B
i
!
•vjr y f i * ï • 2 * 2 x ° • • 1J îr“ * - • O * C • o • v * • ' .*■ * o * : # İö q»-:>«o*o«c«o*o b ç • " » ' « * r * # • - # • • • « t3
A Z A N M o lie re ile de k a rşıla ş t ık la r ı Georges C o u rte lîn e , X IX . y ü zyıl Fransız t iy a t ro ya z a rla rın ın L a - b iche ve Feydeau g i b i en ü n lü ko m e d i y a ra tıc ıla rın d a n b i r i d ir. 25 H a zira n 195* de T o u rs'd a do ğ m u ş tu . Dem ek k i, yaşasa id î ta m yü zü n cü d o ğu m y ılın ı ke n d isi id ra k e tm iş o la c a k tı. Fransa, b u g ü n k ü k a rış ık d u ru m u n d a , bu k o m ik dehâsının bu doğum y ılın ı da k u t lam ağı u n u tm a d ı H a ttâ dahaHazi-Georges Courtelîne
?
Sanatı ve eserleri
Halid Fahri OZANSOY
ra n ın 25'1 gelm eden T ou rs'da ve P a riste ih tifa l- * î 1er y a p ıld ı, n u tu k la r sö yle n d i. B u n u n la b e raber, " , bu yü zü n cü doğum y ılın ın bu defa F ra n sızla r ta - ra fın d a n k a tiy e tle te s b it e d ile b ilm iş olm asına şaş m am ak da elden g e lm iy o r. Z ira en e m in ka yn a k olm ası lâzım gelen Larousse b ile üç a y rı b askısın da üç a y rı doğum t a r ih i g ö s te rm e k te d ir. 1929 da ** basılan N ouveau P e tit Larousse illu s trè 'd e C o u r- te fin e 'in doğum t a r ih i 1860 ve gene Nouveau Pe r i t i t Larousse illu s tr è 'n in 1952 baskısında 1841 o la - ’ • ra k k a y d e d ilm iş b u lu n u y o r. Hem de, daha evvel, ,* Larousse du X X S iè cle 'in 1929 da basılan ilk e li* % d in d e ta r ih d o ğ ru o la ra k 1858 g ö ste rilm e sin e rağ- % men. Larousse müessesesi 23 y ıl önce d ü z e lttiğ i «‘ ta r ih i 23 y ıl sonra ye n id e n ke n d isi bozuyor. Buna 4 nasıl h a y re t edilm ez. Başka ö n e m li ka yn a kla rd a *, da s a ğ la m lık yo k. O n la rın k i de yanlış. Meselâ son * ' y ılla rd a ta m a m la n m ış otan beş c ilt lik D ic tio n n a ire »; des O euvres'ün ik in c i c ild in d e C o u rte lin e 'e ta h - •* sis e d ile n uzun yazıda doğum ta r ih i 1860 ve gene j* ik i y ıl evvel basılan E n cyclo p é d i d u T h é â tre Con-
l* te m p o ra in e 'd e 1861 d ir. Eğer C o u rte lîn e , sa ğ lı- • t ğ ında, a n s ik lo p e d ile rd e k i bu ta r ih pe rişa n lığ ın a •s b ir başkasının ism i e tra fın d a ş a h if olsa id i, şahe- * î ser k o m e d ile rin d e n b irin e de b u m evzuu seçredi ** ve e d itö rle r le a n s ik lo p e d ic ile ri k im b ilir nasıl ala- •* ya a lırd ı.
