E G Z E R S I Z TIPLERÎNÎN SERUM KORTÎZOL V E
DHEA - S HORMONLARı ÜZERINE ETKILERI
R e c e p Ö Z M E R D İ V E N L İ * Kürşat K A R A C A B E Y *
ÖZET
Çalışmanın amacı, aerobik, aerobik + anaerobik ve anaerobik egzersiz yaptırılan Beden Eğitimi ve Spor Yük sek Okulu öğrencilerinde, egzersizin tiplerine bağlı olarak, kortizol ve dehidroepiantrosteron (DHAE-S) hormon larında gün içerisindeki (0-48 saat) salınım değişikliklerinin serumlarda araştırılmasıdır. Bu araştırma; her biri 20 kişiden (10 erkek, 10 bayan) oluşan 3 gruba ayrılarak toplam 60 öğrencinin katılımı ile gerçekleştirildi. Birinci gruba 15 dakika treadmilde aerobik, 2. gruba 6 dakika treadmilde aerobik + anaerobik, 3. gruba ise 30 saniye bisiklet ergometresinde pedal çevirmek suretiyle egzersiz yaptırıldı. Egzersiz öncesi ve sonrası (0, 4, 24 ve 48 saatler), kan örnekleri alındı. Kortizol ve dehidroepiantrosteron (DHEA-S) düzeyleri serumlarda ölçüldü. Bütün bireyler, çalışma günü, aynı içerikli diyete beslendi (2800 kcal /gün). Grupların demografik bulgularında anlamlı bir fark bulunmazken Kortizol düzeyleri egzersizden 4 saat sonra düşüş gösterdi. Bu düşüş 1. grupta 24 saat sürerken 2. ve 3. gruplarda 48 saat sürdü. Gruplar arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulundu (p<0.05). Gruplarda DHEA - S düzeyleri karşılaştırıldığında her hangi bir farklılık belirlenemedi.
Sonuç olarak, kortizolün strese bağlı bir çok faktörden etkilendiği gibi, egzersiz tipine bağlı olarak değişiklik gösterdiği ancak dehidroepiantrosteronun kısa süreli egzersizde değişiklik göstermediği anlaşıldı.
Anahtar Kelimeler: Aerobik egzersiz, Anaerobik egzersiz, Kortizol, DHEA-S
EFFECTS OF EXERCISE TYPES ON SERUM DHEA-S AND
CORTISOL HORMONE LEVELS
SUMMARY
The aim of this study was to investigate the effects of exercise types on daily (0-48 hours) release rate of de hidroepiantrosteron (DHEA-S) and cortisole in serum of students of Sports Academy, who performed aerobic, aerobic+anaerobic and anaerobic exercises, effects of exercise. A total of 60 subjects were divided into 3 gro ups, each possessing 20 (10 male and 10 female) individuals.
The first group performed 15 mins aerobic exercise on treadmill, the second group performed 6 mins of aero bic+anaerobic exercise on treadmill and the third group performed 30 sees cycling on bicycle ergonometry. Blo od samples were collected from subjects before and after exercise (0, 4, 24 and 48 hours). DHEA-S and corti-zol levels in sera were measured.. All individuals were put on the same diet during the study (2800 kcal, daily). While there was no detectable difference betveen the groups plasma Cortisol levels showed a decrease 4 ha-urs after ekercise. This decrease remained for 24 haha-urs in the first grup but in the 2. and 3. group remained un til 48 haurs. The difference between the groups was significant (p<0.05). There was no significant difference beetween the groups when DHEA-S levels were campared.
In conclusion, it was found that like many other strees factors Cortisol levels were effected from exercise type but the DHEA-S levels was not changed after this short duration exercise.
