Haliç medeniyetine bir bakış

,

I

.

•

Ha

l

ıç

HAFTA ~ONUŞMASI

, I

Mede

niy tine

Bi

r

Bak

ış

Kısa Süren "Lafe

ı Çıkmıştır: Asıl

Devaml

ı

ve

Parlak Devir "Haliç Devri

11

dir. izim Bir Haliç Medeniyetimiz

Oldu. Bugünkü Haliç ise

lsta

bulumuzu Akciğeri

Çürümü_ş

Bi'r Veremliye Benzetmiştir.

-Yazan:

Refik

Haliç'in uzun bir saltanat ve ikbal devri geçirmiş

olduğunu çoğumuz 'bilmeyiz;

bilenlerimiı; de unutmuş gi·bi­

dirler. İstanbulun iç bahçesi

Haliç idi; Haliç bastan hasa

bir mamure idi; güllük; gülis-tanlıktı; saraylar, parklar. me­

sireler diyarı idi; pek kısa

süren ve nasılsa cok şöhrot a­

lan Lale devri ve Sadahad zev­

ki ile kıyas edilemiyecek u­

zun. parlak bir mamurluk ve şenlik hengümı geçirmisti

Bize bundan haber veren

Evliya Çelebiyi okurken yü­

zümde peri masalı dinhven

bir çocuğun sonsuz bir hay­

ret ve ihayranlık ifade eden

hem heyecanlı, hem rahat

hatlarmr kendim de ı?örfö· gi­ bi oluyorum. Bir o Halici dii­

sunuyorum, bir de sirr-dlki

mezbaha, cirkef. ı?"emi D.!'lesi kokan ankaz mezarlığı. sefalet timsali voksulluk ve perisan­

lık semti Halici.ı.

Okudukla-. rıma mı inanayım, gördükleri­

me mi, bir karar veremiyor,

ikisini de ha'kikat değil, hava­

limin bir icadı sanıyorum. Di­

yorum ki: "Ne o doğru ne bu!

Zira o bir masal, bu hir

ka­

bus!"

B

ir zamanlar İstanbulda,

!'9---­

hem de İstanbulun

l-çinde, ta göbeğinde bir yer

varmış., Orada. /bir bahçe bu­

Iunurmuş.ı. Bu bahçeye şat­

ranç vari on iki bin servi ağa­

cı dikilmiş olduğundan içer­

sine güneş tesir etmez, fakat

kuşlarla bülbül seslerinden

ruhlar keder yüzü görmezmiş.

Aynca mermer havuzlarla na­

kışlı şadırvanlardan akıp ta­

şan sular gönüller açar, dallar dan taze taze kopardığınız şef­ tali ve kayısıların rayihası ca· na can katar, kasrında oturup

karşınızdaki manzaraya bak·

tıkça insan kendisini yalancı

cennette sanarmış!

Yalnız bu kadar mı? Hayır. Bahçe önündeki denizde isti­ ridye çıkarmış. Bade içenler>

bunları limon gezdirip çiy çiy yerler, keyif sürerlermiş. A­

ma rakı içmiyen kimseler de­

vam üzere bir kaç gün bu fa­

tiridyelerden yeseler "her ge­ ce ehli ile veya naehli ile bu­ luşmak isterlermiş!"

Üç yüz bahçıvanın çalıştı­

ğı ve yalnız istiridye avcıla­

rının on bin akce vılhk "ava­ id" verdiği o bahçe acaba

ne-redeymiş? Boğazicinde mi?

'Anıavutköyünde;

Saraybur-nunda, Üsküdarda, Dolmabah­

çede mi? Hayır, inanamıya­

caksınız, hiç de aklınızdan ge­

çiremiyeceğiniz bir yerde:

Hasköyde!

- Hani şu Hasköy mü?

Kasımpaşa yanındaki Haske. -:

Yahudi mahallesi, fakir fuca­

ra yatağı, pis kokulu, baraka

yığını süprüntü ambarı Has­

köy?