* . ★
»* A sıl ism i Georges M o ine a u x o lan C o u rte lîn e ' in babası da ta n ın m ış b ir tiy a tr o yazârı İdî. ö lü m ün d e n sonra d o ğ u m u n u n yü zü n cü y ılın d a onu
--d ığ ı h a y t m t <.• ' i r aynası id i. Bu ko «*: le d ile r , bu suretle, «j herkesin ka vrıya b ile - ceğl b ir in sa n lık k e -,* m edîsi o lm uştu . B ir «t çok k o m e d ile rin in ba •; jın d a , h u k u k b ilg is i *• çok k u v v e tli b ir kişi, .* m e rh a m e ti ve sağ ** d u yu yu b ir ta ra fa ? ; atarak e tra fın d a k ile ri «* kasıp k a v u rm a k ta , fa- •? ka t sonunda gene J. ke n d isi ceza k a n u n u - ,' nun gene ekseriy3 ;* aynı olan b ir m adde-?; si ile ça rp ılm a kta d ır.? » «Madde 33» d e k i da- vacının d e d iğ i g ib i,*« in s a n la rın ç o ğ u n d a * '
*« k i tö re n d e D u lu n m u ştu . B ir a ra lık , C o u rte lin e 'in *. h a y ra n la rın d a n ik i üç genç b ir p a tava tsızlık e f- ?; m iş le r ve ona: T a sa vvu r e d in . M ösyö C o rte lin e , '* d e m iş le rd i, k im b ilir sizin yü züncü yılın ızın k u t- % tanışı ne b ü y ü k b ir za fe r olacak!» ö lü m d e n *2 m ü th iş n e fre t eden C o u rte lîn e de bu soğuk ilt i- *• fa ta ka rşı en ke skin ö fk e le rin d e n b îr i ile m u k a - '? bele e tm iş ti. F a ka t o g e n çle r h is le rin d e aldanm a- t ; m ışla rd ı. işte d ü ş ü n d ü k le ri za fe rle C o u rte lin e 'in § de yü zü n cü y ılı k u tla n d ı.
:*
*
W* C o u rîe iin e neden b ü y ü k b ir ko m e d i dehâsı *J id i? B ir k e re , A n to in e 'in Serbest T iy a tro s u n a şe- ’•» r e t ve re n b ir m ü e llif o lm u ş tu . Sonra h e r b a kım - *• dan o r ijin a l ve re a lis t id i. E s e rle rin d e k i B ou- «* b ouroche, F lie k , H u rb e rf A d a le , V a le n tin e g ib i •« şa hısları, sonra h â k im le ri, k o m is e rle ri, n e fe rle ri, * . ka le m e fe n d ile ri g ib i t ip le r i ile b ü tü n b ir in sa n lık j* â le m i, en kaba s a flık la rı, hesaplı k ö tü lü k le ri ve ;« edebî g u r u r la r ı için d e re a lite le rin d e n zerrece *« ka yb e tm e d e n en k u v v e tli b ir ka le m le h ic v e d il- "» m iş le rd i.
V C o u rte lîn e iç in tiy a tr o b ir n u tu k kürsü sü de- *« ğ il, b ilâ k is s e rt k a r ik a tü r le r in in asla ş e k lin i
boz-m uhakeboz-m e şö yie d ir: «Eğer senden k o r k m u y o r - ;' A ncak •* sam, sana m e te lik v e rm iy o ru m d e m e k tirl»
şu v a r k i, C o u rte lin e 'in ta s la k la rı b a sit k a rlk a tü - *» rü n üstü nd e b ir mâna ta şım a kta d ır. Y a ra ttığ ı tip - le r ve en b a sit g ib i g ö rü n e n h â d ise le rle , p a rm a -'* ğını e tra fım ızd a g ö rü p ta n ıd ığ ım ız ş e yle rin taa ** üze rin e basm akta ve bu su re tle devam lı ve k lâ sik *• b ir gerçeğe e riş m e k te d ir. Daha genç yaşında, 1881 ** de, P aris-M oderne ism iyle p e k az ö m ü rlü b ir m ec-'* m ua n e şrederek e d e biyat â le m in e a tıla n C o u rte -? ; Une, b ir m ü d d e t m e m u rlu k e tm iş, s ü v a ri o la ra k da a s k e rlik va zife sin i g ö rm ü ş tü . H e r İk i m u h itin ** h a yatı ve İn sa n la rı, en g ü lü n ç ce p h e le ri ve hâdise*« (eri ile ona ilk b ü yü k ¡ih a m la rım v e rm iş ti. Kalem ?