraftan nüfuzundan yararlanmak istedi~i Büyük Devletler üzerinden bask~~ yapmaya çal~~~ rken, di~er taraftan Karada~~ yönetimini do~rudan uyarma yolunu seçmi~tir. Öte yandan, Osmanl~~ hükümeti, "Karada~'~n tarafs~zl~~~n~~ sa~lamak ve bir uzla~ma zemini bulmak" için Bosna valisi Ali Pa~a'y~~ Prens Nikola ile bir görü~me yapmak üzere Karada~'a göndermi~tir. Ancak bütün bu giri~imler, Karada~'~n Osmanl~~ kar~~ t~~ tavr~nda ve politikas~nda hiçbir de~i~iklik meydana getirmemi~tir. Aksine ayaklanman~n devam~n~~ ç~karlar~~ aç~s~ nda gerekli gören Karada~, Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ dü~ündü~ü bir sava~~n iç ve d~~~ ~artlar~n~~ haz~rlamaya çal~~m~~ur.

SONUÇ

Slavlar aras~ndaki kültürel ve siyasal birli~i ifade eden Panslavizm, politik bir hareket olarak 19. Yüzy~l~n ortalar~ndan itibaren Avrupa kamuoyunun gündemini i~gal etmeye ba~lam~~~ ve uluslararas~~ diplomasinin konular~ndan biri haline gelmi~tir. Panslavizm ak~ m~ n~ n K~r~m Sava~~~ (1853-1856) y~llar~ nda Rusya'da örgütlenmesi ve Balkanlara ta~~ nmas~, Balkanlardaki ba~~ms~zl~k ve Slav Birli~i dü~üncesini harekete geçirmi~, bu ise Bosna-Hersek Ayaklan~nas~~ ile ba~layan 1875-1878 aras~ndaki Balkan krizinin en önemli nedenlerinden biri olmu~tur. Bu bak~mdan Balkanlar, Panslavist bir karakter gösteren Bosna-Hersek Ayaklanmas~~ ile, bir taraftan ba~~ms~zl~k ve Slav Birli~i amac~yla harekete geçen S~rbistan ve Karada~~ gibi yerel güçlerin, di~er taraftan statükoyu korumak isteyen ya da yeni bir güç dengesi yaratmaya çal~~an Büyük devletlerin rekabet ve mücadele sahas~~ haline gelmi~tir. 1876'n~n Bulgaristan Ayaklanmas~, Osmanl~-S~rp, Karada~~ Sava~lar~, ~stanbul Konferans~, 1877-1878 Osmanl~-Rus Sava~lar~~ ve 1878'deki Berlin Kongresi, bu mücadele ve rekabetin en önemli kilometre ta~lar~~ olmu~lard~r. Sonuçta; 1878'deki Berlin Kongresi, bir yandan Osmanl~lar~n Balkanlardan tasfiyesini haz~ rlarken, di~er yandan Avrupa düzeni ve kuvvetler dengesi aç~s~ndan yeni bir dönem açm~~t~r.

(21)

BOSNA-HERSEK AYAKLANNIASI 933

KAYNAKÇA

Ba~bakanl~ k Osmanl~~ Ar~ivi, Hariciye Nezareti Siyasi K~s~m, 121/42, 156/68, 156/78, 156/79, 156/81, 157/3, 157/ 4, 157/8, 157/10, 157/12, 157/14, 157/16, 157/68, 157/ 69, 158/3, 182/27, 210/26, 182/28, 182/30, 182/32, 182/49, 207/18, 207/25, 207/27, 207/30, 209/15, 209/ 22; 209/39, 210/13, 210/24, 210/29, 210/33, 211/1, 211/2; 211/11.

BALTALI, Kemal, "1875-1878 Balkan Buhram", Mülkiyeliler Birli~i Dergisi,

Sa.68-69, 1982, s.44-68.

