Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Coğrafya Bölümü,
COG 446 Rusya
Rus Coğrafyacılığı
Ders Notları (Hafta 14)
Rus Coğrafyacılığı
Coğrafyanın Rusya’da kurumsallaşması esas olarak Çarlık Rusyası döneminde, kabaca 1870-1915 yılları arasında gerçekleşmiştir. Bununla birlikte, ülkede coğrafyanın kurumsallaşmasını önceleyen coğrafi çalışmalar esas olarak Büyük Petro döneminde, yani 18. yüzyılda başlamıştır. Bunda, Büyük Petro’nun coğrafi keşiflere, maden aramalarına ve harita yapımına olan büyük merakı etkili olmuştur. Ünlü coğrafyacı Bernard Varenius’un Geographia Generalis’i bu dönemde Rusçaya çevrilmiş ve bu eser, Rusya’da gerçekleştirilen çoğu keşfedici çalışmaya ilham kaynağı olmuştur. 1734’te I. K. Kirilov tarafından Rusya’nın ilk atlası üretilmiştir. Söz konusu atlas üç cilt olarak yayınmıştır ve her bir cildinde 120 harita bulunmaktadır. Yine Büyük Petro döneminde Rusya’da Bilimler Akademisi kurulmuş ve başlarda bu akademide genel olarak Alman ve Danimarkalı bilimciler-kaşifler çalışmıştır (Vitus Bering, Georg Wilhelm Steller, Peter Pallas gibi). Yabancı bilimcilerin yanı sıra, Rusya’daki erken dönem coğrafi çalışmalara Rus bilimciler de iştirak etmiştir. Bunlar arasında aynı zamanda tarihçi olan Tatişçev, 1755’te Moskova Üniversitesi’ni kuran Lomonosov ve Kraşeninnikov sayılabilir. Kraşeninnikov, Humboldtçu bir tarzda Kamçatka ve Kuril Adaları’nda büyük bilimsel keşif çalışmalar yürütmüştür. Bu, doğal fenomenlerle sosyal fenomenler arasındaki bağlantıları ve ilişkileri irdeleyen Rusya’daki ilk bölgesel çalışmadır.
Rus Coğrafya Derneği 1845 yılında St. Petersburg’da kurulmuştur. Derneğin en önde gelen icraatları arasında keşif ve doğal kaynak aramaları vardı. Bu eğilim, özellikle Kafkaslar ve Orta Asya’da hızla genişleyen Çarlık Rusyası’nın kolonyal politikalarıyla da oldukça uyumluydu. Derneğin çalışmaları meteoroloji, jeoloji, antropoloji ve arkeolojiyi de kapsamaktaydı. Büyük Rusya kıtasında şubeler de açan dernek, kendi dergisini çıkarmaya başlamış ve 400’e yakın sayı basmıştır. Derneğin gelişmesinde, kurumu kırk yıldan fazla yöneten ve Tian Shan keşif gezileriyle ünlü P. P. Semyonov’un etkisi büyüktür. Ritter ve Richthofen gibi Alman coğrafyacılarla da ilişkili olan Semyonov, Ritter’in Erdkunde’sinin Asya bölümünü Rusçaya çevirmiş ve daha sonra beş ciltlik eseri “Rus İmparatorluğu’nun Coğrafi-İstatistiksel Sözlüğü”nü yayınlamıştır.
Fransa’daki Annales de Géographie ile, Anuçin de Fransız coğrafyacı Vidal de la Blache ile karşılaştırılır.
Çarlık Rusyası’nda, Sovyet devrimi öncesinde etkinlik gösteren önde gelen coğrafyacılar, disiplinin gelişiminde önemli bir rol oynamıştır. Bunlar arasında sayılması gereken ilk isim Alexander Voeikov’dur. Dönemin en önde gelen klimatologlarından olan Voeikov, 1884 yılında dünya iklimleri adını taşıyan bir kitap yazmış ve bu eser birkaç dile çevrilmiştir. İnsanın doğa üzerindeki etkisini konu alan çalışmalarda da bulunmuş olan Voeikov’un Türkistan’ın bölgesel coğrafyasıyla ilgili olarak yazdığı eseri Fransız bölgesel (monografya) klasikleriyle karşılaştırılır.
Rus coğrafyacılığında, bilhassa fiziki coğrafya ve toprak araştırmalarında öne çıkan bir diğer isim V .V. Dokuçaev’dir. Dokuçaev, dünyadaki toprak sınıflamasının babasıdır. İklimsel koşulların belirleyici olduğu toprak sınıflamasının yanı sıra, Dokuçaev, fiziki ortamda hüküm süren süreçleri holistik-entegre bir yaklaşımla ele almasıyla Rus fiziki coğrafyacılığına yön vermiştir.
Kuşkusuz, dönemin Rus coğrafyacılığında anılması gerek bir diğer isim Peter Kropotkin’dir. Coğrafyada ilk kuşak anarşistlerden olan Kropotkin, siyasi etkinlikliklerinin yanı sıra doğu Sibirya üzerine yaptığı jeomorfolojik araştırmalarla da bilinmektedir.
Sovyet dönemi öncesindeki coğrafya alanındaki gelişmeler, bu dönemin, Rus coğrafyacılığı açısından altın çağ olarak adlandırılmasını sağlamıştır. Bu dönemi karakterize eden temel hususlar arasında şunlar bulunmaktadır: (1) Rus coğrafyacılığının doğal ortamı ele alışı iki bakımdan çağdaşlarınınkinden farklıdır: (a) Jeomorfolojik dinamiklerdense biyoklimatik dinamiklere daha fazla önem vermişlerdir, (b) Çalışmalar sistematik değil, holistik-entegre bir tarzda gerçekleştirilmiştir. (2) Çağdaşlarından farklı olarak, çevrenin insan üzerindeki etkilerinden çok, insanın çevre üzerindeki dönüştürücü etkilerini odağa almışlardır. (3) Coğrafya Derneği’nin öncülüğünde kolonyal bir eğilim sergilenmiş; keşif gezileri, harita yapımcılığı, atlas üretimi, monografya kitaplarının ve dergi makalelerinin basımı coğrafi ritüelin temel aktiviteleri olmuştur.
1953’te ölmesinin ardından karakter değiştirmeye başlayan Rus coğrafyacılığında yine de fiziki coğrafya çalışmalarındaki baskınlık devam etmiştir.
Rus coğrafyacılığının 1960 sonrasındaki genel görünümü, coğrafyanın insanlaştırılması girişimi olarak okunabilir. Zira Sovyetlerin resmi söyleminin dışına çıkmanın ve bu yönde sosyal-beşeri çalışmalar yapmanın zorluk derecesi azaldıkça, coğrafya içerisinde beşeri/sosyal içerikli çalışmalar yapmanın imkanı oluşmaya başlamıştır. Bu bakımdan V. A. Anuçin’in 1960 tarihli “Coğrafyanın Kuramsal Sorunları” adlı kitabı bir dönüm noktasıdır. Coğrafyayı daha entegre bir bilim olarak odağa yerleştiren Anuçin’in çalışması büyük tartışmalara neden olmuş; Rus coğrafyacılığının zaman içerisinde insanı da analize katan bir bilim olma yoluna girmesini teşvik etmiştir. Post-Sovyet dönemde politik coğrafya çalışmalarının ivme kazandığı Rus coğrafyacılığı bir yeniden-yapılanma sürecini deneyimlemektedir.
Yararlanılan Kaynak: Hooson, D. 2001. Geography in Russia: Glories and disappointments. G. S.