* e fe n d ile ri h a ya tı ile eğ le n celi kışla h ik â y e le ri bu «* d e v rin m a h su lü d ü r. B ü tü n bu h ik â y e le rin d e o l- « ; d u ğ u g ib i ko m e d ile rin d e de, h a y re t edilecek b i r ' t ta b iîlik le en ke skin m izaha a tılm a k ta n çekinm e- *• m iş tir. K o m e d ile ri arasında Un C lie n t S é rie u x ,* (C id d î b ir M ü şte ri), A r tic le 330 (Madde 330), L e * ‘ g endarm e est sans p itié (Jandarm a in safsızdır),*« H orfense, couche - to i! (H o rfa n se , d o ğ u r!» . La J* p e u r des coups (Dayak K o rku su ), La V o itu re V e r -,? sé (D e v rile n A raba), La Paix Chez Soi (E vinde % H u zu r) g ib i b ir e r p e rd e lik ko m e d i ve s a yn e tle ri*» p e k m e ş h u rd u r. B u n la rd a n maada m ükâ le m e t a r - , * zında b ir h a y li h ik â y e le r de ya zm ıştır. Les L in o t- «J fes ism in d e b ir rom anı da v a rd ır. F aka t b ü tü n bu*« e s e rle rin ü stünde şaheseri B o u b o u ro ch e 'du r. *• C o u rte lîn e , B oub o u ro ch e 'u 1882 de b ü y ü k h ik â y e ,* o la ra k yazm ıştı. 1893 de b u n u piyese ç e v ird i. B u ** eserin en b ü y ü k d e ğ e ri, C o u rte lin e 'in , M o ilé re * . g ib i, kom edi havasında insan faciasına y a k la ş m a -j* s id ir. Boubouroehe, a ld a tıla n ko ca d ır. C o rte lin e « * bu ıstıra b ı deşiyor. Kom edide bilhassa, B o u b o u -*, roch e 'u n , k ıska n çlıkla , e lin d e lâm ba, gece yarısı ¿* e v in i a ra ş tırd ığ ı sahne m e ş h u rd u r. B ird e n b ire ,.* esen rü zg â rla , lâm ba sö n ü yor ve Boubouroehe o ** zaman b ir dola b ın a ltın d a n b ir ışık sızdığım g ö rü -*« yo r, dolabı açınca da b ir ge n cin orada ra h a t ra h a t* * ye rleşm iş o ld u ğ u n u g ö rü y o r. Buna rağm en, k a r ı - . * bu adam ın İsm ini verm eden, v a ziye ti e s r a r e n - 'I
«* giz g ö s te riy o r ve m a s u m iy e tin i id d ia e d iy o r Bou b o uroche ina n m a k ih tiy a c ın d a d ır, in a n ıy o r ve ga „ , zabım ke n d isin e a ld a tıld ığ ım h a b er ve re n k o m - •* şusuna ç e v iriy o r. •«
★ «•
1926 da G o n co u rt akadem isine âza seçilen bu»? b ü yü k ko m e d i yazarı, in sa n la rın z a a fla rım ve g ü -* J lü n ç lü k le rln i bu ka d a r acı b ir şe klid e h ic v e ttiğ i ?; halde, ke n d isi, h a ya tın ın son y ılla rın d a çok ıstı- ** rap çe km işti. Seker hastalığı v a rd ı ve ik i b a c a ğ ı-.* m da ke sm işle rd i. O n u n bu h a ya t faciası, sanatı ?« ile ta lih in in k o rk u n ç b îr te za d ıd ır. G elecek yazım - * ' da, C o u rte lin e 'in hususî h ayatı ve k a ra k te ri iç in - .* d e k i bu fa cia yı d o k to ru n u n b ir h â tıra yazısından «^ a la ra k anlatacağım . •;
*r . «
.-. .:. . « .
. . . ■ . »-,» ... . . . • ■ « . . .
