TAFONOMİ TAFONOMİ
Tafonomi Tafonomi , gerçek anlamıyla gömü kuralları ve biosferden, litosfere kadar , gerçek anlamıyla gömü kuralları ve biosferden, litosfere kadar ki tüm organizmaların seyahatleri ile ilgilenmektedir. Canlılar üzerindeki ki tüm organizmaların seyahatleri ile ilgilenmektedir. Canlılar üzerindeki biyolojik bilgilerin oluşması tafonomik süreç boyunca gerçekleşmektedir.
biyolojik bilgilerin oluşması tafonomik süreç boyunca gerçekleşmektedir.
Bazı çalışmalar ilginç fosil topluluklarındaki verilerin incelenmesi ile Bazı çalışmalar ilginç fosil topluluklarındaki verilerin incelenmesi ile başlamıştır. Bu çalışmalar sedimanlar yardımıyla sistemin inorganik ve başlamıştır. Bu çalışmalar sedimanlar yardımıyla sistemin inorganik ve organik kısımları arasındaki ilişkileri araştırmaya yönelmiştir. Sağlanan organik kısımları arasındaki ilişkileri araştırmaya yönelmiştir. Sağlanan veriler sonucunda biyolojik ve fiziksel benzerlikler yardımı ile geliştirilen veriler sonucunda biyolojik ve fiziksel benzerlikler yardımı ile geliştirilen
genel sınıflamalarla depozitler ilişkilendirilir.
genel sınıflamalarla depozitler ilişkilendirilir.
Tafonomi terimi I.A. Efremov tarafından, 1940 yılında tanımlanmış ve Tafonomi terimi I.A. Efremov tarafından, 1940 yılında tanımlanmış ve kullanılmıştır. Tafonomi, biostratinomi gibi bazı anlamlar taşısa da fosil ve kullanılmıştır. Tafonomi, biostratinomi gibi bazı anlamlar taşısa da fosil ve
sedimanları etkileyen tüm postmortem olayları kapsamaktadır.
sedimanları etkileyen tüm postmortem olayları kapsamaktadır.
Tafonomi konusunda çalışan bilim adamlarından bazıları şunlardır: Olson, Tafonomi konusunda çalışan bilim adamlarından bazıları şunlardır: Olson, Fager, Shotwell, Simpson, Roe, Boucot, Rigby, Craig, Oertel, Voorhies, Fager, Shotwell, Simpson, Roe, Boucot, Rigby, Craig, Oertel, Voorhies,
Behrensmeyer, Johnson, Abel, Wasmund, Weigelt, Richter.
Behrensmeyer, Johnson, Abel, Wasmund, Weigelt, Richter.
Canlıyı yaşadığı doğal çevresi ile birlikte değerlendirmek geçirdiği evrim Canlıyı yaşadığı doğal çevresi ile birlikte değerlendirmek geçirdiği evrim aşamalarını daha iyi açıklamada sağlıklı ve gerçekçi sonuçlara aşamalarını daha iyi açıklamada sağlıklı ve gerçekçi sonuçlara götürmektedir. Yapılan mikroskobik ve makroskobik gözlemler sonucunda götürmektedir. Yapılan mikroskobik ve makroskobik gözlemler sonucunda fosil topluluğunun ne tür olaylara maruz kaldığı ve nasıl bir paleoekolojik fosil topluluğunun ne tür olaylara maruz kaldığı ve nasıl bir paleoekolojik
bir ortamda yaşadıkları anlaşılmaktadır.
bir ortamda yaşadıkları anlaşılmaktadır.
Fosil Fosil populasyonunun populasyonunun ekolojik ekolojik ortamlarının ortamlarının ve ve biyolojik biyolojik durumlarına ait çok az bilgi günümüze kadar ulaşmaktadır. Bu durumlarına ait çok az bilgi günümüze kadar ulaşmaktadır. Bu canlılar yaşamları boyunca dış faktörlere tepkiler göstermekte ve canlılar yaşamları boyunca dış faktörlere tepkiler göstermekte ve ölümlerinden sonra da kalıntıları çürümeye, bozulmaya ve ölümlerinden sonra da kalıntıları çürümeye, bozulmaya ve taşınmaya maruz kalmaktadır. Bu süreçler ve sonuçları taşınmaya maruz kalmaktadır. Bu süreçler ve sonuçları
organizmanın tüm ekolojik tarihi boyunca değişir.
organizmanın tüm ekolojik tarihi boyunca değişir.