Key Words: Aerobic execises Anaerobic exercises, Exercises, Cortizol, DHEA-S
GİRİŞ V E AMAÇ
Glukokortikoidlerin fonksiyonel açıdan en önemlisi kortizoldur. Etkileri çok yönlü olan glu-kokortikoidlerin, en iyi bilinen etkileri metabolik etkiler olup, karaciğere etkiyerek protein ve yağlardan glikoz oluşumunu hızlandırmaları (Glukoneogenesiz) ve kan glikoz düzeyin
yükseltme-le r i djr1 . 1 2 . 1 7 . 2 2
DHEA ve DHEA-S adrenal bezden salgılanan temel androjendir. DHEA zayıf bir androjen-dir fakat testesteronun asıl öncü maddelerinden birisiandrojen-dir. Uyancı ilaç olarak tanımlanan DHEA
androjenik ve antikatabolik etkileri nedeni ile koşucular tarafından kullanılmaktadır6,9.
Yapılan araştırmalarda, egzersizler sırasında hormon konsantrasyonunda artış meydana ge
lirken5 , 9 , 1 2 kortizol hormonu ile egzersizin şiddeti arasında yüksek ilişki bulunmuştur. Hormon
salınımının spor yapanlarda sedanterlere göre daha fazla olduğu araştırmacılar tarafından
gös-terilmiştir6•10•,,.
Kortizol en yüksek değerine aerobik kapasitedeki egzersizlerde ulaşmaktadır27,30. Fizyolojik
olarak aerobik kapasite kişinin maximal dayanıklılığı olarak ifade edilmektedir1 4 , 1 5. Araştırmacı
lar aerobik kapasiteyi bir kişinin vücudunun maksimum oranda oksijen kullanma kapasitesi ola
rak tanımlamaktadırlar8,23,25.
Bu çalışmanın amacı; düzenli olarak egzersiz yapanlarda, egzersiz sonrası (0 - 4 8 saat ara sında) Kortizol ve DHEA-S düzeylerinin nasıl bir seyir takip ettiğinin araştınlarak egzersiz tipleri ile salınım ilişkilerinin değerlendirilmesidir.
GEREÇ V E YÖNTEM
Bu araştırma, klinik muayenesi yapılan, kalp hastalığı ve kronik metabolizma hastalığı bu lunmayan, 18 - 22 yaşlarında düzenli spor yapan, F. Ü. Beden Eğitimi ve Spor Yüksek Okulu öğrencilerinden oluşturulan, 60 gönüllünün katılımı ile gerçekleştirildi. Çalışmamızda, düzenli spor yapan kişilerin; aerobik, aerobik + anaerobik ve anaerobik egzersiz tiplerine bağlı olarak Kortizol ve DHEA-S düzeylerinin nasıl etkilendiği araştırıldı.
30 erkek ve 30 bayan katılımcı, 10 erkek ve 10 bayandan oluşan üç gruba ayrıldı. Egzer siz programı belirlemek için; aynntılı anket uygulanarak, sporculann sosyo -ekonomik dü zeyleri, beslenme alışkanlıklan ve sportif yetenekleri esas alındı. Uzun mesafe koşuculanndan oluşan 20 denek aerobik (Grup 1), orta mesafe koşan 20 denek aerobik + anaerobik (Grup 2) ve kısa mesafe koşan 20 denek ise anaerobik (Grup 3) egzersiz grubunu oluşturdu.
Deneklerin tamamı çalışma günü, aynı içerikli diyete beslendi (2800 kcal /gün ). Star Trac Tr 900 marka tredmilde aerobik gruba eğimi % 3, hızı 5. 2 km.'ye, zamanı 15 dakikaya (Na bız 170'in altında), aerobik + anaerobik gruba eğimi 4.5, hızı 6.2 km.'ye, zamanı 6 dakikaya
ayarlanarak egzersiz yaptınldı. Anaerobik grup ise kilo ayarlı bisiklet ergometresinde 30 sn
pedal çevirdi25. Pedal çevirme sırasında denekler sözlü olarak kenardan motive edildi. Egzersiz
süresince nabız 170' in üzerinde ölçüldü. Egzersiz programlan saat 09.00-10. 00 arasında uy gulandı. Tüm deneklerin egzersiz öncesi, hemen sonrası, 4, 24, ve 48 saat sonrasında kol venlerinden 5 kez kan alındı. Alınan kanlar 3000 rpm' de 10 dakika santrüfüj edilerek serum-lan aynldı.
