Yıldırım: oluşumu,
etkileri ve yıldırım ile oluşan
k olaylar
Yıldırım çarpmaları milisaniye gibi kısa bir sürede gerçekleşmektedir.
Kilometrelerce uzunluğunda ve birkaç milimetre kalınlığındaki yıldırım; 20000 ile 40000 amperlik bir elektrik enerjisi boşaltmaktadır
Eşref Atabey JMOBilimsel Teknik KurulÜyesi e-mail: atabey@mta.gov.tr
anrıların Tanrısı Zeus öfkelendiği zamanOlimpos'un zirvesin- Tdenyıldırımlar fırlatıyordu. EskiYunanlıların bu düşüncesi as
lında pek de yanlış sayılmaz. Amerikan National Space Sci ence andTechnology Centeraraştırmacılarının tasarladık
ları yıldırımharitası, şimşeklerin daha çok zirveden çaktığını doğru luyor. Yıldırım ve gök gürültüsü dağlık veya nemli/sıcak bölgelerde yada her iki özelliğin bir arada bulunduğu yerlerde dahafazla ya şanıyor. Özelliklede Afrika ve Himalayadağlarında yükselen bulut yığınlarındaki çalkantılarla birikenyoğun elektrik, şiddetligürültüyle boşalmaktadır. Oysa yükseksıcaklıkların vedoğal engellerin bulun
madığı denizlere neredeyse hiçyıldırım düşmez. Kutup iklimide gök gürültülü hava için oldukça kurudur. Dünya haritası üzerinde en çok yıldırım düşen bölge Kongo havzasıdır. Bölgedeyıldakm2'ye50 yıldırım düşmektedir.
Ülkemizde yılda yaklaşık 100kişi yıldırımdan ölmektedir. Ancak buyıl 200'e yakın kişi yıldırım çarpması sonucundahayatınıkaybet
miştir. Yıldırımdüşmeleri, daha çokyaz ve sonbahar aylarında yo ğunlaşmaktadır. Bu tehlikeden dağcılar, mağaracılar, motosiklet ve bisiklet sürücüleri, golf oyuncuları dahaçok etkilenmekte, futbol sahasındaki yıldırım çarpmaları iseseyrek yaşansa daetkiliolmak
tadır. Ovalarda, dağlarda, açık yerlerde, köylerdeyaşayan, çalı şan insanlar yıldırımın hedefleri içindedirler. Bunlar arasında özellik
le yıldırıma maruz kalabilecek meslek gruplarından biri olan; açık havadaçalışan, çekiç, pusula gibi metal araçlar taşıyan yerbilim cilerdir. Yıldırımçarpmaları milisaniye gibikısa bir sürede gerçekleş
mektedir. Kilometrelerce uzunluğunda ve birkaç milimetre kalınlı
ğındaki yıldırım;20000 ile 40000 amperlikbir elektrik enerjisi boşalt maktadır (Elektrik süpürgesi: Yaklaşık 3 amper, elektrik ocağı: 15 amper). Gerilim alanında kalan hava yaklaşık 30000°C kadar ısını yorve patlayacakşekilde genleştikten sonra parlakbir ışıklabirlikte yeri göğü inleten birgök gürültüsüneneden oluyor.
Elektrik yüklü bulutlar
Fırtınasırasında bulutlardakigüçlüakımlar su damlacıklarının ve buz kristallerinin birbirleriyle çarpışmasına neden olur. Bu nedenle bulutiçinde statikelektrik üretilmektedir. Bulutun üst kısımlarıpozitif yüklü iken alt kısımlarınegatif elektrikleyüklenir. Bulutun tabanı ye re doğru çekilmektedir (Normaldeyer pozitiftir). Buluttaki elektrik, yıldırım atlaması şeklinde boşalmaktadır. Enerji atlaması sırasında çevresindeki havayıısıtmakta, onun çabucak büyümesine ve pat
lamasına neden olmaktadır. Bu bizim gök gürültüsü olarak bildiği miz sestir.Ses ışıktandaha yavaş yayılmaktadır. Bu yüzden biz gök gürültüsünü işitmeden önce yıldırımıgörüyoruz. Biryıldırım patlama
sının nekadarmesafede olduğunuhesaplayabiliriz. Yıldırımı gördü-
ğümüz ve gök gürültüsünü İşittiğimiz saniyeler arasını sa
yıpbunu 340'la çarparsakmetre cinsinden değerini bu
luruz.