. . . . »t,
D
o k to r M iche! Zie- lin s k i Tem m uz 1930 t a r ih li ve 19 n u m a ra lı Bravo m ecm uasında C o u rte lin e h a k k ın d a k i yazısına şu te rcü m e e ttiğ im s a tırla r la b a şlıyo r: « A ltı y ıld a n fazla b ir zaman o n u h e r gün g ö r d üm , çok iy i ta nıdım , çok sevdim , İnsanlığına ha yra n o ld u m .»Sonra devam e d iyo r: « ilk g ü n , b e n i, h e r za m a n k i sa d e liğ i ve çok es k i b u lv a r nezaketi ile ka bul e tti. S ıh h a tin e ta a l
lû k eden s u a lle rim e y a rım ağız cevap v e rd i. Be n im İlm î iza h la rım o n u asla ilg ile n d irm iy o rd u . «Vazifeniz çok g üç, dedi, ç ü n kü b e n im vaziye tim d e sizin iç in k o rk u n ç b irşe y v a r, tababete inanm ayışım .»
« ih tim a l tababete in a n m ıyo rd u . Bilhassa has talığa İn a n m ıyo rd u . F aka t d o stlu ğa in a n ıy o rd u !
« D o stla rın ı, «ahbaplarını» nasıl da se vm işti! O n la rın k u s u rla rı, k ö tü ta ra fla r ı u m u ru n d a d e ğ il di. B ir ke re d ost o la ra k k a b u l e tti m i, h iç çe kin meden o n la ra d o s tlu ğ u n u ve itim a d ın ı bağışlardı. «Ben o n u n dostu o ld u m . «Ahbapça» hastalık la savaştık. Bu su re tle va zife m ko la yla ştı.
«D osttuk sayesinde k e n d is in i te d a v i e ttir d i. D o stlu k sayesinde -em inim - b ir b ir i a rkası sıra İk i bacağını da k e stird i.»
H e r g ü n hastasının ıs tıra p la rın ı paylaşan dok to r, onun bu ıs tıra p la rın ı gene d o s tlu k la y u m u şatm asını b ilm iş ti. D iy o r k i:
« Istıra p çekm ek is te m iy o rd u . G ünün b irin d e ke n d isin e b ir s e ri c ilt a ltın d a n e n sü lin ş ırın g a la rı ya p m a k lâzım g e ld i. H e r g ü n h e r de fasın d a m ü f r i t c ü m le le rle isyan e d iy o rd u . «Ah b u iğne, gene bu İğne!» d iye h a y k ırıy o rd u . H e r g ü n b u n u d ü ş ü n ü y o ru m . ö lm e ğ i te rc ih ederim .» V e b e n im İğ- /n e le rim i D am okles'in k ılıcın a b e n ze tiyo rd u . Onu h id d e tin i ço ğ a ltan m u h a ke m e le rle ikn a etmeğe çalışm ak faydasızdı. B ilâ kis karşısına sabır, tebes süm ve d o s tlu k la çıkm a k lâzım g e liy o rd u . B u su r e t l e te s lim o lu y o rd u . E lin e gazetesini a lıy o r ve
başka şe yle rd e n bah sed iyo rd u .
« N ih a ye t o azaplı, o k o rk u n ç g ü n ge ld i. K ang ren le şe n bacağını kalçasından kesm ek lâ zım dı. Bazı k im s e le r: « im kâ n ı yo k , d iy o rla rd ı, C o u rte lin e g ib i b ir adam budanam az. O, bu yüz den ö lü r, asla ka b u l e tm ly e c e k tlr.»
« Fakat d e rh a l ka b u l e tti ve d ö rt yıld a n fazla yaşadı.
«H astalığı k o rk u n ç b ir düşm an g ib i k e n d is in den u za kla ştırm a k is tiy o rd u . Hastalığa ka rşı, n e f r e t e ttiğ i ih tiy a r lık ve asla lâ k ırd ıs ın ı e tm e d iğ i ö lü m g ib i k in b e sliyo rd u .
«Onu k o ltu k d e ğ n e k le riy le b ir tü r lü y ü rü te m e d ik. B undan o derece tik s in iy o rd u .