Serumlann, Kortizol ve DHEAS - S düzeyleri F.Ü. Tıp Fakültesi, Fırat Tıp Merkezi Biyo kimya Laboratuarlannda, Chiron ACS-180 marka hormon analizöründe Kemiluminesans yön
temi ile tayin edildi2 3 , 3 3.
Araştırmamızda elde edilen sonuçlar, Windows ortamında SPSS programı ve Post Hoc Tu-key testi kullanılarak değerlendirildi. Deneklerin demografik bulgulan (yaş, boy, kilo, sitolik ba sınç, diastolik basınç, istirahat kalp atım sayısı) Kruskal-Wallis, One-Way Anova testi kullanıla rak karşılaştınldı. P< 0.05 anlamlı kabul edildi.
B U L G U L A R
Çalışmaya katılan deneklerin bazı fiziksel ve fizyolojik bulgulan (yaş, boy, kilo, spor yaşı, sisto-lik basınç, diastosisto-lik basınç, istirahat kalp atım sayısı) incelendiğinde Grup 1 ve Grup 2 arasındaki spor yaşlan arasında fark bulundu ancak bu fark istatistiksel olarak anlamlı düzeye ulaşmadı. Diğer parametreler açısından gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunamadı (Tablo-1). Tablo 1: Grupların Bazı Fiziksel ve Fizyolojik Bulguları ( Ortalama ± standart sapma)
G r u p 1 (n=20) G r u p 2 (n=20) G r u p 1 (n=20) Yaş (yıl) 20.1 + 1 . 5 20.8 ± 1.7 2 2 . 7 ± 1 . 6 Boy (cm) 174.6 + 8.3 171.2 + 10.2 178.4 ± 7 . 4 Ağırlık (kg) 68.2 ± 1 0 . 9 66.3 ± 9.5 6 5 . 2 ± 10.2 S p o r yaşı (yıl) 6.1 ± 2 . 1 4.8 ± 3.4 5.7 ± 2.9 TA-Sistolik (mmHg) 129.5 ± 2 . 8 134.6 + 3.1 1 3 1 . 6 ± 3 . 7 TA-Dlastolik (mmHg) 129.5 ± 2 . 8 134.6 ± 3 . 1 131.6 + 3.7 İstirahat K A H 58.5 ± 4.7 60.3 ± 5.4 6 2 . 7 ± 3.9
Serum Kortizol düzeyi incelendiğinde, tüm gruplarda egzersiz öncesine değerlere göre artış görüldü. Gruplar karşılaştınldığında grup 1' de egzersizden hemen sonraki değerlere göre 4. sa atten sonra başlayan 24. Saatte kadar devam eden bir azalma saptanırken, grup 2 ve 3' de bu azalma 4. saatten başlayarak 48. saate kadar devam etti. Kortizol seviyelerindeki bu düşüş grup
Tablo 2: Egzersiz Gruplarında Farklı Zaman Noktalarında (Egzersiz Öncesi, Egzersiz Sonrası, 4, 24, 48 Saat), Serumlardaki Kortizol (ftgr/dl) Düzeyleri Ortalama ± Standart Sapma Olarak Gösterilmiştir.
G r u p 1 (n=20) G r u p 2 (n=20) G r u p 3 (n=20) E g z e r s i z Öncesi 15.7 ± 7 . 5 17.8 ± 5 . 7 14.9 ± 8 . 1 E g z e r s i z d e n H e m e n S o n r a 34.3 ± 9 . 1 * 28.4 ± 8.2 2 6 . 7 ± 7.6 E g z e r s i z d e n 4 S a a t S o n r a 26.2 ± 7.4 * 20.3 16.5 18.2 ± 8 . 6 E g z e r s i z d e n 2 4 S a a t S o n r a 11.1 ± 3 . 6 * 17.8 + 4 . 2 15.7 ± 4 . 9 E g z e r s i z d e n 4 8 S a a t S o n r a 13.8 ± 4 . 6 * 11.6 ± 5 . 7 9.8 ± 7.7 * p<0.05
Serum DHAE - S düzeyi incelendiğinde; grup 1' de, bazal değerlere göre 4. saatte yüksel me görüldü ama yükselme istatistiksel olarak anlamlı bulunmadı. Gruplar arası karşılaştınlmalar-da ise istatistiksel olarak anlamlı bir fark görülmedi (Tablo 3).