a) Aynı bulutun farklı noktaları ya da iki bulut arasın
daki elektrik boşalımıolduğundayıldırım oluşur.
b) Yıldırım daima buluttanyere yada zemine en kısa ve kolay yolu takip etmektedir. Bu yüzden fırtınaya yaka
landığınızda yüksek yerlerden uzakta olduğunuzdan emin olun.
c)Top şeklindeki yıldırımyavaş hareket eden elektrik oluşumküresidir.
d) Zeminden buluta geçen pozitifyükler 100 milyon volt enerji üretebilir. Başlangıçtaki yük yıldırım içinkıvılcım gibidir.
Sonuçtanegatifyüklü bulutlar vepozitifyüklüyeryü zü arasında milyonlarca watlik gerilim oluşmakta, bu arada kalan bölgede de, saniyede 30000 km bir hızla hareket edenyıldırım oluşmaktadır.
Yıldırımelektriği doğrudanbedenin içine yansıtmakta, yıldırımçarpması beden elektriğini devre dışı bırakmakta ve kalbin nabızsistemini durdurmaktadır. Beyindeki sinir hücreleri arasındaki sinyal alışverişini işlemez hale getir mektedir. Kalp sektesi, kalp çarpıntısı yada solunum zor luğu kurbanlarındörtte birindecankaybınaneden olur.
Yaşamda kalanlarda ise kolve bacaklarda felç olmak
tadır.Ciltyaşam kurtarabilmektedir. Çünkü yıldırımelekt
riğisinir demetleri ve damarlardan toprağadeğil ışık dal
gası olarak doğrudan bedenin içine yansıtmaktadır.
Kalpmasajı ve suni teneffüs ile insanlar kurtarılabilimek- fedir.Yıldırımın etkisi yıllar sonranörolojik bozukluklar ola
rak da ortaya çıkabiliyor. Uyku bozukluğu, dikkat yeter
sizliği, depresyon gibi. Yiyecekleri yutmada, yürümekte ve parmakları bükmede zorluklaryaşanabiliyor.
Yıldırım ile oluşan jeolojik olaylar
Yıldırımyeryüzüne düştüğü noktadan toprağa ulaşın cayakadar ışınsal olarakyayılır. Bu yayılmasırasında bir takım jeolojik olaylar oluşur. 1985 yılı Ocak ayında Selçuk ilçesiÇamlıkköyünde bir tepedengeçen yüksekgerilim hattı direğineyıldırım düşmüş ve yüksek gerilim direğinin elektroporseleni parçalanmışve direk ile bağlantı kuran kablo bir süre daha yüksek elektrikakımının (14000 Kw) direk kanalı ile temeli oluşturan kayalara kısa devrebo
şalımı sağlamıştır.