BALTALI, Kemal, "1875 Hersek Ayaklanmas~~ S~ras~nda S~rbistan'~n Osmanl~~ Devleti'ne Kar~~~ Sava~a Girmek Amac~yla Karada~'la Yapt~~~~ Görü~melere Dair Baz~~ Önemli Belgeler", Belleten, c.1, sa.198, Türk Tarih Kurumu Bas~rnevi, Ankara, 1987, s.833-859.

BAYKAL, Bekir S~ tk~, "~ark Buhran~~ ve Sabah Gazetesi", Dil ve

Tarih-Co~rafya Fakültesi Dergisi, c.VI, sa.4, Türk Tarih Kurumu Bas~mevi,

Ankara, Eylül-Ekim 1948, s.225-226.

British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print, The Ottoman Empire: Revolt in the Balkans,

1875-1876, Parti, Series B, yol. 2, General Ed. Kenneth Bourne and

Cameron Watt, Ed. David Gilland, University Publications of America, 1984.

BUCKLE, George Earl, The Life of Benjamh~~ Disraeli, voLVI, 1876-1881, The Mac~ nillan Company, New York, 1820.

HARRIS, David, A Diplomatic Histo~y of the Balkan Crisis of 1875-1878 The

First Year, Archon Boks, USA, 1969.

ELLIOT, Sir Henry, Some Revolutions and Other Diploma tic Experiences,

London, 1922.

GLENY, Misha, Balkanlar 1804-1999 Milliyetçilik, Sava~~ ve Büyük Güçler,

Sabah Kitaplar~, ~stanbul, 1999.

IORGA, N., Osmanl~~ Tarihi V, Çev.Bekir S~tk~~ Baykal, Ankara Üniversitesi Yarmlan:16, Bilim Kitaplar~~ Serisi:7, Ankara, 1948.

ISEMINGER, Gordon Liewellyn Britain's Eastern Policy and the Ottoman

Christians 1856-1877, Nonnan, Oldahoma, 1965.

JELAVICH, Barbara, Histo~y of the Balkans, vol.I, Cambridge University Press, USA,1985.

(22)

, The Ottoma~~~ Empire, The Great Powers, and the Straits Q~~estion 1870-1887, Indiana University Press, Bloomington and London, 1973. JELAVICH, Charles-Barbara, The Establishment of ille Balkan National

States, 1804-1920, University of Washington Press, Seatle and London, 1977.

KARAL, Enver Ziya, Osmanl~~ Tarihi-Islahat Devri (1861-1876), c.VII, 4. Bask~, Tarih Kurumu Yay~nlar~, Ankara, 1988.

KOHN, Halis, Pan-Slavism-Its History and Meology, University of Notre Dame Press, Indiana, 1953

, Panisla~ zm ve Rus Milliyetçili~i, Çeviren: Agâh Oktay Güner, Kervan Kitapç~l~k, ~stanbul, 1983.

KURAT, Akdes Nimet, "Panslavizm", Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co~rafya Fakültesi Dergisi, c.XI, sa.2-4, Türk Tarih Kurumu Bas~ mevi, Ankara, 1953, s.241-278.

KURAT, Yulu~~ Tekin, "XIX. Yüzy~lda Rusya'n~n Balkanlardaki Pan-Slavizm ve Pan-Ortodoks Politikas~~ Kar~~s~nda Osmanl~~ Diplomasisi", Ça~da~~ Türk Diplomasisi: 200 Y~ll~k Süreç, Sempozyuma Sunulan Tebli~ler, 15-17 Ekim 1997, Ankara, 1999, s.173-177.

LANGER, William L., European Alliances and Alignaments 1871-1890, Alfred A.Knopf, New York, 1939.

Mal~mud Celaleddin Pa~a, Mir'ât-~~ Hakikat-Tarihi Hakikatlarn~~ Aynas~, c.I-II-III, Haz~rlayan: ~smet Miro~lu, Berekât Yay~nevi, ~stanbul, 1983.