- Evet, orada.. Haliçte!

alid Karay ..,_... -·

Halbuki biri lehimize, öteki aleylhimize ikisi de tam haki­

kattır. Tarihi ve yabancıla­

rın "Altın bo- uz,, adını tak­ tıkları o efsane körfezi bir zamanlar elimizde gerçekten

efsanelere yakışan bir ma­

murluğa ulaşmış. sonra yine

elimizde yine ancak korkunç

masallarda tarifi geçen ölü beldelere dönmüstür,

Hatta daha fena olmuştur:

İstanbulu bir veremlivo ben­

zetmiştir. Zir· Haliç, İstarıbu­

lun bağrıdır, içidir, akclğeri­

dir. Kokan, çürüyen i5te ou­ rasıdır!

**

E

vliya Çelebinin rehberli­

ğiyle e ki Haliçte biraz

dolaşalım.

Demin bahsettiğim (Tersane

Bahçesi) nde Hünkar kayıkla­ rı da bulunurmuş. "Padişah

bir yere git~ek isterse kayı­

ğının kıçında cevahir kubbe

altında ve mücevher ta.ht üze­

rinde zurna ve çifte nekkarre

fasıl ederek Haıliçiniki yanında

ki kat kat yalıları, bağları.

bahçeleri, tersaneleri seyir ve

temaşa ederek murad buyur­

dukları yere giderlermiş.,.

Çelebi, Hasköy için: "Bir müzeYYen şeıhirdir, üç bin ka­ dar, bahçeleri !havi kat kat gü­ zel evleri vardır. Bazı bağla­ rında limon ve turunç yetişir;

bu bahçeler öyle limonlar Vt?

öyle narlar verir ki bir bağ­ da misli bulunmaz.,,

Biraz sola dönelim Piripaşa­ dayız. I. Selim vezirlerinden Kara Piri Paşa burasının ahı

havasını beğenip bir bahçe

yaptırmış ve adamlarına da

ferman buyurmuş, hemen et­

rafa yerleşmişler; az zamanda bin kadar bağlı bahçeli., ma­

mur evlerle, camilerle, dük­

kanlarla bezenmiş bir kas<'ha vücude gelmiş. Denizinden

çıkarılan bir cins balçık çamu­ rundan yapılan kiremitler pi·

şince pek hoş bir kızıl renk

bağladığından bütün İstanbul zenginleri damlarını bu kire­ mitlerle örtmek merakına diiş. müşler; o sayede İstanbul,

geriden bakınca baştan başa

kıpkırmızı ,g-örünürmüş .

Daha ötede Sütlüce . Burası da bağlıktır, bahçe. liktir, saraylar vesair büyük binalarla müzeyyımdir. SütEi­ ce denilmesinin sebebi de "ne-

batat ve havasının letafeti e.

seri olarak sütünün hal!:; ol­

masıdır. Haneleri deniz kena­

rından bir•biri üzerine !ıhıa o­

lunmuş Hıaliç'e ve Eyübe na·

zır bağlı bahçeli kaşanele•dir.,, Hele vezir saraylarından bir

Karaağaç yalısı bulunuyormuş ki kocaman bir koru ile cevri­ Ji imi~. bahcei'i JV.M~adın

ho una gittip,inden daima bu

"bağı iremde". yani cennet ba.hçesinde işü nuş eder, bin­ lerce "erbabi teferrüc" ün ka­

yıklarla Kağı.thaneye koştuk­

larını seyrederek nıüt<>]ezziz

olurlarmış." Hatta Ebüssuud Efendi de meşhur tefsirini Karaağacta "çam fıstığı a!;'.aç­

larile müzevyen güllü. bülbül­ lü bir ba.ğ'da., yazmıtır.

Şimdi o yerde mezbaha var­

dır: gül yerine kan ve pıhtı

kokuvor bülbül yerine koyun

sürülerinin bo.ğ'azlanmarlan örı

ceki hazin f<>ryatlan isitillyor·

.

~

-·----...-

==

::-;

===

Ebüssnud Efendinin makamın.

da da bav mezbaha katibi ta

I

bakhaneye gidecek mn~dar

derilerin h€sa•bını kaydecFyor!

.

**

Karaağaç'ta Evliya Çelebi

ayrıca yirmi 'kadar sa·

rayı, sahiplerinin adlariyle bil dirdikten sonra bir çok da hu­ susi bahçeler saymaktadır. He­

le (Ganizade) ba:hçes·i gi:irfüe­ cek şeymiş: "Şimal tarafı Ok­

meydanına, garp tarafı Hr.lice

nazır, dört tarafı fıstık çamla­ rı ve servi ağaçlariyle müzey­ yen" imiş ...

