XIX. yüzyılda Osmanlı devlet adamları

"TV

XIX. Yüzyılda

Osmanlı

Devlet Adamları

Yazanlar: Mehmed Galip — Ali Rıza - S - *

HUSREV PAŞA’NIN ALDIĞI RÜŞVETLER VE HARKINDAKİ

KARAR — HUSREV PAŞA’YA DAİR FIKRALAR — BUYRUN

RAGIB AĞA — PALABIYIK MEHMED BEY — «BABANIZA

SÖYLEYİN BAŞIMI KESMESİN» — ÂLÎ VE FUAD PAŞALAR.

* ® ■ jsılı olarak sorulunca Zekeriya Paşa’ dan b ir akça bile alm adığını yemin ede­ rek bildirm işse de sonra H usrev Paşa’nm kendi tarafın d an olm ak üzere verilm iş bu­

lunduğu h ab er verilince Halil Paşa da me­ selenin ne dem ek olduğunu anlıyarak adı geçen elli bin kuruşun sarrafı tarafından ödenm esi için b ir yazı gönderm iş ve Hus­ rev Paşa’nm alm ış olduğu yüz bin

kuru-Âli Paşa’nın sadareti sırasında Tanzimat ileri gelenlerinden bir grup.

şun havale tezkeresi de kendisine gelmiş. H usrev P aşa’nın Hacı E dhem Efendi ve N âsır Efendi ile gönderdiği yazılardan birk aç gün sonra b ir yazısı daha gelerek b unda gûya H ünkâra aid Ayazağa çiftliği­ ne kendi yalısından gidecek arab a yolu­ nun onarıldığını Zekeriya Paşa duyup bu parayı bu işe h arcanm ak için ısrarla ver­ m iş olduğunu ve B altalim anı tarafındaki yolun düzeltilm esi H ariciye N âzırı(l) ta ­ rafından rica olunarak onun m üh ü rd arın a beş bin kuruş verildiğini beyandan sonra b irtak ım akla uym az tevillere sapm ış. An­ cak Zekeriya Paşa, adı geçen yol tam iri m eselesini asla bilm ediğini ve kendi tara- f’ndan p ara verilm ek hususunda b ir ısrar vaki olm adığını m ecliste beyan etti. Bilhas­ sa Ayazağa çiftliği yollarının yapılm asına d a ir ne H ünkâr tarafın d an b ir irade, ne de Meclis-i Ahkâm-ı Adliye tarafından hiç bir tü rlü ifade vaki olm adığından kendi yalı­ sına sadece kendi arzusu ile yaptığı yolun m asrafının ne Zekeriya Paşa’nın ve ne de bir başkasının üzerine vazife olm adığını söyledi. Yine onun ifadesine göre bundan başka B altalim anı tarafın d ak i yolun ya­ pılm asını H usrev Paşa b ir süreden beri istem ekte olduğundan M ustafa Reşid Pa­ şa bu yolun civarda bulunanların hepsine lüzum u bulunduğundan yalnız H usrev Pa- şa’ya yük olm ıyarak kendisi tarafından ve diğer m ünasip kim seler tarafların d an y ar­ dım edilm esinin doğru olacağını o zam an söylemiş. H attâ H usrev Paşa tarafından beş bin kuruş verildiği sırada Reşid Paşa da üç bin kuruş verip orada civarda bulu­ nan Ticaret M üsteşarı Saadetlû Enverî Efendi ve Deavî Nâzırlığı birinci m uavini Izzetlû Selâmi Efendi tarafların d an da bi­ n er kuruş verilmiş. Bu arada H usrev Pa- şa’nın verdiği beş bin kuruşun Zekeriya Paşa’nın parasından olduğu şimdiye ka­ d a r kim senin m alûm u olm am ış. Bunun için Husrev Paşa’nın bu husustaki yalanı da böylece sabit olm uştur. Ayrıca halen İstan b u l'd a bulunan Kıbrıs adası ahalisi hallerini an lattık ları sırada adı geçen H us­ rev Paşa’nın E m irgân’da yaptırdığı ca­ miin döşenm esi ücreti adı altında ve baş­ ka tü rlü bahanelerle Kıbrıs adası Kapı- kethüdâsı(2) bulunan Lazaraki vasıtasiyle nasıl p a ra la r aldığını ifade edip Lazaraki

de doğruladığından böylece de adı geçe­ nin uygunsuz b ir hareketi m eydana çık­ m ıştır.