Tafonomi, hayvan ve bitki kalıntılarının ölümü, çürümesi, gömülmesi ve korunmasının çalışılmasıdır. Tafonomik analizler hayvan kalıntılarının bulunduğu sedimanlar ya da fiziksel çevresinin (doğasının) içerisinde çözümlenmektedir. Fosiller, sedimanların bir parçasıdır.
Fosil ya da arkeolojik kemik topluluklarının tafonomik analizlerinde dört ana kritere uyulması gerekmektedir. Bunlar:
– 1- Tafonomik analizler bir probleme yönelik olmalıdır.
– 2- Karşılaştırmalı bir temeli olmalı ve problemleri açıklayabilmeye yönelik olmalıdır.
– 3- Kemik topluluğunun modifikasyonunu ya da bireylerin seçimi kimliklendirmeyi gerçekten yansıtıyor olmalıdır.
– 4- Tafonomik değişmelerin zamanı ve sonuçları ortaya çıkarılmalıdır.
Ölüm sonrası olaylarından iki tanesi fosil topluluklarının tanınması ve analizlerini ciddi olarak engeller. Bunlardan ilki gömülme aşamasındaki korunmasızlıktan dolayı bilgi kayıpları, diğeri ise yaşam ortamından uzağa taşınma açısından oluşan kayıplardır.
Özellikle yumuşak dokuya sahip olan fosil kemikler günümüze kadar pek çok doğal olayın etkisi altında kalır. Ancak, sert parçalar da tam olarak korunamamaktadır.
Gömülme öncesi ya da sonrası fiziki, kimyasal ve biyolojik etken ya da süreçler sert kısımları da parçalayabilir. Kırılma ve ufalanmalara yol açabilir. Tüm bu kayıplara rağmen ele geçirilen sınırlı sayıdaki ipucundan yararlanarak topluluğa ait bazı bilgiler yakalayan bilim dalı paleoekolojidir.
Tafonomik çalışmalarda bulunan kemiklerin boyutları ve yapısı da önemlidir. Çünkü çok küçük ya da süngerimsi dokuya sahip kemikler etçiller tarafından özellikle tercih edilmektedir. Ufak kemiklerin yine diğer kemiklere oranla kemirilmeye, çiğnenmeye ve parçalanmaya daha çok maruz kaldığı ve doğal olaylardan daha çok zarar gördüğü de bilinmektedir. Tafonominin açıklanmasında tahminlere ihtiyaç vardır. Bu tahminler günümüzdeki örneklerin geçmiştekilerle karşılaştırılması sonucunda olmaktadır.
Örneğin, soyu tükenmiş yırtıcı hayvanların etkisinin tanımlanmasında güncel etçillerin incelenmesi ve korelasyonları gibi.
Fiziksel çevredeki sorunları çözmede sedimanları kimyasal ve fiziksel açıdan analiz etmek faydalı olmaktadır. Parçaların kimyasal kompozisyonu ve mineraller sedimanların kökeni hakkında bilgiler verir. Buluntuların yüzey değişimleri, düzeni ve hacimlerinin fiziksel analizi taşınma yöntemlerini yansıtmaktadır. Bunlar hava şartlarıyla meydana gelen değişimleri ve yığılmaları da açıklayıcı bilgiler vermektedir.
Biyolojik aktivitenin dereceleri de fiziksel özellikler konusunda yardımcı olmaktadır. Sedimanların birikmeleri sonrasındaki değişmelerine de toprak formasyonları yol gösterir.
Fiziksel ve kimyasal değişmeler yeraltı sularının süzülmesine uygun sedimanların mineral yapısındaki değişmelerdir.
Kimyasal değişmeler biyolojik bir etkenle gerçekleşmektedir.
Örneğin hayvan kalıntılarının fazla birikmesiyle lokal olarak
değiştirilen kimyasal çevre organik asitlerinin üretimi gibi.
