Otistik Çocuklar İçin Davranışsal Eğitim Programı OÇİDEP

(1)

OÇİDEP

Otistik Çocuklar İçin Davranışsal Eğitim Programı

(2)

Erken Yoğun Davranışsal Eğitim (EYDE) Programları

• OÇİDEP, bir erken ve yoğun davranışsal eğitim (EYDE)

programıdır. EYDE programları yarım yüzyılı aşkın süre önce Ivar Lovaas tarafından uygulamalı davranış analizine dayalı olarak geliştirilmiştir.

• Türkiye’de ve uluslararası alanyazında EYDE programlarının otizmli çocukların gelişimi üzerindeki etkilerini gösteren çok sayıda araştırma mevcuttur.

Doç. Dr. Hatice Bakkaloğlu

(3)

EYDE Yaklaşımına Dayalı

Programların Genel Özellikleri

• ERKENLİK: 0-8 yaş arasındaki otizm tanılı çocuklar hedef alınır ve eğitime dört yaştan önce başlanması tercih edilir.

• YOĞUNLUK: Eğitimin haftada en az 20 saat yapılacak şekilde planlanması hedeflenir.

• DAVRANIŞSALLIK: Otizmli bireylerin yetersizlik yaşadığı tüm alanlara yönelik, UDA’ya dayalı, kapsamlı bir davranışsal

müfredat izlenir.

• KESİNTİSİZLİK: Eğitimin sürekli olması, haftanın en az 5 günü ve yılın 12 ayı boyunca uygulanması önerilir.

• BİREYSELLİK: En az 6 ay süre bireysel eğitim tercih edilir ve

eğitim alan çocuğun bireysel özelliklerine göre sonrasında grup eğitimlerine başlanır.

(4)

• Tüm bu ilkelere dayalı olarak EYDE programları sıklıkla hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimler alan iki ya da daha fazla sayıda profesyonel olmayan (üniversite öğrencisi, lise mezunu gibi) eğitmen tarafından evde yürütülür.

• Profesyonel olmayan eğitmenler tarafından yürütülen bu çalışmalar, EYDE uygulamalarında uzman olan davranış analistleri tarafından haftalık olarak izlenir ve yönlendirilir.

(5)

EYDE – Hizmet Sunan Kuruluşlar

DÜNYADA

:

• Autism Partnership (ABD)

• CARD (Center for Autism and Related Disorders) (ABD)

• Lovaas Institute (ABD) (UCLA Model)

• The NOVA Instutite for Children with Developmental Disorders (Norveç)

• WEAP (Wisconsin Early Autism Project) (ABD)

• UK YAP (UK Young Autism Project) (Birleşik Krallık)

TÜRKİYE’DE

:

• UDAMER ailelere OÇİDEP eğitimleri vermekte ve çocuklara evde programı uygulayan eğitimciler sağlamaktadır.

(http://www.udamer.com)

• OÇİDEP’in bir web sitesi ve basılı kitapları mevcuttur. ( http://www.ocidep.com)

• Otizm Vakfı ‘’3-7 yaş EYDE programı’’ adında bir program uygulamaktadır. (https://www.otizmvakfi.org.tr)

(6)

OÇİDEP’in Geliştirilmesi ve Özellikleri

• OÇİDEP, Lovaas programına dayalı olarak Prof. Dr. Gönül

Kırcaali-İftar, Doç. Dr. Yeşim Güleç Aslan, Doç. Dr. Onur Kurt ve Doç. Dr. Burcu Ülke Kürkçüoğlu’ndan oluşan bir ekip tarafından geliştirilmiş ve 2006 yılından beri Türkiye’de uygulanmaktadır.

• OÇİDEP bir erken yoğun davranışsal eğitim (EYDE) programıdır.

• OÇİDEP her çocuğa bir koordinatör, doktoralı bir danışman ve iki eğitmen aracılığıyla uygulanır.

• Eğitmenlerin çocuklarla yürüttükleri bire-bir OÇİDEP

çalışmaları danışmanlar tarafından haftalık olarak izlenir ve yönlendirilir.

• Koordinatörler danışmanlarıyla yaptığı haftalık koordinasyon toplantılarıyla ve aylık eğitim ziyaretleriyle her çocuğun

programını takip eder.