KARAR

H usrev Paşa şer’en yemin(3) ve alenen ahdettiği halde yine adı geçen Serasker Paşa ile Zekeriya Paşa’dan bu suretle pa­ ra la r alm ası ve başka bazı zâtların adına da rüşvet alıp onların nam usuyla oyna­ m ası büyük suç olm aktan m aada, Allah efendimize uzun öm ürler versin, halifelik elbisesinin eteği ham dolsun böyle lekeler­ den uzak ve temiz olup h a ttâ bu gibi kö­ tü şeylerin tam am en ortadan kalkm ası ve adaletin h er yerde icrâ edilm esi iyi niyetiy­ le gerekli faydalı kanunlar konulm uşken, H usrev P aşa’nm Zekeriya P aşa’ya olan ifa­ desinde «Y üksek m akam a biraz şey tak­

dim etm em iz icabetti» şeklinde lâyık ol-

mıyan b ir sözü söylemiye cesaret etm esi pek büyük b ir kabahat ve saltan at nam u­ suna bayağı b ir ihanet dem ek olduğunda şüphe yoktur. K endisinin sadece Allah rı­ zası için olduğunu yayarak imza ettirdiği cam iin döşenmesini, Cennetmekân(4) haz­ retlerinin «Kıbrıs ahalisinden kim se bir

şey almasın» şeklindeki kesin yasaklarına

rağm en yine K ıbrıslılara yaptırm ası da büyük kötülüklerden sayıldığına ve hele Tanzim atm ilânından sonra bu cesaret e t­ tiği şey pek aşırı derecede şiddetli cezayı gerektireceğine göre adı geçen Husrev Paşa hakkında ceza kanunu icabınca ce­ zalandırılm ası lâzım gelm ektedir.

Ancak kendisi adı geçen parayı Serasker Paşa’dan ve Zekeriya P aşa’dan ceza ka­ nununun neşrinden otuz beş gün evvel al­ mış olduğundan verilecek cezanın kanun­ da yazılı olandan hafifçe olm ası uygun gö­ rüldü. Gerçi zikrolunan ceza kanununun nasıl olacağını kimse bilemez idiyse de, bu

(1) Mustafa Reşid Paşa.

(2) Kıbrıs adası halkının devlet nezdindeki temsilcisi.

(3) Abdülmecid devrinde, Padişah dahil bü­ tün devlet ileri gelenleri yapılan bir tö­ renle rüşvet almayacaklarına dâir yemin etmişlerdi.

rüşvet m eselesinden daha birkaç ay evvel ceza m addelerinin Meclis-i Ahkâm-ı Ad- liye’de m üzakeresine başlanm ış ve rüşvet için nasıl şiddetli b ir ceza verileceği ken­ disinin etraflıca m alûm u olm uş olduğun­ dan kanunun çıkışından sonra kendisine şüm ulü olam ıyacağm a itiraz edilebilir. An­ cak yaradılıştaki tam ahkârlığı kendisini gaflete düşürebileceği gibi ihtiyarlık dola- yısiyle unutkanlık gelebileceğinden hak­ kında ceza kanununun şiddetli hüküm leri­ nin tam am en uygulanm asından vaz geçi­ lip ancak bu k ad ar büyük töhm etlerden ve gerek rüşvet aldıktan ve gerekse mev­ kiini m uhafaza için bu k ad ar kötülükler y aptıktan sonra devlet m em uriyetlerinde kullanılm ası câiz olam ıyacağm dan bundan sonra hiç b ir hizm ette kullanılm am ak üze­ re vezirlik rütbesi alınıp ebediyen em ek­ liye sevk edilmesi, bu tarih ten başlıyarak iki sene sürgünde kalm ak üzere m üddet tayini ve bu suretle itham edildikten son­ ra devletten m aaş verilm esi lâyık olm a­ yıp kendisinin de ihtiyacı bulunm adığın­ dan altm ış bin kuruş m aaşının kesilmesi, kendisinin hali ve huyu tecrübe ile bilin­ diğinden ve b ir de mevki hırsına sahip olm asından dolayı gittiği yerde tek dur- m ıyacağm dan ve bazı sebep ve düşünce­ lerden dolayı sürgün süresinin üçte birin­ de polis nezareti altında tu tu larak bu sü­ renin tam am lanm asına yakın mesele Mec­ lis-i Ahkâm-ı Adliyede görüşülerek bunun kaldırılm asına veya uzatılm asına o zam an k a ra r verilm esi, rüşvet olarak kim den ne aldıysa geri verm esi ve adı geçen Lazara- ki’nin H usrev Paşa’nın rüşvet vasıtası ol­ duğu anlaşıldığından onun da b ir yıl sü­ reyle Bolu’ya sürülm esi ittifakla k a rara bağlanm ıştır.