Ya Eyüb mesiresi? Oradan

Kalamış mesiresine de gidilir­ miş. Çelebinin tarifinden an­ ladığımıza göre burası. şimdi Ahmet Haşimin şiirlerini ha­ tırlatan uzun bacaklı ve u­ zun gagalı su kuşlarının mah· zun mahzun tünedikleri ıssız. yayvan adacıkların adıdır.

"Nice yaranı safa kayıklara

binerek o cezirelere gidip ka­ ya balığı avlarlaır. Bu balık~

lar bir diyarda bulunmaz; Ra­ yet leziz ve mukavvidir.

Ba

..

husus ta'mmda balık kokusu

yoktur; ne kadar yenilse sık­

let ve hararet vermez ... Yine o adacıklar, zamanın

plajlarıdır: Her Cuma günü

ehibba kayıklarla buralara gi­ derler: "nilgun futalarla şina­ verlik ettikt~n soMa cezire­

nin çimenzarında oturup 1şü nuş ile gamı dünyayı ur.utuı'

-lar.,,

I

Eyüb tarafında dahs ne

mesireler vardır... Çelehı hep­

sinin ismini sayıyo~ ve tarifi..

ne yer ~yor. Hele lbirKırk.]

serviler'det~ !bahsediyor ki bü­

tün etrafa namr, gayet ağaç­

lıklı bir safa mahalli imiş ...

Bmbülderesi denilen yerde i­

se"sa.dası tatlı lbir çok bülbül~

lerin ötüşmesinden ka~bde sü­ rur ve safa hasıl olur." muş.

Bugün oralarda ancak kar·

ga ®rnekleri kuruluyor ve a

ğıı2'llaırmda mezbahaıdıan aşır­ dıkları bağırsak pa·rçalar: sal·

lanan çaylakların gürültüsün·

den ıbaşka bir şey işitilmiyor!

**

Halicin saltanat devrinde

yıalnız kıyılar değil, te­

peler de mamurdur; mesela

Topçular, Otakçılar, Nişancı. Çömlekçiler hep köşkler. sa­

raylar, bağlar ve bahçelerle donanmıştır. Misal olara~ Top­

çularda, bu yüksek, ferah yer­ de "bin kadar ali saraylar ve haneler, sayısız bağlar. bahce­

ler" bulunmaktadır. Melek Ah met Paşanın sarayı "adeta bir

kaledir, müteaddit maksure­

ler, hamamlarkı bir gülistan dır."

Nişancı da öyledir, hin ka­

dar mamur sarayla süslenmiş­ tir; "Nisancı Paşanın bir de ferah, gönül açıcı hamamı var­ dır ki eşsizdir, Mimar Sinar,

binasıdır." DP.fterıfar ic;kPlesin­

deki çömleıkçiler Sarıyerden ve Kağıthaneden getirdikleri ca­

murlarla Çin ve İznik çinile­

rine benziyen öyle na<lide su

-rahiler yaparlarmış ki !'!Hi 1m­

ruşa alınıp padişaha. v!:!zirlere

takdim olunurmus. Yin~ ora­

daki Zalpasa camiinden bah­

sederken Evliya Çelebi söyle

diyor: "Bu cami, bir ba.1'~• irem iç.inde, iki tarafı yol, pek ~u­

şendir; Mimar Sinan, bu ca

-m.Un binasında kemali mcha­

retini aytm etmiştir."

İşte Mimar Sinanın da bü­

yük emeği geçen ve hesapsız

servileri, ·çam fıstıkları. tu­ runc, limon ağacları; giilleri ·

bülbülleri; deniz ge2'lintileri;

istiridyeleri. kaya balıkladyl.::

meşhur. binlerce saraylar, se

biller; hav~zlar: parklar ve

çeşmelerle süslü eski HaJiç mco

deniyeti bu! Şimdi o yerlerde

yalnız:

Bülbül hamuş, havz tehf, gülistan

harab

Değil... Ne kaldıysa ~akım­

sız, çürük, çirkin ve 'kokmuş!

KişiselArşivlerdeIstanbulBelleği

Taha Taros Arşivı