Tablo 3: Egzersiz Gruplarında Farklı Zaman Noktalarında (Egzersiz Öncesi, Egzersiz Sonrası, 4, 24, 48 Saat), Serumlardaki DHAE - S (ugr/dl) Düzeyleri (Ortalama ± Standart Sapma Olarak Gösterilmiştir).
G r u p 1 (n=20) G r u p 2 (n=20) G r u p 3 (n=20) E g z e r s i z Öncesi 2 4 5 . 6 ± 4 7 . 4 251.8 ± 4 5 . 1 244.1 ± 38.7 E g z e r s i z d e n H e m e n S o n r a 2 3 7 . 4 ± 3 9 . 2 2 4 1 . 4 ± 3 8 . 1 2 3 6 . 4 ± 42.1 E g z e r s i z d e n 4 S a a t S o n r a 2 6 0 . 8 ± 4 1 . 4 2 4 9 . 3 ± 4 0 . 4 2 3 8 . 4 + 3 7 . 9 E g z e r s i z d e n 2 4 S a a t S o n r a 251.4 ± 3 8 . 6 2 3 5 . 7 ± 4 1 . 7 243.1 ± 34.9 E g z e r s i z d e n 4 8 S a a t S o n r a 239.8 ± 5 1 . 2 240.6 ± 3 7 . 7 2 3 6 . 8 ± 37.4 TARTIŞMA V E SONUÇ
Stres sonrası en aktif hormon olan kortizolün egzersiz sonrası seviyesinin istirahat seviyesi
nin iki katına kadar yükseldiği literatürlerde bildirilmiştir20,30. Kısa süreli egzersizlerin
dehidro-epiantrosteron hormonunun salınımı üzerine etkileri hakkında bilgilere ise literatürlerde rast
lanmamıştır. DHEA-S adrenal bezden salgılanan temel androjendir6 , 9. Egzersizin kortizol ve
de-hidroepiantrosteron hormonlan üzerine etkisinin araştınldığı bu çalışmada, egzersiz sonrasında, gün içerisindeki salınımın egzersiz tiplerine göre değişip değişmediği incelenmiştir.
Teorimiz uzun mesafeciler aerobik, orta mesafe koşuculan aerobik+anaerobik ve sprinterler
anaerobik metabolizmaya adapte olmuşlardır',8,n. Bu çalışmada egzersiz tiplerine uygun çalış
ma protokolü uygulandığından uzun mesafeciler yağlan kullanmaya adapte bir sisteme, kısa
mesafeciler glikozu kullanmaya adapte bir sisteme sahip oldukları için sprintlerin anaerobik adaptasyonulan nedeni ile glikozu kullanmadaki insuliner ve kontrainsilüner sistemi uzun
mesa-fecilerinkinden farklı çalışacaktır11,13.
Glukokortikoidlerin fonksiyonel açıdan en önemlisi kortizoldur. Etkileri çok yönlü olan glu-kokortikoidlerin, en iyi bilinen etkileri metabolik etiler olup, karaciğere etkiyerek protein ve yağlardan glikoz oluşumunu hızlandırmalan (Glukoneogenesiz) ve kan glikoz düzeyin yükseltme leridir. Ayrıca trigliseridlerin yıkımını kolaylaştırarak kanda serbest yağ asitlerinin yoğunluğunu
yükseltirler1,17,22.