(7)

OÇİDEP’in Kapsamı

TAKLİT BECERİLERİ:

• Nesneli büyük kas becerilerinin taklidi

• Nesnesiz büyük kas becerilerinin taklidi

• Küçük kas becerilerinin taklidi

• Yüz hareketlerinin taklidi

• İki basamaklı taklit becerileri

EŞLEME BECERİLERİ

• Eş nesneleri eşleme

• Nesneler ile resimlerini eşleme

• İlişkisel özelliklerine göre eşleme (Birlikte kullanılma, birbirini tamamlama vb özellikler)

• Sınıflama, sınıfa göre eşleme (Belli sınıftaki nesneleri bir araya getirme)

(8)

ALICI DİL BECERİLERİ

• Tek basamaklı sözel yönergeleri yerine getirme

• İki basamaklı sözel yönergeleri yerine getirme

• Sözel alıcı dil becerilerinin jestlerle desteklenmesi

• Adı söylenen nesneyi belirleme (nesnede ve resimde)

• Adı söylenen eylemi belirleme

• Kartlardan – Canlı modellerden

• İşitilen sesin kaynağını belirleme

OYUN BECERİLERİ

• Şekil kutusuna şekil atma

• Yap-boz yapma becerisinin öğretimi

• Arabayla oynama becerisinin öğretimi

• Bebekle oynama becerisinin öğretimi

• Topla oynama becerisinin öğretimi

• Sofra hazırlamaca becerisinin öğretimi

• Oyun içine gömülü beceri öğretimi

(9)

İLETİŞİM BECERİLERİ

• Sözel iletişim becerilerini kazandırma (Fırsat Öğretimi)

• PECS: Resim değiş-tokuşuna dayalı iletişim sistemi

ORTAK DİKKAT BECERİLERİ

• Kendisine yönelik ortak dikkat girişimine karşılık verme

• Ortak dikkat başlatma

• Aynı konu üzerinde ortak dikkat sağlama

TUVALET EĞİTİMİ EL BECERİLERİ

• Çizim becerileri

• Düz çizgileri taklit etme

• Basit şekilleri taklit etme

• Figürlerin içini boyama

• Makasla kesme

OYUN ARKADAŞLIĞI ÖĞRETİMİ

(10)

OÇİDEP’in Yürütülmesi

• Programda yer alan öğretimlerin büyük çoğunluğu Ayrık Denemelerle Öğretim yöntemi ile yapılmaktadır.

• Program genellikle masa başında yürütülür. Becerinin özelliklerine göre eğitimci çocuğun karşısında, yanında, çaprazında ya da arkasında oturabilir.

• Bir ayrık denemelerle öğretim oturumunda en az 4-5, en fazla

25-30 deneme yer alır.

^D^o

ç. Dr. Hatice Bakkaloğlu

(11)

• Bu denemelerden her biri şu aşamalarla yürütülür:

• Öncül Sunma: Becerinin ortaya çıkması için tepki fırsatı sunulur.

Yönerge verilerek, yönlendirici sorular sorularak vb.

• İpucu Sunma: Öncül ile eşzamanlı olarak ve yoğun olacak biçimde doğru tepkiyi çıkaracak ipucu ile çocuğun doğru tepkiyi

sergilemesi sağlanır. Bu ipucu süreçte silikleştirilir.

• Çocuğun Tepkisini Bekleme: Verilen ipucu doğru tepkiyi çıkaracak olan ipucu olsa da çocuğun yanlış tepkide bulunma olasılığı vardır.

• Çocuğun Tepkisine Uygun Bir Sonuca Yer Verme: Çocuğun doğru tepkisi pekiştirilir, yanlış tepkisi görmezden gelinir veya düzeltilir.

• Denemeler Arasında Bekleme: Beş saniyeyi aşmayan bir bekleme süresinden sonra yeni denemeye başlanır.

(12)

• Bu aşamalardan oluşan denemelerin yer aldığı birer saatlik öğretim zamanları planlanır.

• Bu öğretim zamanları 45 dakika ders, 15 dakika teneffüsten oluşur. Programın başlarında bu teneffüslerde çocuk serbest bırakılabilir, ancak ilerleyen zamanlarda teneffüsler öğretim zamanlarında çalışılan becerileri genellemeye fırsat sağlayacak şekilde düzenlenebilir.