HUSREV PAŞA’YA DAİR FIKRALAR

H usrev Paşa’nın Boğaziçi'ndeki yalısı, E m irgân’da bugün eski M ısır Hidivi İs­ mail Paşa ailesinin tasarru fu n d a bulunan yalınm(5) yerinde olup bahçesi nâdide çi­ çekler, limon ve p ortakal ağaçları ve fıs­ kiyelerle süslü, odaları da çeşitli ipek ku­ m aşlarla döşeli imiş. Yalı kalabalık olup yalnız iç ağalarının sayısı otuzdan fazla

Mehmed Emin Âli Paşa.

imiş. Son kere Seraskerlikten ayrılışında yalıdaki b ü tün adam larının sayısını yüz yirmiye indirm iş olduğundan şikâyet eder ve bundan daha fazlasını yapm asının m üm kün olamıyacağım anlatırm ış.

H usrev Paşa, bilhassa Sultan II. Mah- m ud Han devrine rastlıyan tarih sayfala­ rında adı pek çok geçen vezirlerimizden- dir. F akat netice olarak kötü tarafları iyi tarafların a ü stün gelir. Meselâ M ısır Va­ lisi Mehmed Ali P aşa’nın devlete karşı uy­ gunsuz hareketlerine —görünüşte de ol­ sa— sebebiyet verm iştir.

H usrev P aşa’ya d air pek çok tuhaf şey­ ler nakledilir ki, çoğu kendisinin şeytanlı­ ğını gösterir. Bu arada şöyle b ir hikâye anlatırlar:

H usrev Paşa azledilmiş bulunduğu

sıra-(5) Hâlen Küitür Bakanlığı Müzeler ve Eski Eserler Genel Müdürlüğü tarafından mi­ safirhane!!) olarak kullanılmakta, aynı za­ manda restorasyonu devam etmektedir.

da ve T anzim atın ilânından sonraki yıllar­ da, uzun süreden b eri hizm etinde bu lu ­ nan aşçı askere çağırılır; fakat Paşa onun yem eklerine alışık olduğundan K âhya aş­ çıyı göndermez. Bunun üzerine S erasker­ likçe H usrev Paşa’ya b ir tezkere yazılır ve aşçı istenir. H usrev Paşa, b u tezkere­ ye şu cevabı verir:

«Ben ihtiyarım . Aşçının pişirdiği iki üç türlü yemeğe alışığım. O giderse, rahat­ sız olurum . M adem ki şahsî bedel vermi- ye kanunî müsaade vardır, Deryakaptanı Damad Halil Paşa, Hassa M üşiri Vâsıf Paşa ve Tophane Feriklerinden (Tüm gene­ ral) Selim Paşa gibi kölelerim henüz azad- lık kâğıtlarım alm ayıp kendi m alım bu­ lunduklarından bunlardan birini aşçıya karşı şahsî bedel olarak alınız »

Bunun üzerine durum Sultan Abdülme- cid H an'a arzolunur ve çıkan irade üze­ rine aşçının askere alınm asından vaz ge­ çilir.

BUYRUN RAGIB AĞA...

Sultan Abdülmecid H an devrinde Kure- nâdan, yani M âbeyncilerden b ir Ragıb Ağa vardı ve Padişahın çok m akbulü idi. Bu adam , b ir aralık Vezirlik rütbesiyle saray­ dan çıkarak Valilikle taşraya tayin edilin­ ce, eskiden beri âdet olduğu gibi, teşekkür için Sadrıâzâm a ve Sadrıâzâm lık gibi bü­ yük m em uriyetlerde bulunm uş kim selere gittiği sırada o vakit emekli olarak yalı­ sında o tu ran H usrev Paşa’ya da uğram ış. H usrev Paşa:

— B uyrunuz Ragıb Ağa!

Diye karşılayınca, Ragıb Paşa onun ken­ disinin vezir olduğunu henüz bilmediğini sanıp söz sırasında meseleyi anlatm ak is­ temiş, fakat H usrev Paşa konuşm a sırasın­ da yine:

— E vet Ragıb Ağa...