Anaerobik egzersiz yapan grubun egzersizden hemen sonraki kortizol değeri diğer gruplar dan düşük bulunmuştur. Bunun nedeni bu grubun egzersiz süresinin diğer gruplardan az olma sından ve daha az strese girmesinden kaynaklanabilir. Yapılan araştırmalar kortizol en yüksek
değerine aerobik kapasitedeki egzersizlerde ulaştığını göstermiştir27,30. Elde ettiğimiz sonuçlar
bu araştırmalarla paralellik göstermektedir. Bir başka araştırmada ise düşük şiddetle yapılan eg zersizlerde kortizolün hiç artmadığı ya da çok az azaldığı ve egzersiz şiddeti arttıkça bu artışa kortizolünde eşlik ettiği bildirilmiştir. Aynı çalışmada, özellikle yüksek şiddetle yapılan egzersiz lerde kortizol ve kortikosteron düzeylerinde belirgin bir artış olduğu ancak Kortizol
salınımında-ki artışın, egzersizde stres artışına paralellik gösterdiği ifade edilmiştir11.
Grupların, egzersizden 4 saat sonraki kortizol düzeylerinin düşük olmasını, kortizol düzeyle rindeki artışın egzersiz süresinin azlığı ve çalışmaya aldığımız gruplann uzun süre egzersiz yap mış olmaları ve egzersize uyumlan ile açıklayabiliriz. Davis göstermiştir ki; egzersizin şiddeti, de
neğin max. V 02' nin % 60 'nı aştığında ve egzersize başladıktan 15 dakika sonra plazma korti
zol değeri yükselmeye başlamaktadır5.
Zdanawicz ve Lukaszewska egzersiz ile artırılan kortizol konsantrasyonlan ve max. V O2 ara
sında pozitif bir ilişki bulmuşlardır34. Sporcuların max. V 02 ile tanımlanan aerobik dayanıklılık
tan, egzersiz sonrası plazma kotizol düzeyi ve sporculann aerobik kapasitesi arasındaki ilişki,
araştırmacılar tarafından saptanmıştır4,19,22. Kortizol değerlerinin egzersiz sonrası 4. saatten baş
layarak 4 8 . saate kadar düşüş göstermesi, gruplann egzersiz tiplerine fizyolojik olarak adaptas yon sağlamış olmalan ile açıklanabilir. Stres sonrası en aktif hormon olan kortizolün egzersiz
sonrası seviyesinin istirahat seviyesinin iki katına kadar yükseldiği düşünülünse20,30, bu seviyenin
korunabilmesi için metabolik kleransı ile üretiminin de iki katına çıkması gerekmektedir. Diğer
taraftan A C T H egzersizin başlangıcında hızlı bir değişim göstermez2 7 , 3 2. Bu bulguların ışığında
değerlendirildiğinde çalışmamızda gözlediğimiz kortizol düzeylerindeki değişiklikler literatürle uyumlu olarak beklenen değişikliklerdir. Fakat literatürde bu durumun kişilere göre değişiklik
gösterdiği de bildirilmiştir30. Aslında, 15 dakikadan daha kısa süreli testler esnasında kortizol
Gruplann DHAE -S seviyelerine bakıldığı zaman 4. saatte yükselme görüldü ancak bu yük selme istatistiksel olarak anlamlı düzeye çıkmadı. Çalışmamızda değişikliğin gözlenememesini, DHAS'nin yarı ömrünün 10-14 saat arasında olmasından ileri gelebileceği bir ihtimal olarak dü şünülebilir. Literatürde yapılan bir çalışmada DHAS seviyelerinin maraton esnasında 30.km'de
(koşmaya başlamadan 1.5 saat sonra) artmaya başladığı rapor edilmiştir3.
Çalışmalarda steroid seviyelerinin tespitinde salyanın seruma iyi bir alternatif olabileceği bil dirilmiştir, salyada kortizol, androstenedione, DHA, v e DHAS seviyeleri plazmaya yakın derece de bilgi vermesi, bu sıvının non invaziv olarak alınabilmesi, numune alınmasının strese yol aç maması, depolamasının kolay olması, bu vücut sıvısının spor çalışmalarında kullanılmasını avan
tajlı kılmaktadır1"1'2 9.