Fosillerle sedimanlara uygun değişmeler ve bunlar arasındaki etkileşimler
İşlem / Süreç
İşlem / Süreç Değişmenin TipiDeğişmenin Tipi ÖrnekÖrnek Fiziksel/
Fiziksel/
Mekanik Mekanik Aktivite Aktivite
Sedimanların hareketi / Fiziksel Sedimanların hareketi / Fiziksel değişim, Kemiklerin
değişim, Kemiklerin hareketi/değişimi, hareketi/değişimi,
Sedimanların kimyasal değişimleri Sedimanların kimyasal değişimleri
Yerçekiminden Yerçekiminden
kaynaklanan su akıntıları, kaynaklanan su akıntıları, toprakerozyonları, sıcaklık toprakerozyonları, sıcaklık çatlamaları,
çatlamaları,
başkalaşımdaki basınç başkalaşımdaki basınç Kimyasal
Kimyasal Aktivite
Aktivite Kemik ve sedimanlardaki fiziksel Kemik ve sedimanlardaki fiziksel çöküntüler,
çöküntüler,
Sediman ve kemiklerdeki mineral Sediman ve kemiklerdeki mineral değişimi,
değişimi,
Havanın etkisiyle oluşan kimyasal Havanın etkisiyle oluşan kimyasal değişim
değişim
Kristal gelişimi, fosilleşme, Kristal gelişimi, fosilleşme, sünger taşı formasyonları, sünger taşı formasyonları, kireçtaşı formasyonları kireçtaşı formasyonları
Biyolojik Biyolojik Aktivite
Aktivite Çevredeki fiziksel değişmeler, Çevredeki fiziksel değişmeler, Çevredeki kimyasal değişmeler, Çevredeki kimyasal değişmeler, Kemiklerin modifikasyonu ve Kemiklerin modifikasyonu ve birikmesi
birikmesi
Hayvanların barınakları, Hayvanların barınakları, kök aksiyonları, hava kök aksiyonları, hava şartlarının biyolojik şartlarının biyolojik etkileri, toprak
etkileri, toprak formasyonları, formasyonları,
parçalanma, çiğneme, parçalanma, çiğneme, sindirme
sindirme
Shipman’ın ölüm sonrası olayların kemikler üzerindeki Shipman’ın ölüm sonrası olayların kemikler üzerindeki
etkilerini gösteren sınıflandırması etkilerini gösteren sınıflandırması
Tahrip Edici Faktörler
Tahrip Edici Faktörler Kalıntıdaki Etkileri Kalıntıdaki Etkileri Etçiller
Etçiller Çiğneme, kırılma, imha Çiğneme, kırılma, imha Hidrolik (su ile) taşınma
Hidrolik (su ile) taşınma Aşınma ya da fosillerin dağılması Aşınma ya da fosillerin dağılması Rüzgarla taşınma
Rüzgarla taşınma Çukurlara dolma, fosillerin dağılması Çukurlara dolma, fosillerin dağılması Yuvarlanarak taşınma
Yuvarlanarak taşınma Yıpranma, kırılma Yıpranma, kırılma Alet olarak kullanılma
Alet olarak kullanılma Aşınma, kırılma Aşınma, kırılma Kimyasal çürüme, kökler, böcekler
Kimyasal çürüme, kökler, böcekler Parçalanma Parçalanma
Fosilin bulunduğu sedimanlardaki dağılış biçimi o dönemin ekolojisi ve jeolojisi hakkında pek çok bilgi edinmemizi sağlar. Bazı araştırmacılar ise bu tür bilgilerin fosil kemikler üzerindeki izlerden belirlenmesinin daha doğru olacağını savunmuşlardır. Kemiğin üzerinde doğal olayların etkilerini, yırtıcıların tahribatlarını, gömülme sırasında maruz kaldığı izleri ve bitki kökü izlerini görebiliriz. Shipman, kemiğin ya da fosilin durumunu tespit edebilmek için aşağıdaki etkilere bakılması gerektiğini belirtmiştir:
1- Kemiğin korunma durumu: Bir fosile ait iskelet kalıntısı tam ya da parçalı bulunabilir. Fosiller genellikle çeşitli faktörlerin etkisiyle parçalanmaktadır.