Deyip oturm uş. Ragıb Paşa, derdini an­ latam am ış olduğunu görerek yine b ir sı­ rasını getirip kendisinin Paşa olduğunu açıklam ış ve H usrev Paşa’nm H âlâ «Ra-

gıb Ağa, Ragıb Ağa» dem ekte devam etti­

ğini görünce a rtık meseleyi kesin şekilde açıklamayı ve bu bunak(l) Paşa’yı uyar­ mayı kurarak:

— Ş evketlû E fendim iz bendenizi huzu­

runa çağırtıp «Sana V ezirlik verdim , artık Paşa oldun» buyurduklarında hem sevin­ dim , hem de şaştım .

Deyince H usrev Paşa:

— Ha, evet Ragıb Ağa oğlum ... Sizin

Vezir olduğunuzu biz de işittik de hep şaştık! cevabını vererek Ragıb Paşa’yı son

derece m ahcup etmiş.

PALABIYIK MEHMED BEY

Husrev Paşa'ya d air tu h af şeylerden ol­ m ak üzere şunu da naklederler:

Bundan (yani 1920 yılından) otuz sene evveline gelinceye k ad ar Şehzadebaşı'nda Bozdoğan kem eri yakınında Palabıyık Mehmed Bey arsası denilen yerin sahibi olan Mehmed Bey, gayet kısa boylu, kü­ çük vücutlu, fakat gür bıyıklı b ir zât­ mış. Eski usul gereğince rü tb e alanlar, T eşrifatçı Efendi’nin arkasına dizilip Sad- rıâzâm ın huzuruna girerek teşekkür eder­ lerdi. Bu Mehmed Bey de nâil olduğu Hâ- mise (yani beşinci derece) rütbeden dolayı o usule uyarak T eşrifatçının arkasında o sırada Sadrıâzâm bulunan H usrev Paşa’ nm odasına girmiş. Fakat, T eşrifatçı efen­ di —Mehmed Bey’in tam aksine— gayet şişm an ve iri yarı olduğundan arkasın­ daki Mehmed Bey hiç görünm ez halde kalmış. Teşrifatçı odaya girip de:

— Efendim , Palabıyık M ehm ed kulu­

nuz. ■■ ,

Der demez, H usrev Paşa hemen: — Bıyığına ... yım !

Demesi üzerine T eşrifatçının arkasından M ehmed Bey çıkınca:

— Vay oğlum, gel seni bıyığından öpe­

yim !

Diyerek işi geçiştirm iş.

BABANIZA SÖYLEYİN, BASIMI KESMESrN...

Sultan II M ahm ud H an, kızlarından Atiye S ultan’ı (6) erkek çocuk kılığında ve büvük Şehzadesi Abdülmecid'in refaka­ tinde olarak gezmeye gönderirm iş. O nlar

(6) Sonradan Ahmed Fethi Paşa ile evlen- dirümiştir.

da bazan S erask er K apısına, H usrev Pa-şa’nın yanm a giderlerm iş. H usrev Paşa, velinim etzâdelerine birçok ihsanlarda bu­ lunup hulûs çaktığı sırada başından fesi­ ni çıkarıp beyaz saçlarını gösterir ve:

— Bakınız,. ■■ B u saçlar, velinim etim ba­

banız uğrunda böyle ağardı. Ben ihtiya­ rım; babanıza söyleyiniz de benim başımı kesm esin!

Gibi sözler söylermiş. Çocuklar da sa­ raya dönüşte P aşa’mn bu tü rlü sözlerini pek tabiî olarak annelerine ve ö b ü r saray kadınlarına naklettiklerinden ağızdan ağıza tâ Padişaha k ad ar ulaşır, Sultan M ahm ud’un H an’ın da hoşuna giderm iş.

Bunu nakleden, bu satırların y azan Ali Rıza’m n m erhum validesidir ki Sultan M ahm ud H an’ın kızları ve b ir anadan doğ­ m a olan Atiye Sultan ile Hadice S u ltan ’ın m üşterek dairelerinin Başkalfasıydı.

ÂLÎ PAŞA’YA DAİR

Âlî Paşa, M ısırçarşılı Ali Rıza Efendi ad­ lı b ir zâtın oğlu olup 1815 yılı Şubat ayın­ da dünyaya gelm iştir. 1830 yılında Divân-ı H üm âyûn kalem ine girince (Âlî) lâkabını alm ış (7) ve sonra Mühimme odasına ve 1833 yılında Bâbıâli Tercüm e kalem ine geçmiştir.