K e n d isin e s ıh h a tin i s o rd u k la rı zam an: «Ba cağım ın te k r a r b itm e s in i b e k liy o ru m » cevabını v e rird i. Ve b u n u n im kânsız o lm a d ığ ın ı da düşü n ü yo rd u . K arısı ile seyahat p r o je le r i yapm akta id i. Y a kında sokağa çıkacağından bahsederdi. K e n d ile rin i u ğ u rla ya m a d ığ ı için z iy a re tç ile rin d e n özür d ile r d i.
D o k to r M ich e l Z ie lln s k i bun da n sonra, hasta sının d ü n ya ve İn sa nlarla o lan alâkasını h iç kes m eden nasıl devam e ttir d iğ in i şöyle a n la tıy o r.
• in s a n la rı temaşa e d e rke n herşey onu de va m lı o la ra k ilg ile n d iriy o rd u . Sabahları, yemek odasında, p e n cere n in ke n a rın d a şezlonga uzana ra k , b a kışla rı g a rip b ir su re tte ca n lı, -sokağın ha r e k e tin i ve g e lip g e çe nleri s e yre tm e kte n hoşla- n ırd t. Y a h u t e lin d e b ir k ita p , İn sa nların h ayatını ta s v ir e tm e sin i b ile n le rin , Z o la 'n ın , A lphonse D a u d e t'n ln , E rckm a n n - C h a tria n 'in e se rle rin ! te k ra r te k ra r oku rd u .»
C o u rte lin e , V e rla in c g ib i, ka h vehanelere düş kü n d ü . E s e rle rin d e k i b irç o k tip le r i, m ahkem eler, k ış la la r ve kalem o d a la rın d a n sonra, kahvehane le rde te tk ik e tm iş veya te tk ik le r in i ta m a m la m ıştı. D o k to r, h a k lı o la ra k , o n u n bu sevgisine de temas e d iyo r:
- r
TİYATRO
Georges Courteline
II
HASTALIĞI, İNSANLIĞI VE DOKTO
RUNUN ANLATTIKLARI
lT İT Tî' « K a h ve h a ne le ri çok severdi, d iy o r. A h ka h vehane, d e rd i, çok g it- m lş lm d ir oraya. B a yılı rım kahvehaneye. Ben o ra la rd a h iç çalışm adım , ama en canlı b u ld u ğ u m y e rd ir kahvehane.»
M ich e l Z ie lln s k i g it tik ç e coşuyor ve h â tıra la rı daha k e s k in le ş iy o r ve a cılaşıyor:
«Ona, h a stalığ ın ın rstı- rab ı arasında, h a ya tın ın sonuna ka d a r en sadık tt ... . be kçi, neşe v e saadet
Hallt Fahri OZANSOY
kaynağı M arie-Jeanne'di, se v g i I i ka rısı. Evde ka pının z ili ça lın d ığ ı zaman, daim a u ya n ık tecessüsü ile hep b irs e y le r, h a b e rle r b e k lly e n C o u rte lin e T n avaz avaz h a y k ırd ığ ın ı hâlâ d u y a r g ib i o lu y o ru m : M a rie - Jeanne! M a rie • Jeanne! Kapı ça lın d ı.»riele onun sokağa son ç ık tığ ı gün hâlâ göz le rim in ö n ü n d e d ir: Onu hasta arabası ile S aint • M andé avenüsünden Santé sokağına ka d a r g ö tü r m ü ştü k ve o, orada, h a sta lıkta n b itk in b ir h a l de, te ske re sin d e d o ğ ru lu p ka lkm ış, ik i e liy le ik i yandan pencereye yapışmış, b ü tü n ru h u ile so k a kta n h a ya tın g e çişin i se y re tm iş ti.
«Ya a m e liya tta n sonra?., ilk sözlerinden b ir i: G a ze tele rim ! o ld u . K arısı, yo ru lm a m ası için , b ü tü n g a ze te le ri o ku d u ğ u n u söyledi. O zaman şu cevabı v e rd i: Pekâlâ! Akşam g a z e te le rin i b e k le rim .»