2- Kırılma: Topluluktaki kırılan ya da kırılmayan kemiklerin oranı bize bu topluluğun dış faktörlere ne kadar maruz kaldığını gösterebilir. Silindirik veya uzun yapılı kemiklerin kırılma biçimleri birbirinden farklı olmakta, aynı şekilde süngerimsi ve sık dokulu kemiklerin kırılmaları da farklılık göstermektedir. Yakın dönemlere ait kemikler testere ile kesilmiş gibi kırıklar gösterirken, eski dönemlere ait ve o dönemde kırılan kemikler daha yuvarlak izler gösterir.
3- Çiğneme, Yontulma: Eski dönemlerde pek çok etobur canlı avladıkları canlıların kemiklerini parçalamış ve yemişlerdir. Bu izlerden birçok türün tanımlaması yapılabilmektedir. Yontulma izleri ise genelde kemik, taş, tahta ya da metal aletler kullanan insanlar tarafından yapılmaktadır. Bu kemikler üzerinde izler bırakan aletler deneylerle tespit edilebilir.
4- Rüzgar ya da su etkisiyle olan taşınmalardaki izler: Bu tür taşınmalarda kemiklerin kırılan yüzeyleri ya da diğer çıkıntı yapan yüzeyleri yuvarlaktır. Aşınma sebebiyle kemiklerin üst yüzeyini oluşturan doku tamamıyla kaybolabilir. Bu doku kaybı bize buluntunun ne kadar taşındığı konusunda bilgiler verebilir.
5- Hava şartları: Kemiklerin ya da diğer buluntuların sediman içerisine çökelmeden önce doğal olayların etkisiyle ortaya çıkan izlerdir. Bu kalıntılar gömülmeden önce çok fazla zarar gördükleri için ekoloji ve fauna belirlemelerinde çoğunlukla kullanılmamaktadır.
6- İz elementlerin varlığı: Farklı besin gruplarıyla beslenen hayvanlara ait kemiklerde Kalsiyum ve Stronsiyum oranında farklılık olduğu belirlenmiştir. Yaprak yiyen canlılar (otçullar) daha çok stronsiyum alırken, bunun aksine etçillerde stronsiyum oranı oldukça düşük, kalsiyum oranı yüksektir.
MODİFİKASYONLARIN TANIMLANMASI MODİFİKASYONLARIN TANIMLANMASI
Kemik toplulukları üzerindeki tafonomik etkenler bazı yollarla tanımlanmaktadır. Kemik toplulukları üzerindeki tafonomik etkenler bazı yollarla tanımlanmaktadır.
Örneğin, iskelet parçalarının temsili veya yaş/ölüm tipleri. İskelet parçaları, yırtıcı Örneğin, iskelet parçalarının temsili veya yaş/ölüm tipleri. İskelet parçaları, yırtıcı ya da leşçilerin izlerini ayırt edebilme potansiyeline sahip olmalıdır. Bu yüzden ya da leşçilerin izlerini ayırt edebilme potansiyeline sahip olmalıdır. Bu yüzden modern ekoloji çalışmalarından yararlanılarak ölüm tiplerinin iyi tanımlanması modern ekoloji çalışmalarından yararlanılarak ölüm tiplerinin iyi tanımlanması gerekir. İskelet parçaları kemiklerin taşınmasıyla da ilişkilendirilmelidir (taşınma gerekir. İskelet parçaları kemiklerin taşınmasıyla da ilişkilendirilmelidir (taşınma izlerine bakılmalıdır). İskelet parçaları üzerinde sadece yırtıcıların etkilerini izlerine bakılmalıdır). İskelet parçaları üzerinde sadece yırtıcıların etkilerini belirlemek yeterli değildir. Burada kemik topluluklarının diğer birçok özelliğine de belirlemek yeterli değildir. Burada kemik topluluklarının diğer birçok özelliğine de bakılmalıdır. Örneğin türlerin sayısı ve derecesi, türlerin oranının ve bolluğunun bakılmalıdır. Örneğin türlerin sayısı ve derecesi, türlerin oranının ve bolluğunun karşılaştırılması ve kemik parçalarının dağılım çeşitleri gibi. Omurgalı karşılaştırılması ve kemik parçalarının dağılım çeşitleri gibi. Omurgalı topluluklarında kemiklerin kırılma tipleri farklı tafonomik yapıları gösterebilir.
topluluklarında kemiklerin kırılma tipleri farklı tafonomik yapıları gösterebilir.