Sonuç olarak serum kortizol seviyelerinin stres oluşturabilecek bir çok faktörden etkilendiği, araştırma sonuçlarımızdan DHAS seviyelerinin kandaki konsantırasyonlannın kısa süreli egzer sizlerde değişmediği anlaşıldı. Bu nedenle özellikle kısa süreli egzersiz sonrasında serum kortizol ve DHAS - S seviyelerinin tespitinde salyanın kullanılmasının daha doğru netice vereceğini ve seruma iyi bir alternatif olabileceğini söyleyebiliriz.
K A Y N A K L A R
1 - Arlene A . Health Related Physical Fitnees a n d Blood Lipid L e v e l s in Children: T h e Effects a n interventi on Program R O E S . 1 9 9 3 ; 6 4 (Suppl) 41
2- Bolm Audorff, U, S c h w a m m l e K. E h l e n z K., Koop H. and Kaffarnik H. Hormonal a n d cardiovascular v a riations during a public lecture. Eur. J . Appl. Physiol. 1986; 54: 6 6 9 - 6 7 4 .
3- B o n e n A , a n d K e i s e r H.A. Pituitary ovarian and adrenal hormone r e s p o n s e to marathon running. Int. J . SportsMed. 8, Suppl.: 1987;161-167.
4- Botticelli G , B a c c h i A . Effect of Naltrexone Tradmend on the Tredmill E x e r c i s e induced Hormone R e l e a s e in Amenorrheic W o m e n . J Endocrinal Invest D e c ; 1992; 15 (11).839-47
5- Bunt J C . Hormonal Alterations Due to E x e r c i s e Sport Med. Aug 1990; 10 (2) 7 2 8 - 7 3 5 6- Crrigon A B . Dehydropiandrosterone and s p o r t . Med. J . A u s t . 1999; 171 2 0 6 - 8
7- Davis J a . Anaerobic threshold: review of the concept a n d directions for future r e s e a r c h . Med S c i Sports E x e r c 1 9 8 5 ; 17:6
8- E r g e n E . S p o r d a Labaratuar Değerlendirmeleri H.Ü. S p o r Bilimleri Dergisi 1991; Yayın No 4 A n k a r a 9- F e r n a n d e z Pastor V J , Ruiz M. Metabolic and Hormonal C h a n g e s During A e r o b i c E x e r c i s e in Distance-runners. J Physiol B i o c h e m mar 1999; 55 (1) 7-16
10- F r a n s IW, Lohmanf.W. A s p e c t s of Hormonal Regulation of Lipolysis During E x e r c i s e . S p o r Med. 1987; 68(1).28-32
11- G a l b o H. Hormonal and Metabolic Adaptaion to E x e r c i s e Sport Med. 1993; 22.50-51 12- Güner R. E g z e r s i z d e Hormonal Uyumlar I. Klinik S p o r Hekimliği S e m p . 1995; A n k a r a
13- J o n e s J . K . and Linsted S L . Limits to Maximal P e r f o n m a n c e , A m Rev. Physiol 1 9 9 3 ; 5 5 . 5 4 7 - 6 9 14- Kiiavori K, Navori H. T h e Effect of Physical Traning on Hormonal S t a t u s a n d Exertional Hormonal R e s p o n s e in Patients With C h r o n i c C o n g e s t i v e Heart Failure. E u r Heart Mar. 1999; 20(6) :456-64
15- K r a e m e r W J , Staron R S . T h e Effectof Short-Term R e s i s t a n c e Tranining on E n d o c r i n e Function in Man a n d W o m e n . E u r J Appl Physiol J u n . 1998; 78(1) 69-76
16- L a c , G , L a c N. a n d Robert A . Steroid a s s a y s in s a l i v a : a method to detect plasmatic contaminations. A r c h . Int. Physiol. Biochim. Biophys. 1993; 101: 2 5 7 - 2 6 2 .