MARRIOT, J.A.R., Anglo-Russian Relations 1689-1943, Methuen Co. Ltd., London, 1944.

MILLMAN, Richard, Britain and the Eastern Question 1875-1878, Clarendon Press, Oxford, 1979.

OLLIER, Edmund, Cassell's Illustrated History of the Russo-Turkisl~~ War, vol.1, Cassell Company, Li~nited, London, Paris, New York.

PETROVICH, Michael Boro, The Emergence of Russia]] Panslavism 1856-1870, Columbia University Press, Second Printing, New York, 1958. RICH, Norman, Great Power Diplomacy 1814-1914, USA, 1992.

RUPP, George Hoover, A Wavering Friendship: Russia and Austria, 1876-1878, Harvard University Press, Cambridge, 1941.

(23)

BOSNA-HERSEK AYAKLANMASI 935 SEDES, Halil, 1875-1878 Osmanl~~ Ordusu Sava~lar~~ 1875-1876 Bosna-Hersek ve Bulgaristan ~htilalleri ve Siyasi Olaylar, 1. k~s~m, Çituri Biraderler Bas~mevi, ~stanbul, 1946.

SHAW, Stanford-Ezel Kural, Osmanl~~ imparatorlu~u ve Modern Türkiye, Çeviren: Mehmet Harmanc~, c.2, e Yay~nlar~, ~stanbul, 1984.

STAVRIANOS, L.S., The Balkans Since 1453, New York, Chicago, San Francisco, Toronto, London, 1965.

STOJANOVIC-, Mihailo D., The Great Powers and The Balkans 1875-1878, Cambridge University Press, Cambridge, 1939.

SUMNER, B.H., Russia and the Balkans 1870-1880, Archon Books, Halinden, London, 1962.

~IM~IR, Bilal N., R~~meli'den Türk Göçleri, c.II, Türk Tarih Kurumu Yay~nlar~, Ankara, 1989.

TAYLOR, A.J.P., The Struggle for Maste~y in Europe 1848-1918, New York, 1988.

TURAN, Ömer, The Turkish Minority in Bulgaria (1878-1908), Türk Tarih Kurumu Yay~nlar~, Ankara, 1998.

(24)

Referanslar

Benzer Belgeler

Bu çalışma, fesleğen özütünün Alzheimer Hastalığı’nda kullanılması yönünde ileride yapılacak moleküler ve klinik çalışmalar için önemli bir kaynak

Çengelci, Hancı ve Karaduman (2013) tarafından yapılan araştırmada, öğretmenler, okul ortamında öğrencilere kazandırılmaya çalışılan değerlerin sevgi,

İlâveten, yasa koyucu Bosna Hersek Anayasa Mahkemesi hâkimlerini seçme konusunda en çok yetkiye sahip olan makamdır ve yasa koyucunun Bosna Hersek Anayasa Mahkemesinin işinin

39 Deniz Özyakışır, İç Göç Hareketleri Ve Geriye (Tersine) Göçün Belirleyicileri: Tra 2 Bölgesinden (Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan) İstanbul’a Gerçekleşen Göç

Bosna Hersek ile imzalanmış olan Serbest Ticaret Anlaşması bu ülke ile olan karşılıklı ticaretimizi arttırmamız açısından çok önemli bir vasıtadır.. Türk

 Bosna Hersek Dış Ticaret Odası (Foreign Trade Chamber of Bosnia and Herzegovina - FTCBH): Bosna Hersek Dış Ticaret Odası 1909 yılında kurulmuş olup,

Diğer taraftan, Bosna Hersek Dış Ticaret ve Ekonomik İlişkiler Bakanlığı kaynaklarına göre, Bosna Hersek’te teknik düzenlemeler kapsamında mevzuatta

Turun ardından Balkanların en büyük göllerinden biri olan Ohrid Gölünden ismini alan Ohrid şehrinde birlikte yapacağımız tur esnasında , Ohrid Camii, Türk Çarşısı,