Avlanma sırasında yırtıcı hayvanlar tarafından gerçekleştirilen kırılma tipleri iki Avlanma sırasında yırtıcı hayvanlar tarafından gerçekleştirilen kırılma tipleri iki faktörle ilişkilendirilmektedir:
faktörle ilişkilendirilmektedir:
– Kemikler arasındaki hacim ilişkisi Kemikler arasındaki hacim ilişkisi – Farklı iskelet parçalarının yapısı. Farklı iskelet parçalarının yapısı.
Küçük etçiller tarafından küçük memeliler üzerinde yapılan kırılma izleri, büyük Küçük etçiller tarafından küçük memeliler üzerinde yapılan kırılma izleri, büyük etçiller tarafından büyük memeliler üzerinde yapılan kırılma tiplerine etçiller tarafından büyük memeliler üzerinde yapılan kırılma tiplerine benzemektedir. Aynı şekilde kemikler üzerindeki kırıklar farklı dönemlerde benzemektedir. Aynı şekilde kemikler üzerindeki kırıklar farklı dönemlerde gerçekleşen kırık tipleriyle aynıdır. Bunlar ise iskelet parçalarının dayanabilirliği ya gerçekleşen kırık tipleriyle aynıdır. Bunlar ise iskelet parçalarının dayanabilirliği ya da yapısal gücü ile tayin edilmektedir. Bu zorluklar ve incelemeler bize çökelme da yapısal gücü ile tayin edilmektedir. Bu zorluklar ve incelemeler bize çökelme sonrası kırıklar ile orijinal kırık tiplerinin sık sık karıştırılabildiğini göstermektedir.
sonrası kırıklar ile orijinal kırık tiplerinin sık sık karıştırılabildiğini göstermektedir.
Farklı türlerdeki yırtıcıların yol açtığı kırıklar bir elektron mikroskobu yardımıyla Farklı türlerdeki yırtıcıların yol açtığı kırıklar bir elektron mikroskobu yardımıyla ancak ayırt edilebilmektedir. Araştırmacılar, hayvan kalıntılarının birikmesindeki ancak ayırt edilebilmektedir. Araştırmacılar, hayvan kalıntılarının birikmesindeki insan dışı aktiviteleri, insanlarınkiyle karşılaştırmışlardır. Bu tür çalışmalarda daha insan dışı aktiviteleri, insanlarınkiyle karşılaştırmışlardır. Bu tür çalışmalarda daha çok insanların kemiklerin yüzeylerindeki yaptığı izler araştırılmıştır.
çok insanların kemiklerin yüzeylerindeki yaptığı izler araştırılmıştır.
TAFONOMİK DEĞİŞMELERİN DÜZENİ VE SIRASI
Yaşayan kommüniteler….Yaşayan kommüniteler…. Ölüm değişiklikleri (ölüm sırasında görülen olaylar) Ölüm değişiklikleri (ölüm sırasında görülen olaylar)
Ölü topluluklar...Ölü topluluklar... Ölüm sonrasındaki (kısa) değişiklikler (insanlar ya da Ölüm sonrasındaki (kısa) değişiklikler (insanlar ya da
leş yiyenler tarafından yapılan değişiklikler)leş yiyenler tarafından yapılan değişiklikler)
Kemik yığınları...Kemik yığınları... Gömü boyunca / sonrasındaki değişiklikler (hava ya da Gömü boyunca / sonrasındaki değişiklikler (hava ya da
taşınmanın yol açtığı etkiler - gömü sırasında)taşınmanın yol açtığı etkiler - gömü sırasında)
Gömü sonrasındaki değişiklikler akıntılar)Gömü sonrasındaki değişiklikler akıntılar)
Fosil toplulukları...Fosil toplulukları... Açığa çıkma ile oluşan değişiklikler (hava yada taşınma) Açığa çıkma ile oluşan değişiklikler (hava yada taşınma)
Koleksiyon teknikleri değişiklikleri (yüzey araştırması Koleksiyon teknikleri değişiklikleri (yüzey araştırması
sırasındaki yapı sırasındaki yapı değişiklikleri)
değişiklikleri)
Kazılmış topluluklar....Kazılmış topluluklar.... Ayıklama değişiklikleri (konservasyon, depolama, Ayıklama değişiklikleri (konservasyon, depolama, kayıplar).
kayıplar).
Müze koleksiyonlarıMüze koleksiyonları