• 45 dakikalık ders içinde çok sayıda ayrık denemelerle öğretim oturumu vardır. Her oturum önceden belirlenmiş sayıda

deneme içerir. Her oturumun sonunda 1-2 dakikalık oyun zamanları yer alır.

(13)

OÇİDEP’in İzlenmesi

• Çocuklarda her beceri için belirlenen hedeflere ulaşılıp

ulaşılmadığı OÇİDEP Formları kitabında yer alan formlarla takip edilir.

• Formlar Edinim Çalışmalarının başlangıç ve bitiş ölçütleri ile Genelleme Çalışmalarının başlangıç ve bitiş ölçütlerini

kaydeder.

• Eğitim veren ekip bu verilere dayalı olarak yeni kararlar alır ve programı sürdürür.

(14)

Uygulama Örneği

• EŞLEME BECERİSİ İÇİN ÖRNEK:

• Örneğin; OÇİDEP formlarında yer alan ‘Üç boyutlu nesneleri eşleme’ değerlendirme formunda yer alan Kap, çorap

maddelerinden ¾ ölçütü karşılayamamış ve ¼ düzeyinde performans göstermiş bir çocuk düşünelim.

• Hedefimiz: «‘Eşle’ yönergesi verildiğinde üç boyutlu nesneleri eşler.»

• Bu hedefe 5/5 veya 9/10 ölçütü karşılanana kadar çalışacağız. Bu hedef için iki aşamalı olarak çalışacağız. Bu iki aşamada

öğrenciden verilen nesneyi masaya koyulan ve elindekinin bire bir aynısı olan nesneyle masada başka seçenek olmadan eşlemesini isteyerek çalışacağız.

• Örneğin birinci aşamada çorap kullanıyorsak ikinci aşamada tamamen farklı bir materyal (bardak, kase, küp vs.) kullanacağız.

(15)

• İLK AŞAMA:

• Masanın üstüne çorap koyulur. Çorabın diğer eşi çocuğun eline verilerek ‘Eşle’ yönergesi verilir. Yönergenin hemen ardından hedef davranışı kesinleştirecek ipucu sunulur ve doğru davranış pekiştirilir (önceden belirlenen pekiştireçle).

• Bu denemelerin sayısı, eğitimcinin görüşlerine ve çocuğun denemelerde gösterdiği performans ile bireysel özelliklerine dayalı olarak belirlenir. Tam fiziksel yardım içeren denemelerin ardından eğitimci ipucunu silikleştirmeye başladığı denemelere geçer.

• Masanın üstüne çorap koyulur. Çorabın diğer eşi çocuğun eline verilerek ‘Eşle’ yönergesi verilir. Yönergenin hemen ardından çocuğa kısmi fiziksel yardım (dirseğine dokunmak, omuzundan destek sağlamak gibi) verilir ve doğru davranış pekiştirilir

(önceden belirlenen pekiştireçle).

• Bu denemelerde ipucu giderek ipuçsuz denemelere kadar silikleştirilir. Çocuğun ipuçsuz doğru tepkileri, ipuçlu doğru tepkilerinden daha yoğun pekiştirilir.

(16)

• İpucu sunulmadan yapılan denemelerde en az 9/10 ölçütünde doğru tepki beklenir. Bu ölçüt sağlandığında ise materyalin masadaki konumu değiştirilierek ipuçsuz 9/10 doğru tepki sağlanmaya çalışılır. Ölçüt sağlandığında ikinci aşamaya geçilir.

• İKİNCİ AŞAMA:

• Materyal değiştirilerek yine tek seçenekte eşleme çalışılır ve birinci aşamada yer alan her şey yine uygulanır.

• ÜÇÜNCÜ AŞAMA:

• Birinci ve ikinci aşamada kullanılan nesneler karışık olarak kullanılır. Yani iki seçenekte eşleme yaptırılır. Bu aşamada

nesneler arasında en az 25-30 cm kadar boşluk olmasına dikkat edilir.

• İlk basamaklarda olduğu gibi bu aşama da tam fiziksel yardımla başlayarak ipucunun silikleştirilmesi sürecini içerir. İpuçsuz doğru tepkiler daha yoğun pekiştirilir. Aşamadaki denemeler boyunca masada yer alan nesnelerin yeri arada bir değiştirilir.

• Önce çorabı iki seçenekte üst üste en az üç kez ipuçsuz eşlemesi sağlanır ve ardından ikinci materyal ile de aynı ölçüt sağlanır.