1835 yılında Damad Ahmed Fethi Paşa Viyana Sefiri olunca İkinci K âtip olarak onun m aiyetinde bulunm uş ve orada kal­ dığı b ir buçuk yıl zarfında Fransızcayı lâyıkiyle öğrenip İstan b u l’a dönüşünde Te­ cellî Efendi’nin yerine Divân-ı Hüm âyun Tercüm anlığına tayin edilm iştir, işte, bu m em uriyette bulunduğu sırada, yani. 1837 tarihinde M ustafa Reşid Bey ilk defa H a­ riciye N âzın olunca kendisini tanım ış, li­ yâkatini anlam ış ve a rtık him ayesine al­ m ıştır.

Avnı yıl M ustafa Reşid Bey Londra Se­ firliğine m em ur edilince Âlî E fendi’yi Se­ faret M üsteşarı ünvanıyle m aiyyetinde b u ­ lu ndurm uştur ki Âlî Efendi o zaman he­ nüz 23 yaşındaydı. Abdülmecid H an’ın ta h ta geçişinden sonra Reşid Paşa davet olunarak İstanbul’a geldiği zaman Ali Efendi’vi de b irlikte getirm iş ve Sultan Abdülmecid devrinin başlarında, yani 1840 tarihinde M ehmed Em in R auf Paşa

Sad-rıâzâm ve M ustafa Reşid Paşa H ariciye N âzın iken Âlî Efendi de H ariciye M üste­ şarlığına tayin olunm uştur. 1845 yılında H ariciye N âzın bulunan Şekib Efendi’nin m em uriyetle Lübnan’a gidişinde, o sırada Meclis-i Vâlâ üyesi olan Âlî Efendi H ari­ ciye Nâzırlığmı vekâleten üzerine almış, o yıl içinde Şekib Efendi’nin yerine geçen Reşid P aşa’nın zam anında da Beğlikçilikle b irlikte te k ra r H ariciye M üsteşarı olm uş­ tur. Reşid P aşa’nm H ünkârın m aiyyetinde Rum eli’ye gidişinde yine H ariciye Nezare­ ti V ekâletinde bulunup Reşid Paşa’nın ilk Sadrıâzâm lığında (8) Bâlâ rütbesiyle H a­ riciye N âzın olm uş ve 1847 yılı Aralık ayında Vezirlik rütbesini kazanm ıştır.

M ustafa Reşid Paşa S adrıâzâm lıktan ay­ rılınca Âlî Paşa da Hariciye Nâzırlığın- dan ayrılıp kısa süre sonra Reşid Paşa Yüksek Meclislere m em ur edilince Âlî Pa­ şa da 1848 yılı H aziran ayında Meclis-i Vâ­ lâ B aşkanlığına ve Reşid Paşa ikinci kere olarak Sadarete geçince (9), Âlî Paşa da Hariciye N âzırlığına geçm iştir. Kısacası Âlî Paşa, Reşid Paşa tarafın d an beğenilen ve korunim b ir kimfce olm uştur. Lâkin bu hal, 1852 tarihine k ad ar devam edip o ta- rihde (40) Âlî Paşa ilk defa olarak M ustafa Reşid Paşa yerine Sadrıâzâm olunca, Mus­ tafa Reşid Paşa kendi yetiştirm esi olan Âlî P aşa’nın onun yerine Sadrıâzâm olm a­ sına taham m ül edem em iş ve bu dargınlık­ tan kendi yetiştirm esi olan, fakat daha çok Âlî Paşa’ya eğilimli bulunan Fuad Pa­ şa da payını alm ıştır Şimdi biraz da onun hal tercüm esinden ve bazı anılm ıya değer şeylerden bahsedelim .

FUAD PAŞA’YA DAİR

Fuad Paşa da Âlî Paşa gibi, 1815 doğum ­ ludur. Babası m eşhur şa ir Keçeçizâde iz­ zet Molla’d ır 27 Aralık 1838 ve 158 sayılı Takvim-i Vakayi nüshasında:

(7) Asıl adı Mehmed Emin’dir.

(8) 23 Eylül 1846 - 28 Nisan 1848 tarihleri arasındadır.

(9) 12 Ağustos 1848 - 26 Ocak 1852 tarihleri arasındadır.

Sadrıâzâm Fuad Paşa.