17- N ı e m a n D . C . Influence of Carbohydrate on the immune R e s p o n s e to instensive .Prolanged E x e r c i s e . E x e r c . Immunol R e v . 1998; 4:64-76
18- Patricia A D . E x e r c i s e - I n d u c e d C h a n g e s in Blood Minerals A s c o c i a t e d Proteins a n d Hormones in Wo men Athlets 3 Spt. Med. Phy F i t n e s s 1991; 3:552-560
19- P o e h l m a n E T . and B e r k e E M . Inflience of Aerobic C a p a c i t y Body Compostinon and Hormones In He alth Men. A m . J . Physiol 1990; 259(1) 6 6 - 7 2
2 0 - Port K. S e r u m a n d s a l i v a Cortisol r e s p o n s e s and blood lactate accumulation during incremental exerci s e testing. Int. J . Sports Med. 1991; 1 2 : 4 9 0 - 4 9 4 .
21- R i a d - F a h m y D, R e a d G F , Walker R F , and Griffiths K. Steroids in s a l i v a for a s s e s s i n g endocrine functi on. Endocr. Rev. 1982; 3: 3 6 7 - 3 9 5 .
2 2 - S c h w a r t z L A n d Klnderman W. B e t a Endorpin C a t e c h o l a m i n e s and Cartisol During E x h a u s t i v e E n d u r a n c e E x e r c i s e . Int. Sports Med. 1989; 10:324-328
2 3 - S c i a r r a F. Diagnosis of virilizing s y n d r o m e s : endocrinological parameters. In: Molinatti G , et al. Editors. Androgenization in w o m e n . New York: R a v e n P r e s s , 1983: 85-113.
2 4 - Stamfort B. T h e R e s u l t s of Aerobic E x e r c i s e .Sport Med. 1993 1, ( 9 ) 145
2 5 - T a m e r K. Aerobik Antrenmanın Anaerobik Eşik Üzerine Etkileri. H . Ü . S p o r Bilimleri III. U l u s a l Kongresi 1994; A n k a r a
26- Tamer K. S p o r d a Fiziksel - Fizyolojik Performansın Ölçülmesi v e Değerlendirilmesi. 1 9 9 5 ; Türkerler ki tapevi A n k a r a
2 7 - T a n a k a , K., S h i m i z u N, Imura H., a n d Y a n a i r a N. H u m a n corticotrophin-releaslng hormone ( h C R H ) test: s e x and a g e differences in p l a s m a A C T H a n d Cortisol r e s p o n s e s and their reproducibility in healthy adults. Endocr. J . 1993; 4 0 : 5 7 1 - 5 7 9 .
28- Turgut A . Maximal E g z e r s i z e Metabolik ve Hormonal C e v a p . (Doktora Tezi) 1991 Marmara Üniversitesi. 2 9 - Vining, R F , a n d Mc Ginley R A . T h e m e a s u r e m e n t of hormones in saliva: possibilities a n d pitfalls. J . Steroid B i o c h e m . 1987; 2 7 : 81-94,
30- Viru A , K a r e l s o n K, a n d S m i r n o v a T. Stability and variability in hormonal r e s p o n s e s to prolonged exer c i s e . Int. J . Sports Med. 1992; 13: 2 3 0 - 2 3 5 .
3 1 - W i s n i e w s k a a n d et al, Training - induced c h a n g e s in hormonal r e s p a n s e to maximal arm e x e r c i s e in top junior paddlersi. Biolog of sport 1 9 8 5 ; 2:183-186
3 2 - Wittert, G A , et al. Espiner. P l a s m a corticotrophin releasing factor a n d v a s o p r e s s i n r e s p o n s e s to exerci s e in normal m a n . Clin. Endocrinol. (Oxf.) 1991; 3 5 : 311-317.
3 3 - Zappulla F, et al. G o n a d a l and adrenal secretions of dhidroepiandrosterone sulfate in prepubertal and pubertal subjects. J Endocrinol Invest 1981; 4 : 1 9 7 - 2 0 2 .
3 4 - Z d a n a w i c z R A n d L u k a s z e w s k a , Metabolik and hormonal p e s p o n e s to low high intensity e x e r c i s e s in middle d i s t a n s e runners. Biology of Sport, 1986; 3:79-90