Ş im d i iy i insan, yüksek insan o la ra k , Courte- lln e h a kkınd a d o k to ru n s ö y le d ik le ri:
« in sa n la rı b ir arkadaş dosiV /ğu ile severdi. İy i adam dı ve bu iy iliğ i öyle ağlayıştı, çal çene, kaypak iy ilik le r d e n d e ğ ild i. Y ü kse k ve ra h a t b ir m üsam aha ile d o lu b ir iy ilik t i bu. insan, onun nazarında, sam im î ve saf b ir m a h lû k tu ve hâdise le r in k ö tü lü k le r i î>o mücadele h a lin d e İdi. O, bu insana, b ü tü n h a k la rı ve bilhassa h ü r r iy e t ve aşk h a k k ın ı ta n ıy o rd u .
« K endisine e d e biyat veya çok ilg ile n d iğ i t i y a tro m u h itin d e geçen b ir skandalden ba h sed il d iğ i zaman, d e rh a l âşıklara fe rm a n ın ı o k u rd u . «Bu, ta b ia tın d ile ğ id ir, d e rd i, e rk e k kadına, genç tik aşka gider.»
« G ençlik! Nasıl se verdi g e n çliğ i. K e n d isin in ve b a şka la rın ın g e n ç liğ in i. K e n d isi iç in bu genç liğ i asla ka yb e tm e ğ i k a b u l etm e zd i, « ih tiy a rlık ta n n e fre t e derim » d iy e te k ra rla rd ı.
S a d e liğ i ve sade a d a m la rı se ve rd i. Hastahane- de, k e n d isin e bakan h e m ş ire le rle şakalaşırdı. « B u n la rın hepsi b e n im h e m şire le rim » d e rd i.
« K a d ın la rın m eclisin d en ho sla n ırd ı. U ka lâ la rın d a n ka ç ın ırd ı. K a d ın la rın ya ln ız g ü lü ş ü n ü ve p a rla k y ü z le rin i a ra rd ı. H a ttâ bazan m a n tık s ız lık la rın ı ve sa çm alarını bile.
«Hele ka rısın ı ne d e rin , ne sağlam b ir aşkla severdi. İzd iv a ç la rın ın y ir m i a ltı y ılı za rfın d a ka rısın ı b ir g ü n b ile yalnız b ıra km a m ıştı. Bu se bepten kadında onun b ir fe k m e k tu b u y o k tu r.
« D o stla rın ı seçer ve çok severdi. T ra şçıla ra , k e n d ile rin d e n pek m em n u n o la n la ra , m a ğ ru rla ra , h a ris le re ta h a m m ü lü y o k tu . B u n la rın karşısında uzun uzun susar ve s ü k û tu İle h e p sin i bozguna u ğ ra tırd ı.
« D o stla rı arasında m e ra tip de gözetm ezdi. E d e b iya t â le m in in , sahne â le m in n en yü kse k şah s iy e tle ri ve A ka d e m i âzalart o n u n sofracına o tu r m uşla rd ı. B u n la rın hepsi o n u n iç in sadece «ah bap» tı.
★
C o u rte lin e 'in d o k to ru bu h â tıra yazısında, onu, nice e d e b iya t te n k ld ç ile rln d e n daha İy i ta n ım a k ta d ır, Bu ko m e d i dehâsının t r a jik hayatı d o k to r M ic h e l Z fe lin s k i'n ln n a k le ttiğ im iz sözler'n- den b ü tü n d e r in liğ i ve acılığı 1le a n la şılıyo r. D i ğer ta ra fta n , o n u n , en s iv r i h ic iv le rle d o lu olan ese rle ri hâlâ h e r s ın ıfta n to p lu lu k la rı g ü ld ü rü y o r ve o n la ra ke n d i k a r ik a tü r le r i İçinde za a fla rın ı, la v a llılık la r ın ı g ö s te riy o r. F a ka t ona k ız m ıy o rla r, çünkü onda dalm a ge rçe ğ in sam im î ifa d e s in i bu lu y o rla r. C o u rte lin e b u d u r ve b u n u n İçin b ü y ü k tü r.