Yıldırımın yarattığı şok dalgalarının yüksek basıncının yanı sıra (20-30 Kb), yüksek ısı nedeniyleFULGURİT oluşu mu vemineraldönüşümleri gerçekleşmiştir, ilk gözlemler
desaptanansilis camı bunun kanıtıolmuştur. Elektrik ark boşalımı süresince artan sıcaklıktayüksek gerilim direği
nin temelini oluşturanmuskovit-kuvars siştlerdeki, musko- vit ve klorit gibi kristalsuyu içeren mineraller çözülerek er gimişler,ergimeylebirlikte açığa çıkan gaz fazıdiğer mi nerallerin de ergime sıcaklığını düşürmüş vebölümseler gime tüm kaya ergimesinedönüşmüş ve böylece küçük çapta birmagma ocağı oluşmuştur. Bu olaylarla içba
sıncı artan gaz fazı, çevresinde obsidiyenleştirdiği kanal lar boyunca yükselmiş ve üstteki kabuk kayayı, yer yer delerek boşalmıştır. Gaz boşalımını izleyenobsidiyen lavı birkaçmagmakanalından dışarı çıkarak 3-5 m uzaklığa kadar akarak aa tipi lavlar oluşturmuştur.
Aynı olay 1999 yılı Mart ayında Nevşehir-Boğaz- köy'deolmuştur.Düşen yıldırım, elektrikdireğiaracılığıyla
Nevşehir Boğazköy civarında yıldırım düşmesisonucu oluşan"fulgurit"
(Ahmet Türkecan)
toprağa ulaşmış, oluşan yüksek ısı ile etrafındaki kayaç- larerimişve FULGURİT oluşmuştur. Yıldırım özelliklevolka
nik kum ve küllerin egemen olduğu alüvyon alana düş
müş, burada enerjisi çok yüksekısıya dönüşmüşve çev resindeki kayaçlarıeritmiştir. Ergimeile açığa çıkan gaz
lar(Karbondioksitve su buharı) iç basıncın etkisi iledışa rı çıkarlarken kök benzeri tüp şeklinde kanallar oluştur
muşlardır. Bu kanalların uçkısımlarıaçık olup, iç kısımları amorf cam olarak şekillenmiş, çeperlerine doğru gaz boşluklarının yeraldığı amorfcam izlenmektedir. Çepe
rin en dış kısmında ise anakayaca ve bileşenlerineait er
gimemişkaya parçaları yapışmış olarak bulunmaktadır.
Dikkat edilmesi gereken hususlar
Özellikle yaz ve sonbahar aylarında açık havada ça
lışmak durumundaolanyerbilimcilerin çalışırlarkenhava durumundanhaberdar olmaları ve günlük hava değişi mini gözlemeleri gerekir.
Güneşli ve sıcak bir hava varken birden havada özellikle güneybatı yönündengelen kara bulutlar gözler
seniz çalışmaya sonverip, tedbir almalısınız. Bu sağanak vegökgürültülü yağışınhabercisi olabilir.
• Elinizdekiçekici bırakmalısınız.
• Üzerinizde pusula, GPS gibi metalbircisim olmamalı,
• Ayağınızdaaltı kauçukyada lastik olan yalıtkan pos
tal olmalı.
• Yüksekçe bir yerde, tepede iseniz oradan uzaklaş maksınız.
• Araç yakınında iseniz aracabinmelisiniz.
• Mümkünse dik durmamalısınız.
• Fırtına sırasında ağaç altına, çıkıntılı kayaaltına sığın- mamalısınız.
• Açık arazide tek hedef olmamalısınız.
Kaynaklar
Türkecan, A., Türeli, K.,Yıldırım, T. Ve Kaynak, M., 2000, Nevşehir- Boğazköycivarında yıldırım düşmesi ve fulgurit oluşumu, 53. Türkiye jeolojiKurultayıBild.Özleri, 395.
Savaşçın, Y„Helvacı,C. ve Dora.Ö„1986, Çamlık (Selçuk) kö yünde gerilimdireğinedüşen yıldırımla fulguritik magma oluşumu.
Yeryuvarı ve insan, C. 11, S. 2, 3-5.
CBT, 809/2. 2002, Gökyüzünden inen öldürücü darbe, Spigel, 35/2002(Çev.Nilgün Özbaşaran Dede).
CBT,774/4, 2002,Dünyanın yıldırımharitası.
LlamasRuiz, A., 1995, Rain,Seguences of EarthandSpaces.