(17)

• İkinci materyal ile aynı ölçüt sağlandığında denemeler sırası

karışık olarak bir çorap, bir kase eşleme şeklinde karışık sunulur.

Çocuk tüm denemelerde iki seçenekte nesne eşleme becerisi için 9/10 ölçütü karşıladığında dördüncü aşamaya geçilir.

• DÖRDÜNCÜ AŞAMA:

• Bu aşamada ilk aşamada olduğu gibi tek seçenekte eşleme

çalışılır. Ancak bu aşamada tamamen farklı başka bir materyal ile çalışılır. Birinci aşamada çorap, ikinci aşamada kase ile çalışılmışsa bu aşamada da örneğin bir kaşık ile çalışılabilir. Birinci aşamadaki tüm süreç tekrarlanır.

• BEŞİNCİ AŞAMA:

• Bu aşamada öncelikle üçüncü aşamada yapılan uygulama gibi çorap ve kaşık, kase ve kaşık seçenekleri ile iki seçenekte eşleme çalışılır. Ölçüt karşılandığında ise üç seçenekli eşlemelere geçilir.

Bu kez masada önceden eşleme çalışılan üç materyal de bulunur çocuk üç seçenek arasından eşleme yapar.

• Bu eşlemeler 3-3, 2-2, 1-1 sırası ile çalışılır ve ardından kestirilemez karmaşık bir sıra ile çalışılır.

(18)

• Bu aşamada belirtilen 3-3, 2-2, 1-1 ve kestirilemez sıra şöyle açıklanabilir:

• Öncelikle masada üç materyal de varken çocuğun eline çorap vererek 3 kez eşleme çalışılır. Sonra kaşık ile 3 kez ve kase ile üç kez eşleme çalışılır.

• Daha sonra tüm nesnelerle ikişer kez sırayla çalışılır.

• Daha sonra tüm nesnelerde birer kez eşleme yaptırılır

• Son olarak da nesneler sırası karışık şekilde üç seçenekte eşlenir.

• Bu aşamada da 9/10 ölçütüne ulaşıldığında diğer aşamaya geçilir.

• ALTINCI AŞAMA:

• Diğer aşamalarda olduğu gibi yeni nesneleri eşleme becerisi önce tek seçenekte, sonra iki ve üç seçenekte çalışılır. 7-10 farklı

materyal ile 4 veya 6 seçenekte bağımsız olarak eşleme yapabilir hale geldğinde üç boyutlu nesneleri eşleme becerisi kazanılmış olur.

(19)

• Bu aşamaların uygulandığı öğretim oturumlarının özellikleri:

• Ayrık denemelerle öğretim yöntemi kullanılır ve deneme sayısı öğrencinin performansına göre belirlenir.

• Denemeler arası bekleme süresine dikkat edilir.

• Ayrık denemelerle öğretim oturumları (örneğin 10 deneme) arasında 1-2 dakikalık oyun zamanları bulunur.

• 45 dakikalık ders boyunca ayrık denemelerle öğretim oturumları tekrarlanır.

• Tüm denemelerde öncül-davranış-sonuç döngüsünün

tamamlanması, yani doğru yönerge, doğru ipucu kullanımı ve doğru tepkiye uygun pekiştireçle dönüt verilmesi becerinin edinimi için son derece önemlidir.

• İpuçlarında silikleştirme mümkün olduğunca hızlı yapılmalıdır.

• Becerilerde elde edilen ilerlemenin görülmesi için var olan formlara performans sürekli olarak işlenmelidir.

(20)

OÇİDEP – Etkililiğini Gösteren Araştırmalar

• Türkiye’de program olarak OÇİDEP’in uzun süreli uygulandığı ve etkilerinin izlendiği yalnızca bir araştırmaya rastlanmıştır.

• Konuyla ilgili diğer araştırmalarsa OÇİDEP’in yalnızca bir alt

amacının yalnızca bir yöntemle çalışıldığı araştırmalardır. Bu da akla öncelikle OÇİDEP’i değil uygulamalı davranış analizine

dayalı yöntemlerle beceri öğretimini getirmektedir. Bu sebeple bu sunumda OÇİDEP’in etkililiğini inceleyen yalnızca bir

araştırma incelenmiştir.