’ercüm e Odası işlerinin gün­ den güne çoğalması sebebiyle ve m erhum Keçeçizâde İzzet Molla E fendi'nin oğlu

/ m üderrislerden M ehm ed Fuad E fendi’nin

\ Fransız dilini öğrenip tercüm eye ve ko­ nuşm aya iktidarı olduğundan» Tercüm e

odasına m em ur edildiği ilân olunuyordu. Aynı yıla aid başka b ir Takvim-i Vakayi nüshası da kendisinden «Bahriye askeri

tabibi m üderris Fuad Efendi» diye b ah­

sediyor.

Fuad Efendi, 1840 yılı Ocak ayında Bâ- bıâlî Tercüm e odası Baştercüm anlığm a tayin edilip 1844 yılında İspanya Kraliçe­ sinin (11) reşid olm a yaşm a ulaşm ası ile devlet idaresini bizzât ele alm asını tebrik için Sultan Abdülmecid Han tarafından Fevkalâde O rtaelçilik ünvaniyle M adrid’e gönderilm iştir. 1845 yılında Divân-ı H ü­ m âyûn Tercüm anlığında ve 1847 yılında Reşid Paşa’m n ilk S adareti sırasında A- medi-i Divân-ı Hüm âyûn m em uriyetinde bulunup bu tarihde M emleketeyn (12) ta ­ rafına gönderilerek o sırada zuhur eden 12

M acar ve Leh m eseleleri dolayısiyle Pe- tersb u rg ’a (13) gidip başarıyla geri dön­ m üştür. 1850 yılında S adaret M üsteşarı iken M ısır’a gönderilm iştir. Dönüşünden sonra (14) H ariciye Nâzırı oldu. Bu ilk H ariciye Nâzırlığm dan ayrılışı 2 M art 1853 tarihindedir. Sebebi de, «Kırım Seferinde

Bâbıâlî» adlı eserde tafsilâtiyle anlatıldığı

gibi, K udüs’deki Ziyaret yerleri dolayısiy- le R usya’nın İstanbul elçiliğine tayin olu­ nan Prens M ençikof’un B âbıâlî’de Sadrı- âzâm Mehmed Ali P aşa’yı resm en ziyaret ettiği halde kendisine uğram am ası dolayı- siyle Fuad Efendi’nin b una gücenmesi ve elçi ile iş görm e im kânının kalm am ış bu­ lunduğuna kan aat getirm esidir.

Fuad Efendi’nin yerine R ıfat Paşa H a­ riciye N âzın olm uş ve bu değişiklik hak­ kında Bâbıâlî’ye gelen H att-ı H üm âyûnda

«Devletimizin Hariciye N ezaretinde bulu­ nan Fuad E fendi’nin bu defa vaki olan istirham ından dolayı...» diye buyurulm uş-

tur; fak at Rıfat Paşa da —yukarıda Da- m ad Mehmed Ali P aşa’mn Sadrıâzâm lıktan ayrılış şekli bahsinde açıklandığı gibi— iki ay sonra N âzırlıkdan ayrılıp M ustafa Reşid Paşa H ariciye N âzın tayin edilm iş­ tir.

Fuad Efendi N ezaretten bu şekilde ay­ rıldıktan sonra Yunan eşkiyasm ı tenkil için Fevkalâde K om iser olarak Y enişehir ve T ırhala tarafların a gitm iş ve b a ş a n kazanarak geri dönm üştür.

Âlî Paşa’m n ikinci Sadaretinde (15) Ve­ zirlik rütbesiyle te k ra r H ariciye N âzın lığına getirilm iştir. Sonra Yüksek Meclis­ lere m em ur edilmiş, Tanzim at Meclisi Baş­ kanı olm uştur. 11 Ocak 1857 tarihinde üçüncü kere olarak Hariciye N âzın ve Pa­ ris K ongresinde Osmanlı Devleti delege­ si olm uştur. K endisinin İstan b u l’da bu­ lunm adığı sırada H ariciye Nâzırlığı Vekâ­ leti M ahmud Nedim P aşa’ya verilm iştir. 9 Temmuz 1860 tarihinde ise Lübnan’a me­ m u r edilerek gitm iştir. (Arkası var)

(11) II. İsabella. (12) Eflâk ve Boğdan. (131 Bugünkü Len'ngrad. (14) 7 Ağustos 1852 tarihinde.

(15) 2 Mayıs 1855 -1 Kasım 1856 tarihleri ara­ sındadır.