(21)

Otistik Çocuklar İçin Davranışsal Eğitim Programı (OÇİDEP) Ev Uygulamasının Bir Çocukla İncelenmesi

• Yeşim Güleç-Aslan, Gönül Kırcaali-İftar ve Yıldız Uzuner (2009) tarafından yapılan çalışmada öncelikle iki çocuk çalışmaya

katılmış fakat çocuklardan biri Rett Sendromu tanısı aldığı için başka programlara yönlendirilmiştir. Bu sebeple araştırma 9 yaşında olan diğer çocuk üzerinden yürütülmüştür.

• Başlangıçta 1 yıllık bir çalışma planlanmış ancak araştırma süresi ve olanakları dikkate alınarak uygulamanın ilk 6 ayı araştırma kapsamında incelenmiştir.

• Çocuğun ilk değerlendirmesi OÇİDEP’in kendi değerlendirme aracı olan OÇİDEP-İZ ile yapılmıştır. Zeka puanını belirlemek amacıyla Leiter Uluslararası Performans Testi uygulanmış ancak zeka puanı belirlenememiştir.

(22)

• Uygulamayı yürütmek üzere 2 eğitmen, bir eğitim danışmanı ve bir koordinatör belirlenmiştir.

• Eğitmenlerden Çocuk Gelişimi (2 yıl) diğeri ise Okul Öncesi Öğretmenliği (Açık öğretim) mezunudur.

• Eğitim danışmanı her hafta eğitmenlere dönütler vermiş, yine her hafta koordinatörle toplantı yapmıştır.

• OÇİDEP uygulaması 6 aylık olarak planlanmış, 26 hafta ve haftada ortalama 23 saat olmak üzere uygulanmıştır.

• Uygulama süresince çoğunlukla nitel veriler toplanmış, nicel olarak yalnızca OÇİDEP-İZ verileri ele alnımıştır.

• OÇİDEP-İZ verilerine göre Eşleme becerilerinde ve Alıcı dil becerilerinde artış gözlendiği, taklit ve ifade edici dil

becerilerinde değişim gözlenmediği belirtilmiştir. Ancak analizlerin manidarlığına ilişkin açıklama yoktur.

• Araştırma bulgularında ele alınan sonuçların çocuğun yaşına ve otizm belirtilerinin yoğunluğuna (belirtilmemiş) rağmen önemli sonuçlar olduğu ifade edilmiştir.

(23)

• Nitel verilere dayalı olarak gerçekleştirilen analiz sonuçlarına göre altı aylık uygulama boyunca Cemil’in öğretimi hedeflenen taklit ve eşleme becerilerde sürekli olarak ilerlediği

görülmüştür. Örneğin, 29/09/2006 tarihli danışma

toplantısında koordinatör ve eğitim danışmanı Cemil’in

öğretimi hedeflenen taklit ve eşleme becerilerde beklenenin üzerinde gelişme gösterdiğini ve eğitime en üst düzeyde cevap verdiğini söylemişlerdir.

• Aile Cemil’in eskiden insanlara sarılmazken artık sarıldığını, öptüğünü, göz kontağı kurduğunu, pek çok yönergeyi yerine getirdiğini, çevresindeki kişilerle daha çok ilgilendiğini ve daha az problem davranışlar sergileyen bir çocuk olduğunu

belirtmişlerdir.

(24)

(25)

Kaynakça

• Güleç-Aslan, Y., Kırcaali-İftar, G., Uzuner, Y. (2009). Otistik Çocuklar İçin Davranışsal Eğitim Programı (OÇİDEP) Ev

Uygulamasının Bir Çocukla İncelenmesi, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 10 (1), 1-25.

• Kırcaali-İftar, G., Kurt, O., ve Ülke-Kürkçüoğlu, B.

(2016). Otistik Çocuklar İçin Davranışsal Eğitim Programı- OÇİDEP I (Gözden geçirilmiş 2. Baskı). Ankara: Anı

Yayıncılık.

• Kırcaali-İftar, G., Ülke-Kürkçüoğlu, B., ve Kurt, O.

(2016). Otistik Çocuklar İçin Davranışsal Eğitim Programı- OÇİDEP II (Gözden geçirilmiş 2. Baskı). Ankara: Anı

Yayıncılık.

• Kırcaali-İftar, G. (2016). Otistik Çocuklar İçin Davranışsal Eğitim Programı-OÇİDEP Formları, Ankara: Anı Yayıncılık.